Тұлға туралы жалпы ұғым

Психологиялық ғ ылымда “тұ лғ а” категориясы іргелі ұ ғ ымдардың қ атарына жатады. Бірақ “тұ лғ а” ұ ғ ымы тек психологияғ а тә н емес, ол барлық қ оғ амдық ғ ылымдармен зерттеледі, оның ішінде философиямен, ә леуметтанумен, педагогикамен, т.б. Сонда психологиялық ғ ылым шең берінде тұ лғ аны зерттеу спецификасы неде жә не психологиялық тұ рғ ыдан тұ лғ а дегеніміз не?

Алдымен сұ рақ тың екінші бө лігіне жауап беруге тырысайық. Бұ ны жасау оң ай емес, себебі тұ лғ а деген не деген сұ рақ қ а барлық психологтар тү рліше жауап береді. Олардың жауаптары мен ойларының ә рқ илы болуы тұ лғ а феноменінің кү рделі екендігін білдіреді. Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: “ Бір жағ ынан, ол нақ ты индивидті ә рекет субъектісі ретінде, оның барлық жеке бас қ асиеттерімен, ә леуметтік рольдерімен бірге белгілейді. Екінші жағ ынан, тұ лғ а индивидтің ә леуметтік қ асиеттері ретінде, осы адамның басқ а адамдармен тура немесе жанама ө зара ә рекеттесуі нә тижесінде тү зілген бойындағ ы ә леуметтік маң ызы бар қ асиеттердің жиынтығ ы ретінде тү сіндіріледі. Тұ лғ амен қ арым-қ атынасқ а тү сетін адамдар оны ең бек, таным жә не қ арым-қ атынас субъектісінде кө реді.”

Ғ ылыми ә дебиеттегі тұ лғ а анық тамаларының ә рқ айсысы тә жірибелік зерттеулермен жә не теориялық негіздеулермен бекітілген, сондық тан “тұ лғ а” ұ ғ ымын қ арастырғ анда оларды ескеру керек. Тұ лғ а деп жиі ә леуметтік даму барысында бойына ә леуметтік жә не ө мір ү шін маң ызды қ асиеттерді жинағ ан адамды тү сінеді. Яғ ни, тұ лғ а сипаттамалары қ атарына адамның генотиптік жә не физиологиялық ұ йымдасуымен байланысты ерекшеліктер жатқ ызылмайды. Адамның танымдық психикалық процестерінің немесе ә рекеттерінің жеек дара стилі даму ерекшеліктерін сипаттайтын қ асиеттер тұ лғ а қ асиеттері қ атарына жатқ ызылмайды, ал адамдар мен қ оғ амғ а қ атысты кө рініс беретін қ асиеттер тұ лғ аның қ асиеттері болып саналады. “Тұ лғ а” ұ ғ ымының мазмұ нына кө бінесе басқ а адамдарғ а қ атысты маң ызды іс-ә рекеттерді анық тайтын қ асиеттерді де қ осады.

Сонымен, тұ лғ а дегеніміз ол тұ рақ ты психологиялық сипатамалар жү йесінде алынғ ан нақ ты адам. Ондай сипаттамалар қ оғ амдық байланыс пен қ атынастарда кө рініс беріп, адамның ө зі мен оны қ оршағ андар ү шін маң ызды орын алады, оның адамгершілік қ ылық тарын айқ ындайды жә не оның ө зіне, ортасы ү шін маң ызды мә нге ие.

