Позитивизм философиясы.

Негізгі позитивизм-«дұ рыс пікір» деп аталатын ұ ғ ым болып дү ниеге келеді, оның бастамасын салғ ан Огюст Конт (1798-1857) жә не Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бұ л философияның арғ ы тү бі Д-Юм мен И.Кантқ а тіреледі. Олардың мақ саты- ғ алымдарды толып жатқ ан алдын орағ ан бос ойлардан, былайша айтқ анда философиядан азат ету. Олардың пікірінше, ә рбір ғ ылым - ө з алдына философия. Сол ғ ылымдарды зерттеу қ ажет. Былайша айтқ анда ә рбір ғ ылымда пайдалы да, пайдасыз да ойлар болады. Мақ сат-дейді позитивистер, -солардын тек дұ рысын, пайдалысын қ абылдап пайдасызынан, кү нделікті тіршіліктен тыс ойлардан арылу. Ондағ ы мақ саты-француз революция-сының теориялық негізі болғ ан. ХVIII ғ асырдағ ы француз философиясынан бас тарту. Олай, болса, позитивизм-идеалистік философия, оның ішінде субъективтік идеализм. Сө йтіп, революция арқ ылы ү стемдікке қ олы жеткен буржуазия бұ рын материализм, ғ ылым ү шін кү рескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден қ ойды. Оның эволюциясы бір ғ асыр ішінде ү ш кезең нен ө тті. Бірінші кезең і-позитивизм, екіншісі кезең і-эмпирио-критицизм, ү шінші кезең і-неопозитивизм немесе логикалық позитивизм. Себептері алдымен позитивизмнің пайда болуына кері ә сер еткен—Гегель диалектикасының дү ниеге келуі. Буржуазия идеологтары содан қ ауіптенді. Диалектикалық метофизиканы механикалық материализм деп, кемшіліктерін айқ ын кө рсетті.

47) Ибн-Сина фил.дағ ы қ ұ дай эманациясы идеясы.

Ибн-Сина (980-1037)дү ниетанымының қ алыптасуына философ ә рі жаратылыстану ғ ылымдарының озық ү лгілі білгірі ретінде араб мұ сылман ә лемінде танымал болуына Аль-Кинди мен Ә л-Фараби философиясының тікелей ық пал тигізгені белгілі. Европалық тарғ а Авиценна деген атпен белгілі болғ ан ол. Орта Азияда, Бұ қ ара қ аласының маң ында дү ниеге келеді. Иран мемлекетіндегі Исфакан атты қ алада философия жә не медицина саласы бойынша дә ріс алып ө з білімін жетілдіреді. Ибн-Сина жан-жақ ты терең білімді, философ, дә рігер, ақ ын ә рі саяси қ айраткер болғ ан екен. Ол жү зден аса ғ ылыми кітаптар жазыпты. Олардың ішінде ең ә лемге танымал болғ ан атағ ын Шығ ыс пен БАтысқ а танытқ ан «Сауығ у кітабы» деп аталатын медицина жайлы жазғ ан кітабы. Ол ғ асырлар бойы Шығ ыс жә не Батыс дә рігерлері ү шін бағ а жетпес білім кө зіне айналғ ан еді. Ибн-Синаның философиялық шығ армасы он сегіз бө лімнен тұ ратын «Сауығ у кітабы» логиканы, физиканы, математиканы жә не философияны қ амтығ ан. Арабтар ә лемінде Ибн-Синаның аты қ ұ рметпен аталатын еді. Оны біресе «Философтар патшасы» деп атаса, біресе «Дә рігерлер атасы» деп дә ріптеген. Философияда Фараби бағ ытын жалғ астырғ анымен Ибн-Сина араб перапатетизмнің негізін қ алаушы болды. Оның болмыс туралы ілімі материяна мә ң гі жаратылыстан тыс қ ұ былыс ретінде қ арастырды. Алайда бұ л қ ағ ида діни кө зқ арастармен байланыстыруғ а мә жбү р болғ ан. Мысалы, ол қ ұ дайдың бар екендігіне шү бә келтірмейді. Дү ние шындық тың мү мкіндігі ғ ана. Ол уақ ыттан тысқ ары қ ұ дайдың жағ дай туғ ызуына байланысты шындық қ а айналады. Адамның рухын Ибн-Сина дененің бейзаттық формасы ретінде қ арастырады. Денелердің қ айта тірілуі мү мкін емес дейді Ибн-Сина жалпы ұ ғ ымдар (универсалиялар) мә селесің ете қ ызық тү рде шешкен. Оның ілімі бойынша жалпы ұ ғ ымдар ү ш ұ дай ө мір сү реді.: 1) заттарғ а дейін, қ ұ дү реттің ақ ыл-ойында; 2) заттың ө зінде, себебі ол сол заттың мә ні; 3) заттан кейін адамдардың санасында.

