Артур Шопенгауэр философиясы.

А.Шопенгауэр (1788-1860). Данцинг қ аласында бай саудагердің отбасында дү ниеге келеді. Геттинген мен Берлин қ алаларында ф/қ білім алады. Негізгі ең бегі «Дү ние ерік пен елестету ретінде» деген атпен 1844 ж. Жарық кө реді. Берлин университетінде 1819 ж. Оқ ығ ан лекциялары ешкімді қ ызық тырмайды. Сондық тан ол ө мір бойы ә кесінен қ алғ ан капиталдың жылдық пайыздырын жұ мсап, ө з замандастарынан оқ шау да жалғ ызілікті ө мір сү реді. Омірінің соң ғ ы 10 жылында ол даң қ тың шапағ атына да ие б/ды. Бірақ нағ ыз атақ тылық оғ ан ХХ ғ келеді. Шопенгаэрдің ойынша, Дунинің негізінде ө мір сү руге деген бітпейтін ің кә рі бар Ә лемдік Ерік жатыр. Сонымен материя, табиғ ат заты атом, сана, рух, т.с.с бұ рынғ ыфилософтар жатқ ызғ ан дү ниенің негіздерін ысырып тастап, ойшыл «ерік» ұ ғ ымын дү ниені тү сінудегі негізгі категорияғ а айналдырады. Бұ л ұ ғ ымның тарихына кө з жү гіртсек, кө не заманда «сана» мен ерік категориялары ә лі бір бірінен бө лініп алынғ ан жоқ -ты.Сонымен Шопенгаурдың ойынша Дү ниенің негізінде жатқ ан Ерік- ол біреу ж/е одан басқ а еш нарсе жоқ, бірақ ол ө зінің ө мірдегі қ ұ былуында шексіз сан алуан болып кө рінеді. Ол- ө зінің толық еркімен тең елетін бейтұ лғ алық орасан зор қ ұ діретті кү ш. Ол бейсаналы болғ аннан кейін, ө зінің мә ң гілік қ алыптасу, мақ сат- мұ ратсыз ө мірге ынтық болу барысында неше тү рлі залымдық ты тудыруы мү мкін. Ә лемдік еріктің ешқ андай себебі, белгілі бір негізгі болмағ аннан кейін, ол ешқ андай заң дылық тарғ а бағ ынбайды. Ө зінің ө мірде болуғ а деген ің кә рінің негізінде ол бү кіл дү ниені тудырса да, оғ ан ешқ андай тә ртіп, жоспар сияқ ты нә рселерді ә келе алмайды., керісінше, ол заттарды бір- бірінен бө ліп, қ иратып, қ арсы қ ойып оғ ан тағ ы да қ анағ аттанбай, ө зінің шексіз ізденісін, кү ресін жалғ астыра береді. Ол ызағ а толы, не істеу керектігін білмегеннен кейін, ө зін- ө зі тырнап, жыртып жатқ ан жануарғ а ұ қ сайды. Ш. «ө мір шындығ ын текке шығ аратын ж/е адамдардың ө мірлік мү дделеріне жат эстетизмді уағ ыздады. Ол идеалық кө ркем шығ армашылық қ а кө ркемдік тү йсіктің мақ сатсыздығ ын, енжар пайымдауын қ арсы қ ойды. Ш- дің филос. Жү йесі буддизімнен алынғ ан «нирвендақ тардың»- «ө мірге деген ынтаны» жоятын мү лдем енжарлық тың мистикалық мұ ратымен аяқ талады.

35 Ақ иқ ат, тә жірибе теориясы

Ақ иқ ат –танымның негізгі мақ саты.Аристотель сө зінің «Метафизикасында» ақ иқ атты біздің қ оршағ ан дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың адам санасында бейнелеуі деп тү сінді. Ақ иқ атқ а жету субъект пен объект арасындағ ы ө зара байланыс. Ақ иқ ат ө зінің мазмұ ны жағ ынан объективті. Зерттеліп отырғ ан объект жө ніндегі толық емес білімді-салыстырмалы ақ иқ ат, ал толық жә не дә л білімді-абсолюттік ақ иқ ат деп атайды.Абстрактілі ақ иқ ат жоқ, ақ иқ ат ылғ ида нақ ты. Қ оғ амдық тарихи тә жірибе-ақ иқ аттың бірден бір жалпы ө лшемі. Ғ ылымның ә р тү рлі саласында оның кө рінуі де ә р тү рлі. Жалпы алғ анда, таным процесі, сол сияқ ты ақ иқ ат жә не оның ө лшемі, адамның тә жірибиелік қ ызметін ү немі ө згерісте, қ озғ алыста деп тү сіну керек. Ақ иқ ат теориясы мынандай қ аидаларғ а сү йенеді: 1) ақ иқ ат-ә леуметтік процесс2) объективті ақ иқ атты мойындау-абсолютті ақ иқ атты мойындау деген сө з 3) ақ иқ ат барлық жағ дайда нақ ты 4) практика-ақ иқ аттың жалпы ө лшемі 5) ақ иқ атты тану –қ айшылық ты, кү рделі диалектикалық процесс.