«Тұ лғ а» ретінде адамды ә леуметтік тіршілік иесі деп сипаттайды. Осы ұ ғ ымның аясында тұ лғ аның мынадай психологиялық қ асиеттері қ арастырылады. Олар: мотивация, темперамент, қ абілеттік жә не мінез. Тұ лғ а психологияда ө зінің ө мір жолын белгілей алатын, қ айталанбас даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұ лғ а адам ұ ғ ымынан гө рі нақ ты мағ ынағ а ие. Ө йткені адам тұ лғ алық сипатты иелену ү шін ө з “менің ” ө зге “меннен” ажыратып, есейіп, ө з бетінше дербес ә рекет ету мү мкіндігін ашуы керек. Яғ ни, белгілі бір мә нді іспен айналысатын, азды-кө пті білімі, ө мірлік тә жірибесі, дү ниетанымы мен сенімі бар адамды тұ лғ а деп атайды. Қ азақ ұ ғ ымында бала мұ ндай азаматтық атқ а бозбалалық шақ та ие бола бастайтынын “Он ү ште отау иесі” деген мақ алдан кө руге болады. Халық та ө зінің ө негелі істерімен, имандылығ ымен ерекшеленген адамды ерекше қ астерлеп, кісілігі бар тұ лғ а дейді. Тұ лғ а бойындағ ы адамгершіліктің кө рінісі ар-ұ ятқ а кір келтірмеуінен, намысын жоғ ары ұ стауынан байқ алады.^[2] Тұ лғ аның ө зін-ө зі анық тауы - адамның ө з ө мір жолын, мақ саттарын, қ ұ ндылық тарын, ә дептілік нормаларын, болашақ мамандығ ы мен ө мір жағ дайларын ө зінше таң дауы. Тұ лғ аның ү міттену дең гейі — адам ү міттенетін мақ сат дең гейі.^[3]

10- билет

Қ абілет. Кү нделікті ауызекі сө зде “қ абілет” деген атауды біз жиі қ олданамыз. Мә селен, мұ ғ алім оқ ушысына мінездеме бере отырып, осы баланың математика пә ніне қ абілеті кү шті екенін айтады.

Мектепте оқ ушыларғ а тү рлі қ оғ амдық жұ мыстар жү ктелгенде де олардың кейбіреулерінің ұ йымдастырғ ыштық, екіншісінің музыкалық, ү шіншісінің суретшілік қ абілеті еске алынып, бұ ғ ан ерекше мә н беріліп отырылады. Бұ л мысалдар ә р адамның ә рекеттің бір тү ріне жарамдылығ ын кө рсететін дара ерекшелігі болатынын байқ атады. Мұ ндай ерекшеліктер іс- ә рекетті орындау ү стінде, ә сіресе оның нә тижесінен жақ сы кө рініп отырады. Мә селен, біреу қ олғ а алғ ан ісін бұ рқ ыратып тез бітіріп тастайды ал екіншісі оны ө те баяу қ имылдап, ә рі істі сапасыз етіп орындайды. Бұ л мысалда да бірінші адамның іске қ абілеттілігі екіншіге қ арағ анда ә лдеқ айда жоғ ары екендігі кө рініп тұ р.

Қ андай да болмасын бірер нә рсеге қ абілеті жоқ адам болмайды. Қ абілет, ол біреуде кү шті, біреуде шамалы болып келуі мү мкін. Тә жірибе мен парасат адамдардың тең емес екенін дә лелдейді — дегенде тең дік деп адамдардың қ абілеттерінің тең дігі немесе дене кү штері мен рухани қ абілеттерінің бірдейлігін тү сіндіреді. Бұ дан біз адамдардың тең емес екенін білеміз. Қ абілеттіктік ө лшем — белгілі бір істің нә тижелі болып орындалуында. Қ абілет адамның іс-ә рекетінің белгілі бір тү ріне, ө нер саласының біріне жарамдылығ ын жақ сы кө рсете алады. Қ абілеттің ойдағ ыдай дамуы адамда тиісті білім жү йесінің, икемділік пен дағ дының болуына байланысты болады. Мә селен, кейбір мұ ғ алімдер ө з оқ ушыларының ү лгеріміне кө ң ілі онша тә н қ оймайды. Ол ө з оқ ушысының бар мү мкіндігімен жұ мыс істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабақ қ а бар ынтасымен кірісетін болса, бұ дан гө рі жақ сы оқ и алар еді-ау деп қ ынжылады. Бұ л жерде мұ ғ алім қ олынан істесе, іс келетінін, дағ дығ а тез машық танғ ыш баланың, қ ажырлы ә рекетке бойын жө нде ұ сына алмағ андық тан, қ абілетін жө нді кө рсете алмай отырғ анын айтып отыр.

Қ абілет негізінен екіге бө лінеді.