Таным теориясында Ибн-Сина Ә л-Фарабидің жолын қ уып оны одан ә рі дамытуғ а ат салысады. Дегенмен оның кейбір мистикалық тұ жырымдарғ а бай негізгі тә сілдерінің бірі ретінде ол қ ұ дай шапағ атын мойындап ұ сынады., Ибн-Сина философиясы Аристотельді исламның негізгі қ ағ идаларымен ұ штастыра отырып, оларды ө зара ынтымақ тастырмақ болғ ан ілім. Ол Ә л-Фарабиден кейінгі философия тарихында ө зіндік із қ алдырғ ан араб тілді мұ сылман философиясының ең ірі ө кілдерінің бірі деп білеміз.

48. Кө шпенді мә дениеттің дү ниетанымғ а ә сері.

Кө шпелілірдің отырық шыларғ а қ арағ анда ерекшеліктері б/ды. Ал жалпы алғ анда, олардың мә дени дә режесі, ө ркениеттілігі кө п жағ ынан жоғ ары б/ды.1) кө шпелілерде жазу мә дениетті ө те ерте дү ниеге келгенмен, кейін тү рлі себептерден ол ұ мтылып, ауыз ә дебиеті кең тарады, осылардың бә рі халық тың ө мірін жең ілдетуге, адамгершілік тә рбелеуге қ ызмет етті. 2) Кө шпелілерде қ ол ө нер дамып, халық қ а қ ызмет етті. Соның нә тижесінде қ ол тоқ у, киіз басу, киім-кешек, ер тоқ ым жасау дамыды. Қ ол ө нерінің ең биік шың ы- қ азақ тың 4, 6, 8, 10, 12, 16 қ анатты киіз ү йі мен оның жасауы: кереге, уық, шаң ырақ туырлық, есік, бесік т.т 3) қ азақ арасында алтын, кү містен білезк, сақ ина, шашбау, сырғ а, ілмешек, алқ а жасайтын зергерлер б/ды. 4) кө шпелілер ішінде тү рлі емшілер, сынық шылар б/ды.5) кө шпелілердің бай, гуманистік ә деп- ғ ұ рпы, салт- санасы, той- томалақ тары, сауық тары кең тарады. 6) кө шпелілердің ә рбір айтылғ ан сө зге мә н берген, сыпайы сө йлегенді ұ натқ ан. Бейпіл сө йлеген, дө рекі мінез кө рсеткен адамды кө ргенсіз деп сө ккен, былайша айтқ анда, кө ргені жоқ деген мағ ынада. 7) қ ыздардың биязылығ ын, ұ лдардың тілалғ ыш, ү лкенді сыйлайтын ә дептілігін қ олдағ ан. Ү лкен кісі кез келген жас ө спірімнен «кімнің баласысың?» деп сұ рағ ан. Оғ ан ү лкен мә н берген. Бала жақ сы ә кесі, баласын дұ рыс тә рбелемеген деп ұ йғ арғ ан. Бұ л айтылғ ан кө шпелі қ азақ халқ ының мә дениеті бай, ө ркениеті жоғ ары болғ анын байқ атады. Қ азақ тар ә йелдерді қ ыспақ та ұ стамағ ан, жиындарғ а қ атыстырғ ан. Ө ркениет қ ашанда адамгершілік деген ұ ғ ымғ а жақ ын келеді.

