Зейін туралы жалпы ұғым

Зейін деп — адам сапасының белгілі бір затқ а бағ ыттала тұ рақ талуын кө рсететін қ ұ былысты айтады. Дә лірек айтқ анда, зейін дегеніміз айналадағ ы объектілердің ішінен керектісін бө ліп алып, соғ ан психикалық ә рекетімізді турақ тата алу. Мысал келтірейік. Оқ ушы математикалық есептер шығ арып отыр. Ол бұ ғ ан соншама ү ң ілген, мұ нысы психикалық кейпінен жақ сы кө рінеді (бала козін қ адайды, шұ қ шия ү ң іледі. демін ішіне тартады т. б.). Оқ ушы ссептің шығ ару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығ арады. Есеп шығ арып болып, азғ антай ү зіліетен кейін тарихты одан соң географияны оқ уғ а кө шеді. Сабағ ын окып болганан кейн, тү рлі нә рселермен айналысады. Осы коріністердің бә рінде де бала ә рекеттің ә рбір тү ріне ө з зсйінін ұ йымдастырып, басқ а объектілерден ойын бө ліп отырады.

Осындай тү рлі кезең дере бала психикасының белгілі бір объектіге бағ ыт алып жә не сонда азды-кө пті тү рақ тап отырғ анын кө руге болады.

Адамғ а тә н ә рекеттің кез келген тү рінде зейін орын алмаса, оның нә тижелі болуы қ иын. Орыс педагогикасының атасы К. Д. Ушииский (1824-1870) зейіннің маң ызын былайша кө рсеткен еді. " Зейін адам санасынан қ орытылып ө тетін барлық ойды аң ғ артатын, адам жанының жалғ ыз гана есігі болып табылады, демск, бұ л есікке ілімнің бірде-бір сө зі соқ пай ө те алмайды, егерде ол соқ пай ө тсе, онда баланың сапасында ештең е де қ алмайды"

Зейінді психикалық процестердің тобына жатқ ызу дұ рыс болмас еді, Ө йткені адам ө з ө мірінің ә рбір кезең дерінде бір нә рсені қ абылдайды не есіне тү сіреді, бірер нә рсені қ иялдайды, бір нә рсе жө нінде ойлайды. Ал зейін болса, ө з алдына бұ лардай дербес кездеспейтін, қ айта солармен бірлесіп келетін психикалық ә рекеттің айрық ша бір жағ ы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық қ ұ былыстар зейінге тү рліше ә сер етеді. Сезім зсйінді кү шейтс тү суге ие оны боліп жіберуге себепші болады. Мә селен бір объект жағ ымды сезім туғ ызып зейінді кү шейтеді де, ал керші кластан естілген ә н-кү й сабақ тындап отырғ ан баланың зсйінін тө мендетеді. Ерік, ой, қ иял процестері де зейінге тү рліше ә сер етіп отырады.

Зейіннің физиологиялық нсгіздерін И. П. Павлов ашқ ан жү йке процестерінің ө зара индукция зақ ына байланысты тү сінуге болады,

И. П. Павлов, егер ми қ абыгының бір алабында қ озу процесі пайда болса, осымен байланысты қ алган алапаттарында тежелу процестері пайда болатындығ ын айтқ ан. Мә селен, адам бар ойымен іске қ ызу берілсе, басқ а нә рселер туралы жө нді ойлай алмайды, Осы кездс мидың бір алабында кү шті процесі болып жатады да, айналасындағ ы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заң ы).

Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А. А. Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта 26 теориясы бойынша да жақ сы тү сінуге болады.

Сыртқ ы дү ниенің кө птеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миғ а кө бірек ә сер етеді де, мидың бір алабын қ аттырақ, кү штірек қ оздырады, осындай алапты доминанта деп атағ ан. Мидың осы кү шті қ озғ ыш алабы қ алғ ан алаптардағ ы ә лсіз қ озу процестерін ө зіне тартып алып отырады. Осыдан мидың кү шті қ озғ ан алабы онан бетер кү шейеді. Мә селен, қ ызық кітапқ а берілс оқ ығ анда адамғ а кейбір бө где тітіркендіргіштердің бө гет жасамайтыны, қ айта олардың.біздің ойымыздың кү шеюіне жө рдемдесетіні байқ алады. Сондық тан адам бар зейінін қ ойып кітап оқ ығ ан кезде қ асындағ ы бегде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағ ат маятнигінің соғ уы секілді) қ ашпауы керек. Бұ л біздің басқ а нә рсеге кө ң іл аудармай, ү ң іліп отырғ ан ә рекетімізге мейлінше берілстү сугс жә рдә мдә сә ді. Ойткені, жоғ арыда айтылғ андай, мидағ ы басың қ ы қ озу ә лсіз тітіркендіргіштердің болғ ан қ озулардың есебінен тартып алып, солардың есебінен кү шейіп отырады. А. А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мә ніи И. П. Павловтың " Қ озудың оптимальдық алабы" дейтін теориясы онан сайын толық тыра тү ссді.