36 Дін жә не ғ ылым

Дін. Марксизмге дейінгі атеистер ─ XVIII ғ. Француз материалистері Гольбах, Гельвеций, Дидро т.б, дін кездейсоқ шық ты, бір топ қ улардың аң қ ау, надан адамдарды алдауъшан шық ты деп тү сіндірді. Сондық тан оны діннің шығ уының бірден-бір себебі деп қ арау міндетті тү рде субъективтік идеализмге ә келіп соғ ады.Марксистік тарихи материализм діннің шығ уын, оның мә ні мен қ оғ амдық рө лін бірден-бір ғ ылыми тү рғ ыдан тү сіндіріп берді. Қ оғ амдық сананың басқ а формалары сияқ ты діннің де шығ у себебін адамдардың материалдық тү рмыс жағ дайынан іздеу керек. Атап айтқ анда, дін адамдардың материалдық ө ндіріс дә режесі ө те тө мен болғ ан алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амда шық ты: ө ндіріс қ ү ралдарының ө те тө мен дә режеде болуы салдарынан адамдар табиғ аттың дү лей кү штерінің алдында мү лдем дә рменсіз болды, тө уелді болды: жер сілкіну, кү н кү ркіреу мен найзағ ай, су тасқ ыны мен дауыл, қ ақ ырағ ан аяз бен аспан айналып жерге тү сетін аптап ыстық, қ уаң шылық, тү рлі ауру-кеселдер жә не тағ ы басқ а табиғ ат қ ү былыстарының сырын ол кездегі адамдар тү сінбеді, оларды табиғ атган, адамнан тыс тү ратын ғ аламат кү штердің салдары деп білді. Сө йтіп, адамдар оларғ а ө з тарапынан ғ аламат қ асиеттер беріп, " Қ ү дайғ а" айналдырды.Феодалдық қ оғ амда дін қ оғ амдық сананың басқ а барлық формаларын бағ ындыратын ү стем форма болды. Ғ ылымды қ уғ ынғ а салды. Ғ ылым. Қ оғ амдық сананың басқ а формалары сияқ ты, ғ ылым да шындық тың адам санасында бейнеленуі. Ғ ылымның мә нін тусіну ү шін оның шығ у себептерін, шындық ты бейнелендіру ерекшеліктерін жә не қ оғ ам дамуындағ ы ролін білу қ ажет.Ғ ылым дегеніміз табиғ ат жә не қ огам кү былыстары мен процестері жайындағ ы теория тү рінде бір жү йеге келтерілген білімдер.Бірақ ғ ылым дегеніміз тә жірибеде тексерілген теориялық білім ғ ана емес. Ол сонымен қ атар, жаң а білімдер алуғ а бағ ытталғ ан қ ызметті де, эксперимент жү ргізу базасын, тү рліше прибор, аспаптар сияқ ты таным қ ү ралдарын да қ ам-тиды. Ғ ылымның ерекшелігі ең алдымен оның пө німен анық талады. Адамды қ оршағ ан сыртқ ы дү ние — табиғ ат пен қ оғ амның, сондай-ақ ойлаудың да объективтік заң дары бар. Ғ ылымның міндеті осы зандарды танып білу.