Адамның ақ ыл-ой ө згешеліктерінің жеке қ асиеттерін

кө рсететін кез келген адамнан табылатын кабілет жалпы қ абілет деп аталады. Ақ ылдың орамдылығ ы мен сыншылдығ ы, материалды еске тез қ алдыра алу, зейінділік пен бақ ылағ ыштық, зеректік пен тапқ ырлық т.б. осы секілді ақ ыл-ой ә рекетінде кө рінетін ө згешеліктер жалпы қ абілет болып табылады.

Іс-ә рекеттің жеке салаларында ғ ана кө рініп, оның нә тижелі орындалуына мү мкіндік беретін қ абілетті, арнаулы қ абілет деп атайды. Бұ ғ ан суретшінің, музыканттың, актердің, спортшының ақ ын-жазушының т.б. қ абілеттерін жатқ ызуғ а болады.

Адам қ абілеттінің дамуы қ оғ амның дамуына, оның ә леуметтік сипатына ғ ылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.

Мә селен капитализм қ алыптасып келе жатқ ан дә уірде, ғ ылымның сан алуан салаларының дамуына буржуазия қ оғ амы кең ө ріс беріп отырды. Ө йткені қ ауырт дамып келе жатқ ан капиталистік ө ндіріс барғ ан сайын жаң а ғ ылыми білімдерді талап ете бастады. Мұ ның ө зі білімді адамдардың кө бейе тү суіне қ олайлы жағ дай туғ ызды.

Адамның қ абілет саласындағ ы айырмашылық тары

да сан алуан болып келеді. Мә селен, біреу іске кү шті жігермен, қ атты мейірмен кіріседі. Мұ ндай адам жұ мысты сапалы да орындай алады. Енді біреу керісінше сол істі баяу, сапасын тө мен етіп орындайды. Қ абілетті адамдардың бірі —зеректілігімен, екіншілері — байқ ағ ыштығ ымен, ү шіншілері -материалды еске сақ тағ ыштығ ымен кө зге ерекше тү седі.

Адам психикасының басты бір ерекшелігі бір қ асиеттік орнын екінші бір қ асиетпен толтыра, яғ ни адамның ө зінде жетіспеген бірер қ абілетті басқ а қ абілеттермен алмастыра алатындығ ы. Адам қ абілетінің ә р қ илы болып келуі сигнал жү йелерінің ерекшеліктеріне де байланысты.

Бала қ абілетін тә рбиелеу ү шін жү ргізілетін жұ мыстардың мазмұ ны мен тү рлері сан алуан, бү ларды нақ ты жағ дайларғ а байланысты жү ргізе білу ә рбір мү ғ алімнің жеке творчестволық ісі. Мә селен, мұ ғ алімнің осындай жұ мыстарының бірі оқ ушылардың оқ у ә рекетін тартымды, мазмұ нды, қ ызғ ылық ты етіп ұ йымдастыру.

Ә р адам балалық, жасө спірім жә не жастық шағ ынан бастап, ө мірде ү лкен жетістіктерге жетуді армандайды. Жасө сіпірімдік шақ - бұ л ізденіс, ү міт, кү мә ндану, мазасыздану кезі. Кө птеген балалар ерте кезден бастап, ә ртү рлі іс-ә рекет тү рлеріне қ абілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді, музыкалық инструменттерде ойнайды, ә н айтады т.б.). Бірақ уақ ыты келе, бұ л қ абілеттіліктердің кө рінісі бә сең деп, жас адамның мамандығ ының негізіне айналмайды, ол адам жай ғ ана «орташа» кә сіпкерге айналады.

Қ азіргі кездегі жаң а ә леуметтік — экономикалық жағ дай бойынша, кә сіпкерлік іс-ә рекетте табысқ а жалпы жә не ә дейі қ абілеттің ең болмағ анда аз ғ ана бө лігімен, білімділікпен, шығ армашылық пен қ амтамасыз етілгенде ғ ана жетуге болады. Сондық тан, балалар алдында, сонымен қ атар, ата-аналар, мұ ғ алімдер алдында да жаң а міндет тұ р, яғ ни жеке тұ лғ аның потенциалды мү мкіндіктерін зерттеу, дамыту жә не осының негізінде баланың болашағ ын анық тау.

