Кант философиясындағы рухани құндылықтар мәселесі

Иммануил Кант (1724-1804) — неміс философиясының негізін қ алаушы. Ой ең бегіне арналғ ан ө мірін ө зі дү ниеге келген Кенисберг (қ азіргі Калининград) қ аласында ө ткізген. Кенисбергуниверситетінің дін факуль-тетіне оқ уғ а тү сіп, діни пә ндермен қ атар философия, физика. математика пә ндерінен лекцияларғ а қ атысқ ан. Философияғ а кештеу, 45 жасында келді. Ә уелі (1755 ж.) дү ниенің физикалық -астрономиялық теориясын ұ сынды, оны кейін Лаплас қ айталады. Сонымен бірге от, жердің ө з ө сін айналуы, жердің тозуы, жер сілкінісі туралы шығ армаларын жазды. Ол 47 жасында философиядан диссертация қ орғ ап, логика жә не метафизика профессоры атағ ын алды. Негізгі философиялық ең бектері осьщан кейін бірінен соң бірі дү ниеге келе бастады.
Ол философия пә нін оқ ытушы ретінде де танымал болды. Дауысының ә лсіздігіне қ арамастан оның лекцияларына адам кө п жиналатын. Фи-лософиядан басқ а математика, физика, қ ұ қ ық, этика, физикалық география, антропология, рациональдік дінтану курстарынан лекциялар оқ ыды. Бірақ Інжілді бұ рмалады деген айып тағ ылып, соң ғ ы пә ннен лекция оқ уғ а тиым салынды. Лекция оқ у егде адамның ісі емес деп, жасы ү лкейе келе лекция оқ уды тоқ татты, бар назарын барлық ғ ылымдардың энциклопе-диясын қ амтитын ү лкен ең бек жазуғ а бұ рды, бірақ ойлау қ абілетінің бірте-бірте тө мендеуі себепті бұ л ең бек ү зінділер кү йінде қ алды. Канттың 80 жаска екі ай жетпей дү ниеден ө ткен адамдық тұ лғ асы мен ө мірі басқ аларғ а, ә сіресе қ азіргі жастарғ а ү лгі боларлық тай. Оның бойында ақ ыл аффектіден жогары, парыз нә псі мен тө менгі тілектерден жогары тұ рды. Ө зінің ғ ылыми-философиялық қ ызметін ең жоғ арғ ы міндеті деп тү сінген Кант басқ а нә рсенің бә рін осы міндетке бағ ындырды. Ол тіпті табиғ атты да жең ді деуге болады, себебі табиғ атынан аурушаң ә лсіз денесін тынымсыз ой энергиясының тірегіне айналдырып, философияны зерттеу ісін бар ө мірінің мақ саты деп тү сінді жә не осы мақ сатынан ө мірінің соң ына дейін айнымады.
Кант басты назарды танылушы субстанцияның қ ұ рылымына емес, танушы субъектінің ерекшеліктеріне аударды. Оның философиясының негізгі мә селесі — табиғ ат, дү ние, қ оғ ам емес, субъектінің танымдық қ ызметі. адамның ақ ыл-ойының мумкіндіктерінің шекарасын анық тау. Яғ ни, онтологияның орнын гносеология, субъектінің танымдық қ абілеттерін сыни сараптау алмастырды.
Кант ө зінедейінгі ойшылдардың эмпиризмі мен рационализмін қ орыта
отырып, априори теориясын ұ сынды:
1) Бізді қ оршағ ан дү ние — ө зіндік зат (вещь в себе), оны тү йсіктеріміз арқ ылы танып-білуіміз мү мкін емес. Ол кең істік пен уақ ытта ө мір сү рмейді, субстанция да емес. Себебі, кең істік пен уақ ыт субъективті, біздің қ абылдауымыздың жемісі. Заттар туралы пікірлер біздің зердеміз-де тә жірибеге дейін қ алыптасқ ан. Оны қ алыптастыратын — біздің ақ ыл-ойымыз, а’рriori (тә жірибеге дейінгі). Тү йсіктер жинағ ан білім емес, категорияларды жү йеге келтіретін логика ғ ана ақ иқ ат білім береді.