37 Ы Алтынсариннің ағ артушылық идеясы

Қ азақ ағ артушылығ ының кө рнекті ө кілі педагог –жазушысы Ы Алтынсарин(1841-1889) Ыбырай дү ниетанымы қ алыптасуына туғ ан ел халық ауыз ә дебиеті прогрессивті орыс мә дениеті мен Еуропа ойшылдарының ең бектері ө з ә серін тигізді. Уалиханов сияқ ты Алтынсарин да ө з халқ ының артта қ алушылығ ын жоюдың бірден-бір жолы ағ артушылық деп сенді жә не Қ азақ стандағ ы Халық ағ арту ісінің ұ йымдастырылуы мен дамуына белсене араласты

Ы Алтынсарин арнайы философиялық тақ ырыпта ең бек жазғ ан, дегенмен ағ арту жә не қ оғ ам мә селелерін талқ ылауғ а арналғ аншығ армаларында дү неге кө зқ арастық пікірлер қ алыптастырды Ыбарайдың кө птеген ө лең дері мен ә ң гімелері оның қ оршағ ан дү ниенің санадан тыс жә не тә уелсіз ө мір сү ретіндігін мойындайтынын байқ аймыз. Жаз Ө зен ө лең дерінде табиғ атты ө зінше тамашалау ғ ана емес сонымен бірге оны адам санасынан тыс жә не тә уелсіз екендігі сезіледі. Бұ л – ұ лы ағ артушының дү ние туралы кө зқ арасының бір жағ ы екіншіден Ыбырай дү ниені жаратушы қ ұ дай деп білген. Бұ л ойды ол кө птеген шығ армаларында келтіріп отырады. Мысалы Жаратқ ан мұ нша тасын жаббар қ ұ дай! Жаратты неше алуан жұ рт бір қ ұ дайым! Деген ө лең шумақ тарында, Мұ сылманшылдық тұ тқ асы! бү кіл дү ниені, жан жануарларды атай келіп Мұ ның бә рі де жалғ ыз тең десі жоқ, қ қ сасы жоқ бір Қ ұ дайдың барлығ ына, бірлігіне хә м кеміл жаратушы халық – қ адір екеніне дә лел болса керек деп тұ жырымдайды. Ойды қ айырып айтқ анда Ыбырай қ оршағ ан дү ниенің объективті ө мір сү ретіндігін мойындайды сонымен бірге дү ниені жаратушы Қ ұ дай деп біледі Бұ дан Алтынсаринның дү ниеге кө зқ арасы деизмге жақ ын екенін кө реміз. Кей зерттеушілер Ыбырайды стихиялық материялист дінге қ арсы болғ ан деп айтып жү р. Нақ твы қ арасақ Алтынсарин Шоқ ан сияқ ты татар жә не Бұ қ арадан келген молдалардң уағ ыздайтын дінің озбыр тү ріне қ арсы болғ ан НИ ИЛьиминскиге 1882 жылы 12 қ ыркү йекте жазғ ан хатында татар жә не Бұ қ ара молдадаларынан оқ ығ ан жастар ө з діні жағ ынан толық мешеу оның есесіне мұ сылман еместің бә ріне ө шпенділікпен қ арайтын болып шығ ады деп кө рсетеді.Мұ ндай дү мше молдалардың ақ ыл парасатты тек Мұ хаммед дінінен тапқ ысы келетінін қ атты сынайды.

38 Сцентизм жә не антисцентизм

ХХ ғ асыр – ғ ылыми техникалық революция дә уірі Осы ғ ылымдық дамуғ а байланысты 2 бағ ыт пайда болды. Біріншісі сцентизм деп атайды(лат ғ ылым) ол бағ ыт ғ ылымғ а ғ ылыми тех прогресске сенеді. Ғ ылым адамғ а қ ызмет етеді оның ө мірін жең ілдетіп жақ сарьады. Бұ л бағ ыт ХХ ғ ас 2 жартыснда дү ниеге келді.Оғ ан кө птеген жаң а ғ ылымдардың жаң а техникалардық технологиялық ә дістерін компьютердің т, б. Дү ниеге келуі себеп болды. Екіншісі антисцентризм деп аталды.Ол ғ ылымғ ы сенбейді.Ғ ылыми техникалық прогресс адамғ а тек қ иындық ә келіп зиян келтіреді, қ оғ амды басқ арудың тотолитарлық жү йесін туғ ызды, ал адамдардың сансын ол қ ыспақ та ұ стайды ойлау жү йесіне шектеу салады деп есептейді. Техника адамдардың барлық іс қ имылын ойын бақ ылайтын автоматтарды есептегіш машиналарды жасанды интелектіні дү ниеге ә келеді. Осылардың бә рі адамды тірі, жанды автоматқ а айландырды. Оның ерекшілік қ асиеттрін сө ндіреді дейді. Бірақ сол ғ ылыми тех прогресс капитализмге дем беріп оны тез дамытқ анын айтпайды. Олардың пікірінше капитализм – мә ң гі ө лмейтін қ оғ ам. Бұ л – мә селенің ә леуметтік жағ ы. Ал мә селе басқ а тұ рғ ыдан келсек бұ л екі бағ ыттың екуі де айтқ андары шындық қ а жанасады. Мә селе қ ай жағ ынан келуде ғ ана.Сө йтіп ирационализм сайын келгенде мистикағ а жоқ қ а сенуг де ғ ылыми ізденістерге де жеткізеді. Сондық тан оғ ан сың аржақ ты қ арап жақ тауғ а не даттауғ а болмайды.

