Бактериологиялық және химиялық ластану.

Бактериологиялық ластану. Бактериологиялық жұ қ тырудың ық тимал қ аупiн Арал тең iзiндегi Возрождение аралындағ ы биологиялық полигонның қ ызметi тө ндiредi.

Кейбiр биологиялық агенттердiң қ оршағ ан орта объектiлерiнде жә не жануарлардың организмiнде ұ зақ уақ ыт сақ талатынын ескере отырып, олардың республика мен басқ а да шектес мемлекеттер аумағ ына таралуының нақ ты қ атерi бар. Возрождение аралында оба, кү йiк жә не туляремия сияқ ты ө те қ ауiптi жұ қ палы аурулардың табиғ и-ошақ аймақ тары болуы мү мкiн.

Бактериологиялық ластанудың алдын алу ү шiн Возрождение аралының аумағ ындағ ы қ оршағ ан орта объектiлерi мен фаунаның тұ рақ ты эпидемиологиялық жә не эпизоотологиялық мониторингiн жү ргiзу қ ажет.

Осы мақ сатта 2004 жылы жұ қ палы ауруларды қ озғ ыштардың ұ зақ сақ талуы мү мкiндiгi тұ рғ ысынан Возрождение аралының ә ртү рлi белiгiне бағ алау жү ргiзудi, арал аумағ ының қ азақ стандық бө лiгiн зерттеудi, оң нә тижелер табылғ ан жағ дайда Возрождение аралындағ ы биологиялық полигон қ ызметiнiң зардаптарын жоюды аяқ тау қ ажет. Санитарлық -эпидемиологиялық қ ызмет жә не обағ а қ арсы мемлекеттiк ұ йымдар республика аумағ ындағ ы аса қ ауiптi жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштары штаммдарының қ озғ алысына тоқ сан сайынғ ы мониторинг жү ргiзедi. Барлық облыстардан бө лiнген барлық штаммдар аса қ ауiптi жұ қ палы аурулар қ озғ ыштарының депозитарийi болып табылатын Қ азақ карантиндiк жә не зооноздық жұ қ палы аурулар ғ ылыми орталығ ына ғ ана келiп тү седi, онда қ атаң есепке алу қ амтамасыз етiлген жә не режим бойынша барлық талаптар сақ талғ ан.

Қ азiргi уақ ытта АҚ Ш-пен бiрлесiп мақ саты аса қ ауiптi жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштарынан халық ты қ орғ ау жә не елдiң биологиялық қ ауiпсiздiгiн қ ұ ру болып табылатын " Қ азақ стан Республикасындағ ы белсендi эпидемиологиялық мониторингтiң ық палдасқ ан жү йесiн қ ұ ру" бағ дарламасы бойынша жұ мыстар басталды.

Химиялық ластану. Химиялық заттардың арасында Қ азақ станда ерекше қ ауiптi тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар (бұ дан ә рi - ТОЛ) тудырады. 2001 жылдың мамырында Қ азақ стан Республикасының Yкiметi Тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар туралы Стокгольм конвенциясына қ ол қ ойды.

Тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар - уытты қ асиеттерге ие, ыдырауғ а тұ рақ тылық танытатын, биожинақ тағ ыштығ ымен сипатталатын химиялық заттардың ә ртү рлi тобы. Бұ л топтың химиялық қ ұ рамалары мен қ оспасы ауамен, сумен жә не кө шетiн тү рлерi бойынша трансшекаралық таралу объектiсi болып табылады, сондай-ақ қ ұ рлық экожү йелерi мен су экожү йелерiнде жинақ талып, ө здерiнiң шығ арынды кө здерiнен алыс қ ашық тық та шө гедi.

Белгiлi бiр органдарды зақ ымдайтын уларғ а қ арағ анда, бұ л заттар iшкi реттеу жү йесiн бұ зады. Аз мө лшерiнiң ө зiнде ТОЛ қ алыпты биологиялық функцияларды бұ зуы, кейiнгi ұ рпақ қ а берiлуi жә не адамның денсаулығ ы мен қ оршағ ан ортағ а нақ ты қ атер тө ндiруi мү мкiн.