2) Таным процестерінің қ иындығ ы бірін-бірі теріске шығ аратын, бірақ ә рқ айсысы ақ иқ ат ретінде дә лелденетін тұ жырымдар, яғ ни, «антиномиялар» тудырады. Кант антиномиялардың тө рт тү рін кө рсетеді: а) Дү ниенің уақ ыттық бастауы бар, тек кең істік жағ ынан шектеулі (тезис); Дү ниенің уақ ыттық бастауы жоқ жә не кең істікте шексіз. Ол кең істік пен уақ ытта шексіз (антитезис). ә) Ә рбір кү рделі субстанция қ арапайым бө ліктерден тұ рады жә не тұ рмайды. б) Себептіліктің екі тү рі бар: біреуі табиғ ат заң дылық тарына сә йкес, екіншісі — еркіндікке (тезис); Бір ғ ана себептілік — табиғ ат заң дылық тарына сә йкес себептілік бар (антитезис). в) абсолютті қ ажетті тіршілік етуші ө мір сү реді жә не сү рмейді.
Бұ л қ айшылық тарды шешу Кант ү шін қ иын болды, ол бір шешімге келе алмай, ақ ыл-ойдың дә рменсіздігі туралы тұ жырымғ а келді. Бірақ мә селе ақ ыл-ойдың шектеулігінде емес, дү ниедегі процестердің диалек тикалық қ айшылық ты екендігінде еді, оны кейін Гегель тү сіндірді. Кант зердені (ақ ыл-ойды) сынауғ а кө шіп, адамның ақ ыл-ойының дамуын ү ш кезең ге бө ліп кө рсетті:
1) Бұ л кезең де ақ ыл-ойдың бү кіл ә лемге ә сері кушті болды, ол барлық ғ ылымдардың ғ ылымына айналды (Жаң а Дә уір философиясы).
2) Ақ ыл-ойдың қ абілеттеріне деген сенбестік кезең і (Д.Юм). Фило-софияның маң ызы тө мендеді.
3) Сыншылдық кезең і — Кант философиясынан басталады. Ол ақ ыл-ойдың ө мірдегі мә нін анық тауғ а ұ мтылды, оны таным теориясының шең -берінен шығ арып, практикалық ақ ыл-ойдың адамгершілік заң дарын қ алыптастырудағ ы рө лін кө рсетті.
Канттың осы соң ғ ы ұ станымы оның адам туралы философиясынан айқ ын кө рінеді. Ол ө зінің философиясы туралы: «адамғ а аса қ ажет білім болса, ол мен оқ ытып отырғ ан, адамғ а дү ниеден ө з орнын табуғ а кө мек-тесетін ғ ылым жә не одан адам болу ү шін не істеуді ү йренуге болады», -деп жазғ ан болатын. Кант философия саласын мына тө рт сұ рақ тың тө ң ірегінде жинақ тады: 1. Мен не біле аламын? 2. Мен не істеуім керек? 3. Мен не нә рсеге ү міттене аламын? 4. Адам дегеніміз не? Бірінші сұ рақ қ а мета-физика жауап береді, екіншісіне — мораль, ү шіншісіне — дін, тө ртіншісіне антропология. Бірақ бә рін антропологияда жинақ тауғ а болады, себебі алдың ғ ы ү ш сұ рақ соң ғ ығ а кіреді.
Кант: «Сен еркін де ақ ылды болуғ а тиістісің» деп жария еткенімен, абсолюттік еркіндік тү бінде жақ сылық қ а апармайтынын тү сінді, сондық тан да бұ лжымайтын императивті енгізді. Шектеусіз, абсолюттік еркіндіктің іс жү зінде аморальдылық қ а ұ шыратынының дә лелін тарихтан да, қ азіргі ө мірден де кө руге болады. Гегельдің ө зі абсолюттік еркіндікті қ ұ быжық нә рсемен тең еуі тегін емес. Бұ лжымайтын императив (Кант философиясының бұ л ұ ғ ымы қ азақ тіліндегі философиялық ә дебиетте «категориалды императив», «ә дептілік императиві» деп аударылып, аталып жү р. Менің ойымша, Канттың императивтерінің мазмұ нын дұ рыс жеткізу ү шін «бұ лжымайтын императив» ұ ғ ымын қ олданғ анымыз жө н) парыз ұ ғ ымына негізделген.