39.Философия жә не саясат

Саясат дегеніміз таптар, ұ лттар жә не мемлекеттер арасындағ ы қ атынастарды, сондай-ақ таптардың ө кімет билігі ү шін жү ргізетін кү ресін қ амтитын қ оғ амдық қ атынастар саласы.Саяси идеологияның ерекшелігі сол, ол кү ресуші таптардың негізгі, тү пкі мү ддесі — экономикалық мү ддесін бейнелей отырып, олардың бір-бірімен қ атынасын, мемлекетгік ө кіметке деген кө зқ арасын, сол қ оғ амның сол даму сатысындағ ы ә леуметтік-саяси қ ү рылысын, басқ а қ оғ амдар мен мемлекетгерге деген кө зқ арасын т.б. кө рсетеді. Ә рбір таптың саяси кө зқ арасы сол таптың мү дцесінің рухани кө рінісі болып табылады. Тапсыз саяси идеология болғ ан емес жә не болмайды да. Кез келген қ анаушы таптың тү пкі мақ саты ө зі ү стемдік жасап отырғ ан кездегі экономикалық базисті сақ тап, нығ айта беру, демек, қ аналушы таптың қ арсылығ ын басып, қ анауды кү шейте тү су. Ү стем таптың саяси санасының мазмү нын анық тайтын, міне, осымақ сат. Мә селен, буржуазияның саяси идеологаясына капиталистік қ оғ амның экономикалық жә не саяси қ атынастарын, буржуазия ө кіметін нығ айту идеясы тә н.Қ оғ амда таптар жойылса, онда саяси идеология мен қ ү қ ық та жойылады. Ол кезде қ ү қ ық пен моральдық нормалардың арасында айырмашылық болмай қ алады да, қ оғ амдағ ы тө ртіптерді орындау моральдық нормалар мен ережелер арқ ылы жү зеге асады. Мә селен, алғ ашқ ы қ ауымдық коғ амда дә л солай болды.

Саяси идеология мен қ ү қ ық қ оғ амдык, сананың барлық формаларына кү шті ә сер етеді. Саяси идеология таптардьщ тү пкі мақ сатынын тікелей керінісі, экономиканың тү йдектелген кө рінісі болғ андық тан, ол қ оғ амдық сананың барлык формаларын біріктіріп, олардың коғ ам дамуындағ ы роліне бағ ыт береді.

40 Ф Ницше фил.ның ирроционолистік сипаты.