49) «ө мір философиясы» ө кілдерінің кө зқ арасы

XIX ғ асырдың ү шінші ширегінде пайда болғ ан «ө мір философиясының» (Ницше, В.Дильтей, А.Бергсон) ық палымен 20 жылдары М.Шелер (1874-1928ж.) мен О.Шпенглер(1880-1936ж.). негізгі ең бектері: «себептілік жә не тағ дыр», «Европаның қ ұ лдырауы» жә не басқ алардың ілімдерінің арқ асында қ азіргі иррационалдық (ақ ыл жетпейтін) философиялық ағ ым пайда болады. Иррационалистердің пікірінше, материя сияқ ты «қ атты денелерге» жә не дерексіз ұ ғ ымдарғ а сү йенген рационалды (ақ ыл-ой) таным ө згермелі, нақ ты, тұ рақ сыз жеке «ө мірді» танып-білудің бірден-бір қ айнар кө зі – инстинкт, интуиция, сезім. Таным субъектісіне адам жаратылғ ан, одан тыс кө птеген заттар ә лемі қ арсы тұ рады. Олардың ә рқ айсысы ө здеріне тә н заң дылық тарғ а ие, ал бұ л заң дылық тар олардың ө мір сү ру жә не бейнелеу сияқ ты эмпирикалық заң дылық тарынан жоғ ары тұ рады. Осы тұ рғ ыдан алғ анда философия ауқ ымы жағ ынан кең мә нділікті ғ ана қ арастыратын ө те жоғ ары сатыда тұ ратын ғ ылым (М.Шелер). Қ оғ амдық процестердің дамуы ирроционалдық «ө міретгані», «опат болуды кү ту» т.с.с. кү штермен бағ ытталады. Мысалы, Батыс мә дениеті ө ркениеттің белгілі бір сатысында, ө зінің жойылуына аяқ басты. Бұ л қ озғ алыс тыныштық сыз, зорлық пен, тасқ ын сияқ ты қ атты екпінмен, ө зінің соң ғ ы сө ресіне ойланбастан, мү мкін ойлануғ а қ орқ ып жақ ындап келеді.(Ницше)

50.Философия тарихындағ ы «сана» ұ ғ ымы.

Ф/я бү кіл тарихында ойлауды тек саналы қ ызмет деп қ арағ андық тан, ол туралы кө птеген кнцепциялар туды. Олардың кө пшілігі кү нделікті тә жірибеде тұ ғ ан сана, саналық хақ ындағ ы пікірлерге ғ ана сү йенеді. Соң ғ ы ғ асырларда ғ ана сананың рефлексикалық табиғ аты жө нінде айтыла бастағ ан. Рефлексика бұ рын айтқ анымыздай сыртқ ы дү ниеге қ атынастың субъектіге қ айта оралуы, яғ ни сыртқ ы дү ние арқ ылы субъектінің ө зінің ө зіне қ атынасы. Сана да осындай қ атынас. Сонда адам сыртқ ы нә рселер жайында ғ ана ойланбайды, солармен бірге ж/е соларғ а байланысты ол ө зіне де, ө зінің сол қ атынасын да кө реді, сезінеді, біледі.Сана адам миына байланысты пайды б/ды, ал ми – оның мекені. Сана- адам миы қ ызметінің жемісі, нә тижесі. Діни – идалистік тү сініктер б/ша сана деген қ айдағ ы бір материалдың емес субстанция- «жанның кө рінісі, ол (субстанция) жалпы алғ анда материяғ а атап айтқ анда, адам миына тә уелсіз дербес ө мір сү ре алатын ө лмейтін, мә ң гі нә рсе болып табылады. Тү рлі идеалистік кө зқ арастарғ а қ арама- қ арсы материализм сана- адам миының функциясы, оның шындық ты белсенді де мақ сатты тү рде бейнелеуінде деген қ ағ иданы негізге алып келді ж/е негізге ала бермек. Сонымен қ атар сана проблемасы материалистік тұ рғ ыдан пайымдаушы философтар мен психологтар ү шін де ө те қ иын проблема б/ды. К.Маркс «сана ө мір сү ру тә сіл, ол- білім. Сана бірдең ені қ аншалық ты білсе, бірдең е де сана ү шін саналық п. б/ды. Марксизмнің айтуы б/ша адам маймылдан жаратылды. Ол 4 формадан тұ рады.1) тіл 2) тік жү ру 3) ойлау 4)қ ауым

51.Постпозитивизм философиясының пә ні туралы

Постпозитивизм философиясы ғ ылымның дайын шешімдерін, ғ ылыми мә нді зерттейді. Оның екі бағ ыты бар: критикалық рационализм жә не тарихи-социологиялық позитивизм. Критикалық рационализмнің негізін салушы Карл Поппер (1902-1994). «Логика жә не ғ ылыми білімнің ө суі». Оның басты мақ саты: ғ ылыми білімді метафизикалық ғ ылыми емес білімнен бө лу. Тарихи социологиялық позитивизмнің ө кілі Томас Кун (1922). «Ғ ылыми революцияның қ ұ рылысы». Методологияғ а емес ғ ылым тарихына жақ ын. ХХ ғ асырда барлық елдерге тә н экономикалық, саяси-ә леуметтік, рухани ө згерістерге байланысты қ оғ амдық ө мірдің кү рделенуі, ғ ылыми-техникалық жә не технологиялық революцияның одан ә рі терең деп ө рістеуі, ә мбебаптық проблемалардың шиеленісуі, кө птеген социолистік елдерде тоталитарлық режимдардың қ алыптасып қ ирауы, бірінші жә не екінші соғ ыстардың салдары, т.б. осылар сияқ ты маң ызды оқ иғ алар, жалпыадамзаттық ө ркениеттің, мә дениеттің жә не адамдар тағ дырының бү гінгісі мен болашағ ы туралы бұ рыннан қ алыптасқ ан концепцияларын басқ а методологиялық қ ағ идалар негізінде қ айта қ арап, кей жағ дайда тү бегейлі ө згерген философиялық ой тө ң ірегінде қ алыптасқ ан жү здеген философиялық ағ ымдар мен мектептер дү ниеге келді.