Қ азақ стандағ ы ТОЛ-дың едә уiр бө лiгiн пестицидтер қ ұ райды. Ө сiмдiктердi қ орғ аудың жаң а қ ұ ралдарының сан тү рлiлiгiне қ арамастан, ә лi кү нге талдау жасалатын ү лгiлерде 1950-1960 жылдардың пестицидтерi табылуда.

Ө неркә сiптiк ТОЛ-дар энергетика, мұ най ө ң деу жә не химия ө неркә сiбi кә сiпорындарында қ ұ ралады жә не пайдаланылады.

ТОЛ-дың табиғ и ортаны ластауының объективтi бағ алауы жоқ, ө йткенi мониторингтiң қ азiргi жү йесi топырақ тағ ы жә не тамақ ө нiмдерiндегi пестицидтердiң қ алдық санын ғ ана айқ ындайды.

Табиғ и ортағ а қ ауiптi ә серiн жә не генетикалық дең гейде қ айтымсыз процестерге ә келiп соқ тыру мү мкiндiгiн ескере отырып, 2005-2006 жылдар барысында ТОЛ-ды бақ ылаудың, мониторингiнiң жә не басқ арудың бағ дарламасын ә зiрлеу қ ажет.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Батыс Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына сипаттама берің із?

2. Шығ ыс Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына сипаттама берің із?

3. Оң тү стік Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына сипаттама берің із?

4. Солтү стік Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына сипаттама берің із?

5. Орталық Қ азақ стан ө неркә сіптік экологиялык аймағ ына сипаттама берің із?

6. Ө ндірістік қ алдық тардың қ оршағ ан ортағ а ә сері қ андай?

7. Радиоактивті қ алдық тардың қ оршағ ан ортағ а ә сері?

Дә ріс №6 Аз жә не қ алдық сыз технологияны қ ұ ру мен дамытудың негізгі бағ ыттары Мақ саты: Қ азақ стан Республикасының негізгі ө неркә сіптік аймақ тарымен танысу жә не олардан пайда болатын қ алдық тардың зиянын қ арастыру.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1.Қ алдық сыз ө ндіріс ұ ғ ымы

2. Ө ндірістік қ алдық тарды қ айта ө ң деу, қ алдық сыз ресурс қ орғ ау технологиясы

2 .Ө ндірістік қ алдық тарды қ айта ө ң деудің қ алдық сыз ресурсқ орғ ау технологиясын жасау

Қ азіргі ө ндірістің масштабтылығ ымен жә не ө су қ арқ ынымен дамуы бойынша аз жә не қ алдық сыз технологияларды ендіру мен ө ң деу мә лелері ү лкен ө зектілікке ие болуда. Елдер қ атарында оларды жылдам шешу қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен табиғ и ресурстарды рационалды қ олданудың стратегиялық бағ ыты сиякты қ арастырылады.

Кө птеген фирмаларда, ә сіресе ірі зауыттарда (мыс, темірбетон ө ндірісінде) қ ажет материалдарды, энергияны, отын ү немділігі, шығ ындар азайту жә не рентабелділікті жоғ арлату ү шін қ ажет ететін орасан зор ресурс шығ ындары жү реді. Ондай кә сіпорындарда мә селердің бірі ресурсқ орғ айтын технологиясы енгізілген болуы керек.

Кез – келген ө ндірістің дамуына қ ағ идалы жаң а қ арым – қ атынасты жә не қ алдық сыз технологияны қ ұ ру.

Еуропалық экономикалық комиссия БҰ Ұ декларациясына (1979) сә йкес қ алдық сыз технология ұ ғ ымы – адам қ ажетінің жақ тауларында табиғ и ресурстарды кө бірек рационалды қ олдануды жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды қ амтитын қ ұ ралдар мен ә дістерді, білімдерді, тә жірибелі қ олдану.

1984ж БҰ Ұ комиссиясы бұ л ұ ғ ымның ең нақ тылы анық тамасын қ абылдады:

қ алдық сыз технология шикізаттың барлығ ы жә не энергия кө бірек рационалды жә не айналымда кешенді қ олданылатын, ө німді ө ндіру ә дісі: ө ндірісте шикізат ресурстарының екінші ресурстарын қ олдану, қ оршағ ан ортағ а кезкелген ә сет оның қ алыпты кө рсетуін бұ збайды.