(1844-1900) Шопенгауэердің жігер туралы ілімін ары қ арай дамытып ө зінің Билікке ұ мтылғ ан жігер деген концепциясын қ ұ рды. Негізгі ең бектері: Музыка рухынан трагедияның туындау, Билікке ұ мтылғ ан жігер, Зара туштра осылай деген т.б. Оның пікірінше ө ркениет пен мә дениетте қ ұ лдырау процессі басталды. Бұ ғ ан кінә лі тек буржуазиялық қ оғ ам ғ ана емес жалпы қ оғ амтану. Ілімінің қ оғ амда болып жатқ ан қ ұ б дұ рыс тү сіне алмауы басты себеп тердің бірі. Осы тұ рғ ыда ол ө з концепциясының негізі етіп Дарвиннің Ө мір дегеніміз кү рес заң ын алды. Осы идеяны ары дамытып отырып осы деген тұ жырым жасады. Осы ө мірдің қ иыншылық тарына соқ пақ тарына қ арсы тұ ра алатындай АСА КҮ ШТІ АДАМ идеясын қ алыптастыру керектігін дә лелдеуге тырысты. Тек осындай адамдар ғ ана ө мір сү руге немесе билікке қ мтылуғ а қ ұ қ ылы, сондық тан олар ө здерінің жігерін тежейтін қ оғ амда қ алыптасқ ан моральдық ө лшемдерін мойындамай жақ сылық тан да жамандық тан да аулық жү реді. Оарды тобырдан ерекшелейтін қ асиеттері – алғ ырлық, жан жақ ты дамық ан ә демілік, ө мірлік кү ш пен жоғ ары дә режелі жігерлік. Билікке жету, ө з мақ саты мү дделерін жү зеге асыру ү шін, олар қ оғ амдағ ы кездесетін адамшылдық қ а, қ иыншылық қ а, ө зіне бағ ытталғ ан қ астандық қ а қ арсы ө ажымас кү рес жү ргізулері керек. Оның ойынша абсолютті болмыс жоқ. Болмыс дегеніміз – бұ рын болғ ан сансыз қ айталанғ ан қ ұ былыстарың мә нгілік айналымда болып қ алыптасуы. Осы тұ рғ ыдан ол Гегельдің абсолюттік идеясын аза ақ ыл ойын сынң а алып, адамның иррацональдық қ асиеттеріне зор кө ң іл бө леді. Олар инстинг пен жігер. Осы қ асиеттердің ең маң ыздысы – жігер. Себебі ол ә рі ә мбебап жалпылық аболют, ә рі барлық денелердің тү пнегізі. Демек материалдық денелердің ө мір сү руі осы тү пнегіз бен абсолют жігердің арқ асы. Идеялары кеиінгі кездрі саяси оилар мен практикағ а ү лкен ә сер етті. Мысалы Гитлер Ницшенің ілімін езінің іс ә рекеттерінің теориялық негізі деп есептеді.

41.Абайдың “Қ ара сө здері” ең бегінің мә ні.

Қ азақ ағ артушылығ ында, қ азақ халқ ының бү кіл ұ лағ атты мә дениеті тарихында ү лкен орын алғ ан ұ лы ақ ын, ойшыл-демократ, сазгер Абай Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) болды. Абай Қ ұ нанбаев ө зінің аса дарындылығ ы, ой-ө рісінің терең дігі, халқ ына деген қ амқ орлығ ымен ә лемге танымал болды. Абайдың дү ниеге кө з қ арасы ойы мен қ ыры мол, кү рделі. Оны біржақ ты бағ алау, бір бояумен кө рсету мү мкін емес. Дү ние туралы пікіріне келетін болсақ, диезмге жақ ын дедік. 1- ден, сыртқ ы дү ниенің санадан тыс ө мір сү ретіндігің қ уаттайды. Мысалы, 43- қ ара сө зің де адам «..кө збен кө ріп, қ ұ лақ пен естіп, қ олмен ұ стап, тілмен татып, мұ рынмен иіскеп, тыстағ ы дү ниеден хабар алады», - дейді. Сонымен бірге кө птеген ө лендерің де, 38-і сө зің де жан-жануарларды, адамды, тіпті машина, фабрикаларды алла жаратты деген екен. Ө лендері мен қ ара сө здерің е зер салып қ арасақ, кө птеген философиялық мә селелерді қ арастырып, ө зің дік ой-пікір, тұ жырым жасағ анын байқ аймыз. Ендеше, философияның негізгі мә селесі Абай шығ армалрында кенінен талқ ыланды деуге болады.

42.Философия жә не дін.