52.Ш. Уә лихановтың ә леуметтік кө зқ арастары

Қ азақ ағ артушыларының негізін салушы Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов (1835-1866) – демократиялық ұ лттық мә дениетіміздің кө рнекті ө кілі. Энциклопедист-ғ алым, шығ ыстанушы, саяхатшы, публицист жә не қ оғ ам қ айраткері Шоқ ан Уә лиханов ө з бойында шын мә нінде еуропалық білімділік пен шығ ыс халық тарының мә дениеті жайлы тү сінікті ү йлестірді жә не қ ысқ а ғ ұ мырында мол да жан жақ ты шығ армашылық мұ ра қ алдырды. Уә лиханов шығ армашылығ ын 1) қ алыптасу кезең і (1855-1859 жылдар аралығ ы) жә не 2) кемелдену кезең і (1859-1865) деп екіге бө луге болады. Петербордан басталатын қ ызық ты да мазмұ нды соң ғ ы кезең і Шоқ анның туғ ан жерге қ айтып оралғ аннан - ө мірінің соң ына дейінгі жылдарды қ амтыды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқ ан ө зінің 30 жылдық аз ө мірінің ішінде этнография, Қ азақ стан жә не Орта Азия тарихы мен мә дениеті саласында ең бектер қ алдырғ ан ғ алым, ағ артушы-демократ Шоқ ан тікелей философиялық мә селелер жө нінде ең бектер жазбағ ан, алайда, кө птеген шығ армаларынан философиялық пікірлері мен тұ жырымдарын байқ ауғ а болады. Ол «Қ азақ тардағ ы шамандық тың қ алдығ ы», «Даладағ ы мұ сылмандық жө нінде», «Тә ң ір(Қ ұ дай)» деген ең бектерінде философияның негізгі мә селесіне қ атысты пікірлер айтады. Ең алдымен, Ш. Уә лихановтың сыртқ ы дү ниенің адам санасынан тыс ө мір сү ретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек.

53.Адамзат тарихына формациялық ж/е ө ркениеттік кө зқ арастар ерекшелігі.

54.Ф.Ницше фил.дағ ы ә леуметтік мә селелер

Шопенгауердің жігер туралы ілімін немістің жігер,, т.б.Ницшенің пікірінше, ө ркениет пен мә дениетте қ ұ лдырау процесі басталды.Бұ ғ ан кінә лі тек буржуазиялық қ оғ ам ғ ана емес, жалпы қ оғ амтану ілімінің қ оғ амда болып жатқ ан қ ұ былыстарды дұ рыс тү сіндіре алмауы деп пайымдады.Осы тұ рғ ыда, Н. ө з концепциясының негізі етіп Дарвиннің,, Ө мір деген кү рес,, заң ын алды. Бұ л идеяны ары қ арай дамыта отырып, Н. ө мір дегеніміз кү рес арқ ылы билікке ұ мтылу деген тұ жырым жасады. Оның ойынша ө мірдің қ иыншылық тарына, соқ пақ тарына қ арсы тұ ра алатындай «аса кү шті адамдар» басқ алардың тә рбиесімен немесе ө зін-ө зі тә рбиелеу арқ ылы емес, ө зінде туғ аннан бар ө мірлік кү штің арқ асында қ алыптасады. Оларды тобырлардан ерекшелейтін қ асиеттер – алғ ырлық, жан-жақ ты дамығ ан ә демілік жә не билікке ұ мтылдыратын ө мірлік кү ш пен жоғ ары дә режелі жігер. Осы тұ рғ ыдан Н. «қ ұ лдық мораль» негізінде қ алыптасқ ан дінді де, «жалғ ан» моралді уағ ыздайтын буржуазияны да, барлық игілікті жә не қ ұ ндылық тарды қ ұ ртатын тобырды да сынғ а алып, жалпы адамзаттың мақ саты, қ оғ амның ұ лы адамдары – «аса кү шті адамдарды» дү ниеге келтіру болып табылады деген тұ жырым жасайды. Н-нің идеялары кейінгі кездері саяси ойлар мен практикағ а ү лкен ә сер етті.