Сонымен бірге, ол адам ө мірінің мә ні тек ө зінің алдындағ ы ғ ана емес, басқ а адамдардың, жалпы қ оғ ам алдындағ ы парызын орындау деп тү сінеді. Бұ лжымайтын императивтің бірінші қ ағ идасы: «Ө зің дегі де, басқ алардағ ы да ақ ылды жә не еркін жігерді мақ сатқ а жету қ ұ ралы емес, сол мақ саттың ө зі деп таны». Бү л қ ағ идадан ұ лы гуманист Канттың адам мен қ оғ ам туралы демократиялық ойларын кө реміз. Тұ лғ а белгілі бір қ ұ қ ық тарта, еркіндікке ие, қ оғ амның саналы мү шесі, ө з ө мірінің, ө з тағ дырының кожайыны, оғ ан ешкім де, ешқ андай қ оғ амдық -саяси ұ йымдар да ө з кө зқ арасын таң а алмайды. Канттың ойынша, осындай саналы тұ лғ алардан кемелденген республика қ ұ рылады, мұ ндай қ оғ амда бір тұ лғ а басқ а тұ лғ алар ү шін қ ұ рал емес, мақ сат.
Демократиялық даму жолына тү скен бі қ оғ ам ү шін осы қ ағ ида, ә рине, аса маң ызды.
Канттың осы қ ағ идасы жеке адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастарды реттеуте де пайдасын тигізеді. Қ азіргі заманда достық, жолдасть ұ ғ ымдарының қ ұ ны тү сіп отырғ аны жасырын емес. Осы асыл қ асиетерді уақ ытша, белгілі бір мақ сатқ а жету жолында қ олданатын адамдардың саны соң ғ ы уақ ытта кө бейіп отыр. Бұ л қ ұ былыс еткінші деп ойлаймыз, себебі мұ ндай қ арым-қ атынас алдамшы ғ ана. Заман қ анша қ атігез болса да адам ө зінің басты қ асиетін — адамшылығ ын ұ мытпауы керек. Нағ ыз достық, сыйластық пайдағ а негізделмеген, шынайы, кіршіксіз болуы тиіс, ал уақ ыт ша сезімге сү йенген адам ө зін де, басқ аны да тө мендетеді. Ә рбір адам тү бінде ең қ атал сот — ө зінің ар-ұ ятының алдында жауап беретінін ұ мытпағ аны жө н, Ал Канттың қ ағ идасын ұ станып, басқ а адамдармен мейлінше кіршіксіз қ арым-қ атынас орнатуғ а тырысқ ан адамның ары таза.
Келесі қ ағ идаларында Кант адамғ а деген талабын кү шейте тү седі: «Сенің ісің, тә ртібің жалпы заң болсын», «Сенің жігерің ді билеуші ереже дү ниежү зілік заң дылық негізіне айналатындай болып қ ызмет ет». Яғ ни, басқ аларғ а ү лгі болатындай ө мір сү ру — ә рбір адамның парызы, бұ л тұ жы-рым адам ө мірінің ө лшемі деуге де болады. Аталғ ан талап адамнан кө п ең бекті, мық ты жігерді, ақ ыл-ойдың орасан жұ мысын қ ажет етеді, бірақ адамның рухани, адамгершілік, тіпті кә сіби жағ ынан жетілуіне зор пайдасын тигізетіні кү мә нсіз.
Осы қ ағ иданың бір ғ ана отбасы кө леміндегі ә серін алып қ арайық шы. Ә рбір ата-ана парыздарын дұ рыс тү сініп, ө здеріне қ атаң талап қ оя білсе, кейінгі ұ рпақ қ а қ андай ізгі ү лгі болар еді. Ал осы істі қ оғ ам кө лемінде алып қ арастырсақ, бұ л ө те қ иын, кү рделі нә рсе. Адамдардың кө пшілігі парыз ауырлығ ынан саналы тү рде қ ашып, тыныш қ ана ө мір сү руді таң дауы мү мкін. Бірақ адам атына лайық, мә нді ө мір сү ремін деген адам парызын орындау міндетін ө мірінің басты анық таушы кү ші ретінде тү сінуі тиіс деп ойлаймыз.