Философия мен діннің жақ ындығ ы сол, ол екеуі дү ниеге қ арастың қ оғ амдық – тарихи формалары ретінде дү ниені тү сіндірудің жә не адамдардың санасы мен мің ез қ ұ лқ ына ық пал жасаудың ұ қ сас міндеттерін шешеді. Алайда олардың бір-бірінен айырмашылық тары да орасан зор. Мындағ ан жылдар бойы терең діни сенімдегі адамдардың ішінде философиялық пайымдауы бар адамдардың сны болмашы ғ ана болды. Философиялық пайымдауғ а ақ ыл-ой бостандығ ы тә н. Діни кө зқ арас ү стем болғ ан ол жылдарда ө здігінше еркін пайымдау жасауғ а тек тиісті білімі бар, ақ ыл-ойы жетік, рухани жағ ынан табанды адамдар ғ ана қ аблетті болды. Ал адамдардын басым кө пшілігінің дү ниегекө зқ арасы дің мен мешіт, шіркеу тағ айындағ ан тү сініктерден, адамгершілік мің ез-қ ұ лық талаптарынан тыс шығ а алмады. Діни соқ ыр сенімге негізделген, жақ сылық пен жамандық қ ұ дайдан ғ ана кү тетін ол дү ние туралы кө зқ араспен салыстырғ анда, философия бірінші орынғ а бұ л дү ниені жіне ондағ ы адамның орнын білім мен ақ ыл-ой тұ рғ ысынан тү сіндіретін теориялық кө зқ арасты ұ сынды. Сө йтіп, нақ ты бақ ылауғ а, логикалық талдау мен жалпылауғ а, дә лелдеу арқ ылы тұ жырымдауғ а негізделген философиялық ой-пікірлер қ ияли мифологиялық бейнелер мен шындық ты бұ рмалаушы діни жалғ ан сенімдерді біртіндеп ығ ыстыра берді.

43.Шә кә рім философиясы.

Абай ілімін одан ә рі жалғ астырғ ан қ азақ тың рухани мә дениеті мен менталитетінде ө шпес із қ алдырғ ан алып тұ лғ анын бірі – Шә кірім Қ ұ дайбердіұ лы (1858-1931). Оның шығ армашылығ ының негізгі тақ ырыбы мораль философиясы мен мә дениет ілімін қ амтиды. Шә кә рім Абайдың немере ің ісі жә не ұ лы ақ ынның мұ расына сү йенген. Ол арнайы оқ у орнында оқ ымаса да араб, парсы, орыс, шағ атай тілдерін ө з бетімен ү йреніп, сол тілдердегі шығ армалардаң дала ойшылы тұ рғ ысынан ой қ орытқ ан. Абай сияқ ты Шә кә рім де қ азақ елің қ алай ө ркениетті, мә дениетті елдер қ атар қ атарына қ осамын деп талпынады. Оның ойынша, бұ л азаматтық ө теуің басты шарты – туғ ан елдің барлық тарихи, мә дени қ ұ ндылық тарын жоғ алтпай, оларды заман талабына сә йкес қ олдану. Шә кә рімнің рухани ізднісіне ежелгі сақ -тү рік заманнынан қ алыптасқ ан ғ арыштық дү ниетаным ерекше орын алады. Тә ң ір, Нұ р, Кү н, Табиғ ат – ол ү шін қ асиетті, киелі ұ ғ ымдар.

44.Марксизмнің тарихты матералистік тұ рғ ыдан тү сіндіру принциптері.

Маркс пен Энгельс диалектиканы қ оғ амдық ө мірді талдауғ а, зерттеуге қ олданып, сонымен қ атар матералистік дү ниетанымның дә йектілікпен дамытылғ ан біртұ тас жү йесін дү ниеге келтірді. Тарихты матералистік тұ рғ ыдан тү сіндіру – қ оғ амдық ө мірдегі материалдық, рухани қ ұ былыстарды, олардың жалпы даму заң дылық тарын зерттеудің тә сілі, философиялық негізі болып табылады. Маркске дейінгі материалистер ө здерінің теориялық жә не таптық тар ө рістілігінің арқ асында материализмді қ оғ амдық ө мірге қ олдана алмады. Ал, Маркс пен Энгельс болса материяны белгілі бір тү ріне телімеді. Материализмді қ оғ амдық ө мірге дә йектілікпен қ олдана отырып, қ оғ амдық болмыстың негізінде матриалдық ө ндірістің жатқ андығ ын тұ жырымдағ ан еді. Ал оның бейнесі – қ оғ амдық сана болып табылады. Сө йтіп, қ оғ ам туралы ғ ылыми-философиялық негізгі мә селесін шешу материализмнің ұ ғ ымдарын дайын кү йенде қ оғ амдық дамуғ а атү сті тели слу болмай шық ты. Қ орыта айтқ анда, тарихты материалистік тұ рғ ыдан тү сіну дгеніміз диалектикалық тә сілді қ оғ амдық ө мірді зерттеу ісіне қ олданғ андық тың нә тижесінде пайда болатын терең ә рі жан-жақ ты ілім. Ол барлық қ оғ амдық қ атынастарды шешуші маң ызы бар қ атынастар ретінде қ арастырады.