Ә р тү рлі іс-ә рекеттерге байланысты адам қ андай да қ ызметті орындауы қ ажет жә не сол істің тиімді нә тижесін қ амтамасыз етуге жә рдем беретін сапаларғ а ие болуы тиіс. Мұ ндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті тү рде, бір жағ ынан, ө зіндік психикалық табиғ атына ие болудан, екіншіден — ә ркімде ө з алдында, қ айталанбас кө рінісін жеке адам қ абілеті деп атаймыз.

Адам қ абілетіндегі айырмашылық іс-ә рекеттің нә тижесінен, яғ ни оның сә ттілігінен не сә тсіздігінен байқ алады. Қ ызығ ушылық — адамда обьективтілікті жан-жақ ты бейімділік — нақ ты іс-ә рекетті орындауғ а талпыну, қ ызығ ушылық пен бейімділік сапаларының ү немі ө зара ү йлесім тауып, бір бағ ытта тоғ ысып отыруы мү мкін емес. Оғ ан тү рлі жағ дайлар себепші, мысалы, адам кө ркемө нер туындыларын тамашалауы ық тимал, бірақ ол осы саладағ ы ө нер тү рлерімен шү ғ ылдануғ а бейімсіз болуы мү мкін. Дегенмен, белгілі бір іс-ә рекет тү ріне қ абілеті бар адамдардың қ ызығ ушылығ ы мен бейімділігі бір-бірімен ү йлесім таба алады.

Іс-ә рекетпен айналысқ анда адамның табысқ а жетуі ү шін қ абілет, қ ызығ ушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-қ ұ лқ ында келесі сапалық кө ріністер болуы қ ажет: ең алдымен — ең бек сү йгіштік, табандылық, батылдық. Бірақ, осындай ерекше қ абілеті бар адамның ө зі де айтарлық тай ө німге қ ол жеткізе бермейді. Негізі, адам ө зінің іс-ә рекетін, жеке басына сапаларын айқ ын ажырата аларлық дең гейде болуы керек.

Адам қ абілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.

Ә р тү рлі іс-ә рекеттер аймағ ына қ ажет білім, ептілік- дағ дылар бірлігін жең іл ә рі нә тижелі игеруді қ амтамасыз етуші жалпы қ абілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды. Дарындылық ә рбір адамның ақ ыл-сана, оқ у, шығ армашылық, кө ркем-ө нер, адам аралық қ атынастар тү зу жә не психомоторлық қ ызметтерінде кө рініс береді. Дарынды адамдарғ а тә н қ асиеттер: зейінділік, жинақ ылық, тұ рақ тылық, ә рқ ашан қ ызметке дайын болу; мұ ндай тү лғ алар, сонымен бірге, мақ сатқ а жетуде ақ ылғ а сай табандылық қ а ие, ең бекте шаршап-шалдығ уды білмейді, басқ алармен салыстырғ анда интеллекттік дең гейі анағ ұ рлым жоғ ары.

Ө з қ ызығ улары бағ ытында дарынды адамдар қ айтпас қ ажырлылық таныта алады. Бұ л қ асиеттің адамдағ ы кө рінісі 2-3 жасар баланың бір іспен ү збей шұ ғ ылдана алу уақ ыты, басқ а қ атарларымен салыстырғ анда ә лдеқ айда ұ зақ болады. Дарынды бала ө зін қ ызық тырғ ан іспен бірнеше сағ ат шұ ғ ылданып, қ ажет болса, оғ ан бірнеше кү ндер бойы қ айта оралып, кө здегеніне жетпейінше, ә рекетін тоқ татпайды.

Дарындылық дә режесінің артуы қ ажетті білімдер мен ептілік, дағ дыларды игеріп, жетілдіріп дамытуғ а тікелей тә уелді.

Дарындылық тың ө зіндік ерекшелігі ең алдымен қ ызығ ушылық бағ дарғ а байланысты. Осыдан, біреу математикағ а қ ұ мар, екінші -тарихқ а жә не біреулер — қ оғ амдық жұ мыстарғ а, лидер болуда ө з дарындылығ ын іске қ осып, оны нақ ты іс-ә рекетте кейін дамыта тү седі.