И. П. Павловтың оптимальдық қ озу алабы тсориясы ырық ты зейіинің табиғ атын физиологиялық тұ рғ ыдан ө те жақ сы тү сіндіреді.

Қ озу процесі ешқ ашан да ми қ абығ ына біркелкі тегіс тараманды, ө йткені онда ә р уақ ытта қ озу пайда болатындай жағ ымды " оптимальдық жағ дай" жасалып отырады. Оптимальдық козуы бар осы алап — ми қ абығ ының творчестволық бө лімі, ырық ты зейіннің физиологиялық негізі. Бұ л жоніиде И. П. Павлов былай дейді: " Бас сү йегінің сыртыпан біз іштегі миды байқ ай алатын болсақ, онда ми сың арларының оптимальдық қ озу пайда болатын жері жарқ ылдам коріпсе, біз ойлап отырғ ан саналы адамның ми сың арларында формасы жә не шамасы ө не бойы ө згеретін тамаша турлаусыз жарқ ылдағ ан соуледағ ын кө рер едік, бұ лар ми сың арларының барлық жерлерін алып жатқ ан азды-кө пті қ ара кө лең кенің ішінде ү здіксіз қ озғ алып жү рген болар еді". Ұ лы физиолог оптимальдык, қ озу ү иемі қ озгалыста болатындығ ын айта келіп, оның мида ауысып отыруының ө зі зейін бағ ытының да ө згеріп отыруы деп тү сіндірді. Мидағ ы тежелулердің бірінен екінші сапқ а тү суі, біреулерініц кү шейіп, алдың ғ ы сапқ а шығ уы осы оптимальдық қ озу алабының жұ мысы болады. Олтимальдық қ озуы бар алап (ө зара индукция заң ы) мидың басқ а бө ліктеріндегі тежелуді кү шейтеді.

Мұ ндай жағ дайда адам зейіні бір жерге кү шті шоғ ырланады да, ол қ алғ ан объектілерді байқ амайтын болады. Оптимальдық қ озу алабын екінші сигнал жү йесінен шық қ ан сигналдар қ уаттап отыратындығ ын, сө здік сигналдар ми қ абыгындағ ы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығ ын, сайып келгенде, психикалық ә рекеттің талғ амалы сипатта болатынын жақ сы кө рсетеді.

Бір нә рсегс зейін аудару адамның сыртқ ы кейпінен де (дененің, бастың, кө здің тү рлі қ озғ алыстары, бет бұ ру, ү ң ілу, қ ұ лақ тігу т. б.) жақ сы корінеді. Бірақ бір қ арағ анда зейін анық байқ ала да қ оймайды. Ө йткені осы айтылғ анғ а біршама ұ қ сас сыртқ ы кө ріністерді ө мірде жиі кездестіруге болады. Сондық тан да, кейбір мұ ғ алімдер сыныптағ ы оқ ушылардың кескініне қ арап, бір дегеннен баланың сабақ қ а қ аншалық ты зейінді, не зейінсіз отырғ анын ажырата алмайды. Бұ л, ә сіресе, тә жірибесі аз жас мұ галімдерде жиі кездеседі, Тү рлі тә сілдер арқ ылы оқ ушы зейінінің қ асиеіттерін тә рбиелсй отыру — мектептегі барша мұ ғ алімнің ат салысатын нсгізгі педагогикалық істерінің бірі. Іске шын мә нісінде зсйін қ ойып кіріскемде ғ ана ә рекетті нә тижелі етіп орындауғ а болатындығ ы мү галім ү шін аксиомалық қ ағ ида болуы қ ажст.