Бұ л анық тама абсолютті қ абылдануы керек, яғ ни ө ндіріс қ алдық сыз болуы мү мкін деп ойламау керек. Абсолютті қ алдық сыз ө ндірісті елестету мү мкін емес, ондай табиғ атта жоқ, ол термодинамиканың екінші бастамасына қ арсы келеді (термодинамиканың екінші бастамасы екінші текті мә нгі қ озғ алтқ ыш, жылудың бір кө зінің салқ ындауы есебінен жұ мысты аяқ тайтын кезең ді қ ызмет ететін қ ұ рылғ ыны жасаудың мү мкін еместігі туралы тә жірибеден алынғ ан дә лелдеме). Бірақ қ алдық тар табиғ и жү йелердің қ алыпты қ ызмет кө рсетуін бұ збауы керек. Басқ аша айытқ анда, табиғ аттағ ы бұ зылмағ ан кү йдің критерийлерін ө ң деуі қ ажет. Қ алдық сыз ө ндірісті жасау ө те кү рделі жә не ұ зақ ү рдіске жатады, аралық кезең і азқ алдық ты ө ндіріс болып табылады.

Азқ алдық ты ө ндіріс қ оршағ ан ортағ а нә тижесі ә сер еткенде санитарлы – гигиеналық нормаларда рұ қ сат етілген дең гейді, яғ ни ПДК аспайтын ө ндіріс болып табылады. Техникалық, экономикалық, ұ йымдастырылатын, т.б.себептері бойынша материалдар мен шикізаттар бө лігі қ алдық тарғ а ө тіп, ұ зақ сақ тауғ а немесе кө муге жіберіледі. Ғ ылыми – техникалық прогрестің қ азіргі даму кезең інде бұ л кө бірек шынайы.

Қ алдық сыз ө ндірісті жасаудың жалпы қ ағ идасы оны ұ йымдастырудың рационалдығ ы болып табылады. Мұ нда анық таушы болып табылатындары шикізаттың барлық қ ұ рамдарын дұ рыс қ олдану, ө ндірістің энерго, материал ең бексиымдылығ ын максималды азайту жә не экологиялық негізделген шикізаттық жә не энергетикалық жаң а технологияларды іздестіру, бұ л қ оршағ ан ортағ а теріс ә сері мен ауылшаруашылығ ының аралас салаларын қ оса алғ анда зиянды ә серінің тө мендеуі кө п байланысты болады. Бұ л жағ дайда соң ғ ы мақ сат энерготехникалық, экономикалық, экологиялық параметрлер бойынша біруық ытта ө ндіріс оптимизациясы болып табылады. Бұ л мақ сатқ а жетудің негізгі жолы ө ндірістер мен қ азіргі технологиялық ү рдістерді жетілдіру жә не жаң аларын ө ң деу болып табылады. Қ алдық сыз ө ндірісті ұ йымдастыруғ а осындай қ адамды мысалдардың бірі кү кірт қ ышқ ылы ө ндірісінің қ алдығ ы пиритті огароктар утилизациясы болып табылады. Қ азіргі уық ытта пиритті ограктар толық тай цемент ө ндірісіне кетеді. Бірақ пиритту ограктардың қ ұ нды қ ұ ралдары – мыс, кү міс, алытын, темір қ олданылмайды. Сол уақ ытта мысты, асыл металдарды алумен жә не темірді кезекті қ олданумен пиритті ограктарды қ айта ө ң деудің (мысалы, хлоридті) экономикалық тиімді технологиясы ұ сынылғ ан.

Табиғ и ресурстарды рационалды мең герумен жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ аумен байланысты жұ мыстардың барлық байланысында аз жә не қ алдық сыз ө ндірісті жасаудың басты бағ ыттарын кө рсету қ ажет. Оларғ а жататындар шикізатты жә не энергетикалық ресурстарды кешенді қ олдану; сә йкесті жабдық тар мен ө ндірістерді жә не технологиялық ү рдістерді жетілдіру жә не қ ағ идалы жаң аларын ө ң деу; су жә не газ айналымды циклдерді ө ндіру (газ, су тазалау ә дістері базасында); басқ аларғ а шикізат ретінде бір ө ндірістердің қ алдық тарын қ олдана отырып, ө ндіріс кооперациясы, қ алдық сыз аймақ ты ө ндірістік кешендер жасау.