Дарынды балалар — жалпы жә не арнайы дарындылығ ын (музыкағ а, сурет, техникағ а т.б.) байқ атқ ан балалар. Дарындылық ты ақ ыл-ой дамуының қ арқ ыны бойынша басқ адай жағ дайлар бірдей болғ анда баланың ө з қ ұ рдастарының озық тық дә режесі бойынша диагностикалау қ абылданғ ан (ақ ыл-ой дарындылығ ы тестері осығ ан негізделген).

11 билет

Темперамент дегеніміз–жү йке жү йесінің тума қ асиеттерінен туындайтын адамның жеке ө згешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қ озғ ыштығ ынан, қ имыл–қ озғ алысынан, жалпы белсенділігінен жақ сы байқ алады. Темперамент–ағ заның физиологиялық ө згешеліктерімен, ә сіресе жоғ ары жү йке қ ызметінің тума қ асиеттерімен шарттас психикалық қ ұ былыс. Темперамент адамның жалпы қ озғ алысын (мә селен, біреулер шапшаң қ озғ алады, тез қ имылдайды, енді біреулер жай қ имылдап, асық пай істейді), психиканың кү ші мен терең дігінен де (мә селен, біреу ө жет, алғ ыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның кө ң іл кү йінің ерекшеліктерінен де (салмақ ты, тұ рақ ты, жең іл, тұ рақ сыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреуі сабырлы, екінші біреу кү йгелек т.б.) жақ сы байқ алып отырады.

Темперамент туралы алғ ашқ ы ой–пікірлер ғ ылымда ө те ерте кездің ө зінде– ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғ алымы, дә рігер Гиппократтың (б.э.д. 460–356) ең бектерінде бұ л жө нінде біраз пікірлер айтылғ ан. Гиппократтың ойынша, ә р тү рлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде тө рт тү рлі сұ йық заттарғ а байланысты болмақ. Мә селен, ағ зада қ анның пропорциясы артық болса сангвиникалық (латынша “сангиус”-қ ан), ал шырын басым болса (грекше “флегма”-шырын), флегматик темперамент деп, ал организмде қ ара ө т басым болса, меланхолик (грекше “мелайне- холе”)–қ ара ө т, ағ зада сары ө т басым болса, холерик (грекше “холе-ө т”) темпераменті деп аталғ ан.

Гиппократ: “ағ задағ ы сұ йық тардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығ у тарихын тү сіндіруге де жарайды”–деді, ол мидың ролін тү сіне біледі, оны “бездердің бірі”, -деп санады. Бұ л–адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғ ылыми зерттеудің алғ ашқ ы қ адамы еді.

Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелдеген академик И.П. Павловтың ілімі темперамент туралы тү сінікті ғ ылыми жолғ а салды.

Мінез–жеке адамның ө зіне тә н қ ылық -ә рекетінде, тіл қ атынасында тұ рақ ты қ алыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығ ы.

Мінез нақ ты адамның шыншыл, адал, ақ кө ң ілдігіне орай сипатталмайды, аталғ ан сапалар-ә р тү рлі жағ дайларда кө рініс беретін жеке адам қ асиеттері. Адам мінезін біле отырып, оның алдағ ы ық тималды ә рекеттері мен қ ылық тарын кү ні ілгері барластырумен оларғ а тиісті реттеулер жә не тү зетулер ендіруге болады. Мінезді адамның қ андай ә рекетке келетінін жаң ылмай, дә л айтуғ а болады. [2]

Зерттеу жұ мысының мақ саты: Психология ғ ылымындағ ы тұ лғ аның жеке – дара ө згешеліктері: темперамент жә не мінез ұ ғ ымдарына жалпы сипаттама, тү рлеріне анық тама беру.