55.Кун-фу-цзы философиясының ерекшеліктері

Конфуцзийшылдық -бұ л философиялық ағ ымның пайда болуы жә не қ алыптасуы, осы ағ ымның негізін қ алаушы Кун-Фу-Цзы, оның ізбасарлары Мен-цзы жә не Сюнь-Цзыдың есімдерімен тығ ыз байланысты..К-дың негізгі қ арастыратын мә селесі-адамдар арасындағ ы қ атынас, тә рбие мә селелері.Соғ ан байланысты ол мынадай ұ ғ ымдарғ а кө п кө ң іл бө леді.Олар:»Тең орта»,»Адамгершілік» жә не «ө зара сү йіспеншілік».Кон-Фу-Цзы философиясының пайымдауынша, осы ү ш ұ ғ ым бірігіп,»Дао»қ ұ райды.Ә р адам осы Даоның жолымен ө мір сү руі қ ажет.»Тең орта»-адамдардың сабырсыздық пен сақ тық тың арасындағ ы іс-ә рекеті.ө мірде мұ ндай ортаны ұ стап, іс-ә рекет жасау оң ай емес, себебі адам-ң кө пшілігі сабырсыздық кө рсетсе, бір тобы тым сақ келеді.Ал «адамгершіліктің» негізі –«жень»-ата-анасын қ ұ рметтеу жә не ү лкен ағ аларын сыйлау.Кімде кім шын жү ректен адамгершілікке ұ мтылса, ол еш уақ ытта жамандық жасамайды.Ал ө зара сү йіспеншілік арқ ылы қ арым-қ атынас, конфуцзишылдық ә дептглік туралы ілімнің негізгі ө зекті ұ ғ ымы..Аталғ ан ә дептілік қ ағ идаларын «Текті адамдар» ғ ана басшылық қ а алып, іс-ә рекет жасайды.К. философиясының ерекшелігінің бірі- барлық нә рсе ө згерісте болады, уақ ыт тоқ тамай ө тіп жатады десе де, қ оғ амдық ө мірге келгенде, ондағ ы қ алыптасқ ан жағ дайлар қ аз-қ алпында дамуы керек.

56.Қ оғ амдық сана жә не формалары

Сананың тү рлері кө п.Ол жеке адамныың санасы жә не қ оғ амдық, қ арапайым жә не теориялық, ғ ылыми жә не ғ ылымғ а қ арсы, прогресшіл жә не кері тартпа сана болып бө лінеді.Қ оғ амдық сана – кө пшіліктің рухани қ ұ ралына айналғ ан сана, мә селен, қ анатты сө здер, мақ ал-мә телдер, т.б. Олай болу ү шін сана кө птеген адамның ойын, мақ сатын, мұ ң ын, қ уанышын бірдей бейнелейтін болуы керек.Ондай сананы қ оғ амдық сана дейді.

Ғ ылым мен мә дениет қ оғ амдық сананың барлық тү рлеріне ө з ә серін тигізеді, ө здері де олардың ә серін қ абылдай отырып дамиды.Ө йткені қ оғ амдық сана тқ рлерінің бір-біріне ә сер етуі – заң ды қ ұ былыс.Ғ ылым қ оғ амдық сананың барлық тү рлеріне ә сер етеді.Осығ ан орай қ оғ амдық сананың мынадай формалары бар: саяси сана, қ ұ қ ылық сана, моральдік сана, эстетикалық сана, дін жә не атеистік сана.

57.Ақ ын – жыраулар фил.дағ ы “ө мір” мә селесі.

Қ азақ ақ ын – жырауларының дү ниетанымы, философиялық даналық ойлары тө л философиямыздың қ алыптасуына рухани негіз бола алады. Кө птеген ақ ын – жыраулар ө мір туралы ө з ойларын айтып кеткен.Соның ішінде Шалкиіз жырау ө мір туралы былай деген: Дү ниеде тұ рақ ты, мә ң гілік ештең е де жоқ дейді жырау.Ө мір қ ысқ а екен, бұ л жалғ ан басы жұ мыр пенденің бә рінен де ө тедіекен, демек, осы аз ғ ұ мырды дү ниедегі бар қ ызық ты тегіс кө ріп думандатып ө ткізу керек деп, жырау ө мір мә селесі жайында философиялық толғ аныстар жасайды.Жырау ө мірдің бар қ ызығ ы, бақ ыты, қ уанышы о дү ниеде емес, адамның бар бақ ыты бұ л дү ниеде екендігін айтып ө теді.