Ө неркә сіптің жеке салаларында қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты технологияларды ө ң деулер мен кейбір бағ ыттар бар.

1. Энергетика. Энергетикада газды қ алдық тарды азот пен кү кірт оксидтерінен тазалау бойынша ө ң деулерді ендіру, қ алдық ты газдарда ластайтын заттар қ ұ рамын тө мендетуге кө мектесетін, қ айнағ ан қ абатта жағ у сияқ ты, отын жағ удың жаң а ә дістерін кең қ олдануғ а қ ол жеткізу, бұ л кезде тү зілген кү лді қ ұ рылыс материалдар ө ндірісінде т.б. ө ндірістерде шикізат ретінде тиімді қ олдану керек.

2. Тау ө неркә сібі. Тау ө неркә сібінде пайдалы қ азбаларды алудың ашық жә не жерасты ә дістерінде қ алдық тарды толық утилизациялаудың ө ң делген технологияларын енгізу қ ажет; пайдалы қ азбалардың алу жерлерін ө ң деудің геотехникалық ә дістерін кең қ олдану керек; алу жерінде табиғ и шикізатты қ айта ө ң деу мен байытудың қ алдық сыз ә дістерін қ олданып ресурстарды қ айта ө ң деудің гидрометаллургиялық ә дістерін кең қ олдану қ ажет.

3. Металлургия. Қ ара жә не тү сті металлургияда жаң а кә сіпорындарды жасауда жә не қ айта жасауда рудалық шикізатты экономды, рационалды қ олдануды қ амтитын қ алдық сыз, азқ алдық ты технологиялық ү рдістерді ендіру қ аже; қ айта ө ң деуге газ тә різді, сұ йық, қ атты қ алдық тарды тарату, қ ұ быр суларымен жә не қ алдық газдармен зиянды заттардың қ алдық тарын жіберуді тө мендету; ферро балқ ымалы жә не доминалы шлактардың барлығ ын толық кө лемде қ айта ө ң деу, сондай – ақ тү сті металургия шылактары мен болат балқ ымалы шылактарды қ айта ө ң деу масштабтарын мә нді ұ лғ айту; сусыз технологиялық ү рдістер мен сумен қ амтудың қ ұ быр су жү йелерін ендіру ары дамыту жолдарымен қ ұ быр суларын азайту жә не болғ ан су шығ ындарын шұ ғ ыл қ ысқ арту; қ оршағ ан ортаның ластауының ә ртү рлі параметрлерін бақ ылау аппараттарын, жоғ ары тиімді тазалау жабдық тарын металлургиялық кә сіпорындарда кең ендіру жә не ө ң деу.

4. Химиялық жә не мұ най ө ң деу ө неркә сібі. Химиялық жә не мұ най ө ң деу ө неркә сіптерінде ірі масштабтарда технологиялық ү рдістерде қ олданылуы керек; ауа, азот пен оттегіні қ олданып қ алпына келтіру мен тотығ у; газды жә не сұ йық ты қ оспаларды бө лудің мембраналық технологиясын, электрохимиялық ә дістері; радиациялық, ултракү лгін, электримпулисті жә не плазмалық интенсификациялы химиялық реакциялар ә дістері; органикалық ө німдер қ алдық тарын алынғ ан биогаз ө ндірісін қ оса алғ анда биотехнология.

3.Аз қ алдық ты жә не қ алдық сыз технологиялардың қ олданылуы.