Холерик темпераменті. Бұ л типтің ө кілі аса қ озғ ыштығ ымен, соғ ан орай мінез-қ ұ лқ ының ұ шқ алақ тығ ымен кө зге тү седі. Холерик қ арым-қ атыста — кү йгелек, бір беткей, шабуылғ а жаны қ ұ мар, іс-ә рекетте — пысық. Холериктер жұ мысты ү зіп-ү зіп істегенді ұ натады. Олар айналысқ ан ісіне жан-тә німен беріледі. Осы жолда кездескен қ иындық тың бә рін жең уге даяр тұ рады, кедергілерді жең іп, мақ сатына жетеді. Қ айрат-жігері мұ қ алы, ө з мү мкіндігіне сенімі кетсе, ең сесі тү сіп, еш нә рсеге мойны жар бермей қ ояды. Осылайша, тек кө ң ілі ауғ анда істеушілік, оның жү йке қ ызметінің бір қ алыпты тепе-тең еместігінен болады.

Бұ л жө нінде И.П. Павлов былай дейді: «Байсалдылығ ы жоқ қ ажырлы адам кез келген іске барлық кү ш жігерімен кіріседі де содан соң тез шаршап қ алады, кейіннен зауқ ы аумай қ ояды…»

Сангвиник темпераменті. Бұ л темпераменттің ө кілін И.П.Павлов қ ызу қ анды, іскер адам деп санайды. Бірақ ол ылғ и қ ызық ты іспен айналысқ анда ғ ана осындай кү йде болады. Мұ ндай іс жоқ кезде ол жабырқ аң қ ы, сылбыр жү реді.

Сангвиникке қ имыл қ озғ алыста – белсенділік, ө мір жағ дайының ө згеруіне жең іл бейімдеушілік тә н. Ол адамдармен тез тіл тауып, шү йіркелесе кетеді, жұ ртты жатырқ амайды. Ұ жым ішінде сангвиник кө ң ілді ақ -жарқ ын, іске бар ық ыласымен кірісетін, ә уесқ ой адам. Осылайша жалындап тұ рғ анымен іске зауқ ы болмаса, яғ ни кү нделікті кү йбең і, тө зімділікпен ерінбей-жалық пай істеуді қ ажет ететін жұ мыс тап болғ анда суынып қ алады.

Сангвиникте эмоция тез пайда болып, тез ө згереді. Бұ л — оның кө ң іл кү йінің қ олайсыз тү рінен тез арылып, ө зін қ ызық тырғ ан іске кіріскен кезде ақ жарқ ын, жаны жайсаң жағ дайғ а тү се алатындығ ының белгісі. Мида жаң адан жасалатын уақ ытша байланыстардың тез ө згеріп, қ айтадан ө ң делуі оның ақ ыл-ойының оң тайлылығ ын байқ атады. Сангвиник ойғ а жү йрік, ө ткір тілді, жаң аны тез қ абылдағ ыш, зейінді келеді. Ә р тү рлі, кө п қ ырлы жұ мысты нә тижелі атқ арады. Бір қ алыптылық ты жә не шапшаң дық ты тілейтін жұ мыстар бұ ғ ан ө те қ олайлы.

Флегматик темпераменті. И.П. Павловтың сипаттауынша, бұ л барлық уақ ытта да байсалды, ұ стамды бір қ алыпты, табанды жә не тө зімді, ең бекқ ор адам. Жү йке ү рдістерінің тепе-тең дігі мен баяулығ ы флегматикке қ андай жағ дай да болмасын бір қ алыпты тыныштық та болуғ а мү мкіндік береді.

Қ озу ү рдісін бә сең дететін кү шті тежелу оның ырық сыз қ имыл-қ озғ алыстары болып, ұ сақ -тү йекке алаң датпай жү йелі жұ мыс істеуге, бір қ алыпты ө мір сү руге жағ дай жасайды, флегматик ұ зақ қ а созылатын, бірақ кү шті сарқ ып алмайтындай жұ мысты жақ сы атқ ара (шыдамды, зейінді, орнық ты). «Мінез-қ ұ лық тың қ алыпты жү йесі, ө мір ағ ысының біркелкілігі менің жұ мысым мен демалуымның жә не қ озу, тежелу ү рдістерінің бір қ алыптылығ ынан екендігі тү сінікті нә рсе».

Флегматик — салмақ ты адам, ол кү шін босқ а сарп етпейді, бастағ ан істі аяғ ына жеткізеді. Ол бө спелікті сү ймейді. Жұ ртпен қ арым-қ атынасы да бір сарынды жү ріп жатады.