Ғ ТЖ-дің басты бағ ытының бірі табиғ ат ресурстарын ү немдеу жаң а материалдар, жаң а технология, жаң а техника қ олдану арқ ылы табиғ атьқ а ө ндірістің жағ ымсыз ә серін азайтады. Жалпы Ғ ТЖ табиғ ат ресурстарын пайдалануды тү бегейлі ө згертуге бағ ытталуы керек. Оның ішінде қ алдық сыз технология қ олдану аса маң ызды. Қ азіргі кезге дейін ө ндірісті экологизациялау бір жақ ты асырылып келеді. Негізінен ө ндіріс қ алдық тарын залалсыздандыру, оларды тазалау, ү йіп қ оюмен ғ ана айналысып келеміз. Оның екінші терең деу жағ ы қ алдық тарды болдырмау, табиғ ат ресурстарын ү немдеу мық ты қ олдау таппай келеді. Мұ ның нә тижесінде табиғ ат қ орғ ау шығ ындары артып отыр. Мысалы тау- кен ө ндірісінде ол ө ндірісті жү ргізу ағ ымдағ ы шығ ындардың 2-5 %-іне, металлургияда 4-7 %- іне жетті. Қ алдық ты тазарту мә селесі толық шешпейді, тек табиғ и ортағ а зиянын азайтады. Тазаланғ ан қ алдық тың ө зін ү йіп қ оюғ а жер бө лу, кү ш, қ аражат жұ мсау керек жә не ол ә леуметтік салада зияндарын ә келеді. Табиғ ат қ орғ ау шығ ындарының артуы тау-кен ө ндіріс тиімділігін кемітеді. Мысалы, тау –кен ө ндірістінде табиғ ат қ орғ ау шығ ындары ө німнің ө зіндік қ ұ нын 4, 7% арттырып, тиімділігн 13 %-ке кемітеді. Осығ ан байланысты 70 жылдардан бастап, қ алдық сыз технология қ одлдану, қ алдық ты қ айта пайдалану стартегиясы басты мақ сатқ а айналды. Ондай технологиялар ө ндіріс шығ ындарын азайтумен қ атар табиғ ат ресурстарын ү немдемейді жә не табиғ и ортағ а зиянын азайтады. Ғ ТЖ маң ызды бағ ыттары ретінде табиғ ат ресурстарын кешенді пайдалану, ө ндіріс жә не тұ тыну қ алдық тарын қ айта пайдалануды атауғ а болады. Қ алдық тарды қ айта пайдалану барлық елдерде, ә сіресе ө неркә сібі дамығ ан елдерде тез қ арқ ынмен дамып келеді. Мыс: Жапон, Гермения елдерінде қ алдық тардың 40 пайызы астамы қ айта қ олданылады.

Қ алдық сыз технологияда қ олданылатын принциптер:

-ең маң ызды принцип шикізатты жә не отын энергия қ орын кешенді пайдалану ә сіресе минералдық шикізат бірнеше элементтермен компоненттерден тұ рады. Олардың тек қ ана біреуін немесе негізгі бірнешеуін ғ ана пайдалану қ алғ андарының ысырап болуын ә кеп соғ ады. Кейде қ осымша элементтердің қ ұ ндылығ ы негізгі элементтен артық болады. Қ алдық сыз технология ұ йымдастырудың келесі принципі циклділік. Ол су ресурстарын пайдалануда су жү йесінде сумен жабдық тау, оны пайдалану, ластанғ ан суды тазартатын қ айта пайдалану, суды тазартудан алынғ ан қ алдық тарды пайдалану жү зеге асырылады.

- Қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты технология ұ йымдастыру ү шін ө ндірісті қ алыптастырудың жә не салааралық бірлестірудің ә сіресе ө ндірістік- территориялық кешендер шең берінде маң ыздылығ ы зор. Сондық тан қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты технологияның ө ндірістің басты мақ саты табиғ ат ресурстарын ү немдеу ғ ана емес, табиғ и ортаның тазалығ ын сақ тау, оғ ан келтірілетін ә серлердің шамасын белгіленген жол берілетін шамадан арттырмау.

4.Қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты технологиялардың кө рсеткіштері.

Қ алдық сыздық коэфициенті:

;

мұ ндағ ы J- тә жірбиелік жолмен анық талатын пропорциналдық коэффициенті;

K_П - ә р сала бойынша табиғ ат ресурстарын толық пайдалану коэффициенті;

K_Э – экологиялық талаптарғ а сай келетінін кө рсететін коэффициент.

Қ азіргі кезде егер қ алдық сыздық коэффициентінің шамасы 0, 9-дан жоғ арғ ы болса, ондай ө ндіріс қ алдық сыз ө ндіріс, 0, 8-0, 9- арасында аз қ алдық ты ө ндіріс деп есептеледі.

Минералдық шикізатты кешенді пайдалану жиынтық коэффициенті (К _и.о) нақ ты алынғ ан ө німдер мен алынуғ а мү мкін ө німдерді салыстыру арқ ылы анық тайды

;

мұ нд А- кендегі i компоненттер қ ұ рамы;

К- олардың алыну коэф-ті;

Р- ө німдер бағ асы;

Бө лшектің алымы нақ ты алынғ ан ө німдер қ ұ нын, бө лімі алынуғ а мү мкін қ ұ нын кө рсетеді. Кеннен алынуғ а мү мкін ө німдерді ғ ылыми- жобалау мекемелері мен лабораториялары анық тайды. Мұ нда жаң а технологиялық мү мкіндіктермен қ атар, экономикалық тиімділікке те ескеріледі.

Қ айта паидалану — экологияда қ алдық тардың кез келген тү рін іске асыру, пайдалы қ олдану; ө ң деудің технологиялық процестер жиынтығ ы, тауарлық ө нім шығ ару мақ сатымен қ алдық тарды пайдалану немесе орналастыру, олардың қ оршағ ан ортағ а зиянды ә серін болдырмау. Қ.п. былайша ажыратылады: тұ рмыстық калдық тарды Қ.п. - оларды органикалық жә не бейорганикалық қ ұ растырушыларғ а бө лу, біріншісін тұ рақ тандыру немесе жағ у, екіншісінен қ ұ нды қ ұ рамдастарын алу жә не пайдалану; атмос-ферадағ ы шығ арындыны Қ.п. - шығ арылатын ғ аздардың жылуын жә не ө неркө сіптік қ ондырғ ылардың немесе жайлардың істен шық қ ан ауасының заттектерін пайдалану; ө неркосіптік қ алдық тарды Қ.п. -екінші реттік шикізат, отын, тың айтқ ыш ретінде жә не басқ а мақ саттар ү шін пайдалану; акаба суды Қ.п. - акаба суда бар пайдалы ерітілген жә не ілеспелі қ ү рамбө ліктерді пайдалану, сондай-ак осы суды ауыл шаруашылық егістіктерін жә не орман алқ абын суармалау жә не суландыру ү шін колдану.

Қ айта пайдаланылғ ан шикізат — 1) бү рын пайдаланылғ анзаттектерден немесе минералдардан (ө ндіріс қ алдыктары, металл сынығ ы, макулатура жә не т.б.) алынатын пайдалы қ ү рауыштар; 2) бү рын пайдаланылғ ан кен орындарын (мыс, мұ най) екінші рет пайдалану барысында алынатьн пайдалы қ азбалардың жиынтығ ы; 3) шаруашылық салаларында қ айтадан пайдаланылуы мү мкін екінші реттік материалдық ресурстар.

5.Қ алдық сыз технологияның принциптері

Қ алдық сыз ө ндіріс жасақ тау ү шін бірнеше кү рделі ұ йымдастыру, техникалық, технологиялық, экономикалық, психологиялық жә не басқ а міндеттерді шешу қ ажет. Қ алдық сыз ө ндіріс жасақ тау жә не енгізу ү шін бірнеше ө зара байланыстағ ы принциптерді атап қ арастыру қ ажет.

Негізгі принцип жү йелілік болып табылады. Оғ ан сә йкес келетін ә рбір жеке процесс немесе аумақ тағ ы барлық ө неркә сіптік ө ндірістің серпінді жү йесінің элементі болып табылады, жә не ең жоғ арғ ы дең гейде экологиялық – экономикалық жү йенің элементі, оғ ан материалдық ө ндірістен басқ а адамның шаруашылық экономикалық қ ызметі де енеді, сонымен бірге, адам жә не оны қ оршағ ан орта. Сонымен, жү йелілік принципінің негізіне қ алдық сыз ө ндірісті жасақ тау жатады, онда ө ндірістік ө зара байланыс, ө зара тә уелділігі, ә леуметтік жә не табиғ и процестер есепке алынады.

Қ алдық сыз ө ндіріс жасаудың басқ а принципі табиғ и ресурстарды кешенді пайдалану болып табылады. Бұ л принцип барлық шикізаттардың компоненттерін жә не энергоресурстардың кү шін тиімді пайдалануды талап етеді. Барлық шикізат кешенді болатыны белгілі, орташа алғ анда оның ү штен бір бө лігі қ осалқ ы элементтер болып табылады, олар шикізатты кешенді ө ң деуде алынады. Қ азіргі таң да барлық кү міс, висмут, платина жә не платиноидтар, сондай – ақ алтынның 20 % кешенді рудаларды ө ң деген кезде қ осалқ ы тү рде алынып отырады.