Баяулық пен селқ остық — флегматиктің осал жағ ы. Оғ ан ырғ алып, жырғ алуғ а, жиналып, қ амдануғ а біраз уақ ыт қ ажет. Селқ остық оның стереотиптерінің оралымсыздығ ынан мінез-қ ұ лқ ының оң тайлы еместігінен, жаң а жағ дайғ а тез ү йлесе қ оймайтындығ ынан жақ сы байқ алады. Дегенмен, бұ л қ асиет мінездің тұ рақ тылығ ын кө рсетеді, істі аспай-саспай тың ғ ылық ты аяқ тауғ а мү мкіндік береді. Флегматиктер ұ зақ уақ ыт жұ мыс істеуге сабырлық пен ә рекет етуге тө зімді болады.

Меланхолик темпераменті — бұ л типтің ө кілдері аса сезімтал соның салдарынан жаны тез жараланғ ыш келеді. Меланхоликтер тұ йық, қ иын жағ дайлардан жол тауып шығ уғ а олақ, адамдардан оқ шау жү ргенді ұ натады. Ол қ ауіпті жағ дайлардан қ орқ ады.

Қ озу жә не тежелу ү рдістерінің ә лсіздігі бұ лардың бір-бірімен тең келмеуі, кез келген кү шті ә сер -меланхоликтің қ имыл қ озғ алысын баяулатып, онда шектен тыс тежелу туғ ызады. Меланхоликті ә лсіз тітіркендіргіштер де мазалайды, одан да зор ә сер алады, сондық тан да ол ұ сак-тү йектің бә ріне де қ атты мұ ң аяды немесе қ атты қ уанады. Психологтар мұ ны меланхоликтердің кү шті сезіне білу қ абілетінен деп есептейді. Ү йреншікті жақ сы, тату ұ жым арасында меланхоликтер ө зін жақ сы ұ стайды, жұ ртпен қ арым-қ атысқ а тү сіп, алғ ан ісін нә тижелі орындай алады, кедергілерді жең іп, табандылық кө рсетеді. Темпераменттің негізгі тө рт типінің ө кілдері бір қ алыпты жағ дайдың ө зінде ө здерін тү рліше ұ стайды екен. Осылайша темперамент адамның белсенділік сипатынан, мінез-қ ұ лық тың тү рлі қ алпынан ү немі ө згерістегі сыртқ ы ортағ а бейімделе алу жағ дайынан кө рініп отырады.