Қ азақ станда шикізатты кешенді ү немді пайдалану принципі мемлекеттік дә режедегі міндеттерге жатады, жә не Ү кіметтің кө птеген қ аулыларында анық тұ жырымдалғ ан. Оның жү зеге асырудың нақ ты тү рлері бірінші кезекте қ алдық сыз ө ндірісті ұ йымдастыру дең гейіндегі процестерге, жекелеген ө нідірістерге, ө ндірістік кешендерге жә не экологиялық – экономикалық жү йеге байланысты болып табылады. Қ алдық сыз ө ндірісті жасақ таудың басты принциптерінің бірі болып материалдық ағ ындардың оралымдылығ ы табылады. Материалдық ағ ындардың оралымдылығ ына жататын ең қ арапайым мысалдардың бірі тұ йық талғ ан сулы – газ тү ріндегі циклдар.

Оралымдық материалдық ағ ындардың қ алыптасуының жә не энергияны тиімді пайдаланудың тиімді жолдары ретінде ө ндірістің қ ұ рамдануын жә не кооперацияны атауғ а болады, сондай – ақ оны екінші қ айтара тұ тынудың талаптарын есепке ала отырып, ө німнің жаң а тү рлерін жасақ тау жә не шығ ару.

Қ алдық сыз ө ндіріс жасақ таудың маң ызды принциптерінің біріне ө ндірістің қ оршағ ан табиғ и ортағ а жә не ә леуметтік ортағ а ә серінің шектелуін талап ету жатады. Бұ л принцип бірінші кезекте атмосфералық ауа, су, жердің ү стің гі қ абаты, халық тың денсаулығ ы тә різді табиғ и жә не ә леуметтік ресурстарды сақ таумен тығ ыз байланысты. Осы принциптерді жү зеге асыру тиімді мониторингпен бірлесе отырып, экологиялық норманы дамытумен жә не табиғ атты пайдалануды жедел басқ арумен байланысты.

Қ алдық сыз ө ндіріс жасақ таудың жалпы принципі сондай – ақ ө ндірісті тиімді ұ йымдастыру болып табылады. Бұ л жерде анық таушы болып шикізаттың барлық компоненттері, энергия мен материалдардың ең аз жұ мсалуы, жә не экологиялық негізделген шикізат пен энергетикалық технология алынады жә не оның қ оршағ ан ортағ а кері ә сері жә не оғ ан зақ ым келтіру. Аталғ ан жағ дайдың соң ғ ы мақ саты - ө ндірісті энерготехнологиялық, экономикалық жә не экологиялық параметрлер бойынша оң тайландыру. Осы мақ сатқ а жетудің негізі жолы – технологиялық процестердің жаң асын жасақ тау жә не қ олданыстағ ы технологиялық процестерді жетіліру болып табылады. Осындай ә дістердің бір мысалы - ө ндірістегі кү кірт қ ышқ ылының қ алдығ ы. Қ азіргі таң да пириттік огаркалар – тү гелдей цемент ө ндіруге жұ мсалады. Алайда оның ең қ ымбат компоненттері - мыс, кү міс, алтын, темір пайдаланылмайды. Сонымен бірге, қ азір пириттік огаркаларды ө ң деудің тиімді технолгиясы ұ сынылды, мысты, қ ымбат металдарды алумен жә не оларды пайдаланумен бірге.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ аумен жә не табиғ и ресурстарды тиімді игерумен байланысты жұ мыстардың барлық жиынтығ ының ішінде басты бағ ытты бө ліп қ арастыру керек – қ алдық сыз жә не аз қ алдық ты ө ндіріс жасақ тау. Оларғ а жататыны шикізатты жә не энергетикалық ресурстарды кешенді пайдалану; қ олданыстағ ы технологияны жетілдіру жә не жаң а технологиялық процестерді жасақ тау жә не соғ ан сә йкес келетін жабдық тарды ө ндіру; сулы жә не газ тә різдес оралымдарды енгізу; бір ө ндірістің қ алдығ ын басқ а ө ндіріс ү шін шикізат ретінде пайдалану арқ ылы ө ндірістік кооперация қ ұ ру.