12 билет

Елестету (Елес) — бұ рыннан бар тә жірибе негізінде жаң а тү сініктер, ойлар мен бейнелер жасауғ а саятын психикалық процесс. Елестету субъектінің заттық қ арекетінің қ ұ ралдары мен нә тижесін ойша қ ұ рудан, мә селелік жағ дай белгісіз сипатта болғ анда іс-ә рекет бағ дарламасын жасаудан, қ арекетті бағ дарламай алмастыратын, тә різдендіретін бейнелер шығ арудан, объектінің бейнелерін жасаудан кө рінеді. Басқ а да психикалық процестер (ойлау, ес, қ абылдау) сияқ ты елестетудің анализдік-синтездік сипаты бар. Естің (жадының) негізгі беталысы бұ рынырақ та қ абылданып, ұ ғ ынылғ ан жағ дайларды, объектілерді барынша дә лме-дә л жаң ғ ырту. Елестетудің негізгі беталыстары — ес тү сініктерін тү рлендіру, тү птеп келгенде, бұ рын пайда болмағ ан ойлау жағ дайының жасалуын қ амтамасыз ету. Елестету — болмысты жаң а ұ штасулар мен байланыстарда бейнелеу. Елестетудің ең маң ызды мә ні сонда, ол ең бек басталғ анғ а дейін оның нә тижелерін кө з алдына келтіруге мү мкіндік береді, осы арқ ылы қ арекет процесінде адамды бағ дарлайды. Елестету арқ ылы ең бектің тү пкі не аралық ө німнің моделін жасау олардың заттық жү зеге асырылуына жағ дай жасайды. Елестету арқ ылы кү тілетін нә тижені кө з алдына келтіру адам ең бегінің жануарлардың тү йсіктік ә рекетімен тү бегейлі айырмашылығ ы болып табылады. Елестету белсенді жә не енжар елестету болып сараланады. Енжар елестетуде пә рменділік жоқ, оғ ан ө мірде жү зеге аспайтын бейнелер, іске аспайтын тіпті іске асуы мү мкін емес бағ дарламалар жасау тә н. Ә дейі емес енжар елестету сана қ арекеті босаң сығ анда, ұ йық тағ анда, қ алғ ып-шұ лғ ып ұ йқ ылы-ояу отырғ анда, сананың патологиялық бұ зылуы кезінде байқ алады. Ә дейілеп енжар елестетуден ерік-жігермен байланысты емес бейнелер (қ ұ рғ ақ қ иялдар) туындайды. Елестету процестерінде қ ұ рғ ақ қ иялдың басымдығ ы тұ лғ аның дамуында кемістіктер бар екенін кө рсетеді. Белсенді елестету шығ армашылық жә не жаң ғ ыртушылық болуы мү мкін. Шығ армашылық елестетуде қ арекеттің бірегей жә не бағ алы ө німдерінде жү зеге асатын бейнелер жасалады. Ең бекте пайда болғ ан елестету — кез келген шығ армашылық тың ажырағ ысыз бө лігі. Елестету дереу практикалық іс-ә рекетте жү зеге аса бермейді. Кейде ол тілек-қ алаудағ ы болашақ бейнелерді жасауғ а, яғ ни армандауғ а саятын ерекше бір іштей қ арекет нысанында болады. Арман қ арекетті тү рлендірудің қ ажетті шарты, тү пкілікті орындалуы қ айсыбір себептермен кейінге қ алдырылғ ан қ арекеттің ынталандырушы себеп-тү рткісі. Жаң ғ ыртушы елестетудің негізі — сипаттамағ а сә йкес бейнелер жасау. Кең істіктік елестету сызбаларды зерделеу жә не т.б. жағ дайда қ олданылады. Тұ лғ аның даму дең гейі кө біне оның қ ұ рылымында елестетудің қ ай тү рі басым болуына байланысты. Егер жасө спірім жеткіншекте нақ ты ә леуметтік маң ызы бар қ арекетке жү зеге асатын шығ армашылық елестету қ ұ рғ ақ қ иялдардан басым болса, тұ лғ аның неғ ұ рлым жоғ ары дең гейде дамуын кө рсетеді. Баланың елестетуі оның қ арекетінің ә р алуан тү рлерінде қ алыптасады. Мектепке дейінгі балалық кезең бойынша баланың елестетуі сыртқ ы тіректі (ең алдымен, ойыншық ты) керексінетін қ арекеттен ө з алдына ішкі қ арекетке біртіндеп ауысады да қ арапайым сө здік (ертегі, тақ пақ шығ ару) жә не бейнелеу (сурет) шығ армашылығ ын жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді. Елестету сө йлеуді мең герумен байланысты. Демек, ү лкендермен қ арым-қ атынас процесінде дамиды. Сө йлесу балаларғ а ө з тә жірибесінде ешқ ашан болмағ ан заттарды елестетуіне мү мкіндік береді. Баланың сө йлесуіндегі кінә раттар, кешеуілдеу елестетуінің дамуына ә сер етіп, оны азайтады. Мектепке дейінгі жаста елестету қ оғ амдық тә жірибені мең герудің ең маң ызды шарттарының бірі болып табылады. Ересек адамның елестету арқ ылы айналадағ ы дү ниені игеруіне себептеседі. Оқ у процесінде балалардың елесін тә рбиелеуге ү лкен мә н беріледі. Баланы оқ уғ а, жазуғ а анық, дә л елестерсіз ү йрету мү мкін емес. Елестер қ абылдаудың негізінде қ алыптасып отырады. Оқ ушы ө зі байқ ап отырғ ан нә рсені кейін қ ажет болатындығ ын сезінетін болса, оның елесі де тиянақ ты қ алыптасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру олардың оқ у ә рекетіне дайындалуының негізгі шарты екендігі ата-аналардың естерінде болуы тиіс.^[1]

^14билет