Парыздың осыншама императивтік кү шінің негізі неде? Моральдық міндеттердің негізін Кант «адам табиғ аты мен адам ө мір сү ріп отырғ ан дү ниенін жағ дайларынан емес, а’ргіогі таза ақ ыл ұ ғ ымдарынан іздеу қ ажет», -деп тү сіндіреді. Ол адамның адамгершілікті ө мір кешуі қ ажеттігін оның ақ ылы, парасаты талап етеді, сондық тан адам ақ ылының бұ йрығ ын міндетті тү рде орындауы керектігін ескертеді.
Сонымен, Кант адам ө мірінің мә ні еркін ақ ылғ а негізделген парызды тү сіне білу, оны міндетті тү рде орындауғ а тырысу деп шешеді. Ө з зама-нында да, кейіннен де Канттың осы тү сінігі кө п сынғ а ұ шырағ аны белгілі.
Мысалы, орыс ойшылы П.Кропоткин: «Кант табиғ аттан адамгершіліктің табиғ и негізін таба алмады, сондық тан да адамгершілік парыздың қ ұ дайы негізіне сілтейді. Ол аз болса, Канттың адамгершілік заң санасы рацио- нальді ойлаушы мақ ұ лық тармен бірге адамғ а да тә н деген жиі қ айталаулары Шопенгауэр айтқ ан періштелер дү ниесін елестетеді», -десе, келесі бір орыс философы Н.Бердяев Кантты қ оғ амды жеке адамнан жоғ ары қ арастырады деп санайды. Оның пікірінше, міндетті тү рде орындауғ а тиісті парыз адамның еркіндігін шектейді, адамды қ оғ амғ а, қ оғ амдық пікірге тә уелді етеді. Ал кең естік философия Кантты негізінен скептикалық тұ рғ ыдан ғ ана қ абылдап, оғ ан «идеалист» айдарын тақ қ аны белгілі.
Біздің ойымызша, кейбір кемшіліктеріне қ арамастан, жалпы Кант фи-лософиясының, оның ішінде этикалық парыз ілімінің қ азіргі заманда ма-нызы зор. Соң ғ ы, ә сіресе елімізге кептеген ө згерістер ә келген 90-шы жылдардың басынан бергі уақ ытта Кант философиясына деген бү рыннан да кү шті қ ызығ ушылық тың ұ лғ ая тү суі кездейсоқ тық емес. Жоғ арыда айтылғ андай, Кант ілімі қ азір моральдық ригоризм тапшылығ ын сезініп отырғ ан ә рбір адамғ а, жалпы адамзатқ а қ ажет болып отыр. Ә рине, Канттың парыз принципінің абстрактылығ ын, белгісіздеу жалпылығ ын жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Жеке адамғ а оның бү кіл адамзат алдындағ ы парызы тіпті тү сініксіз болуы мү мкін. Бірақ адам ә лем азаматы ғ ана емес, белгілі бір елдің ұ лттың ө кілі, ұ жым, отбасы мү шесі емес пе? Адамзат алдындағ ы парыз белгілі бір топтар, қ оғ амдастық тар алдындағ ы міндеттерді белгілейді, оларды орындау адамнан ақ ылғ а негізделген ү лкен кү ш-жігерді, рухани ең бекті, адамгершіліктік ө суді талап етеді. Парыз принципі адамды ө з ақ ылына, рухани мү мкіндіктеріне сенуге, ө з бойындағ ы жабайы, табиғ и инстинктерді жең іп, парасатты жоғ ары қ оя білуге, ар-ұ ждан парызын тү сінуге, бір сө збен айтсақ, адам болуғ а ү йретеді.
Кант осы принцип арқ ылы адамды отбасы, коллектив, мемлекет қ ана емес, ә лем шең берінде тіл табыса білуге шақ ырады. Қ азіргі таң да адамзат алдында екі жол тү р: халық аралық келісім арқ ылы мә ң гілік бейбітшілікке кол жеткізу жә не қ анды соғ ыс нә тижесінде жер бетінен мү лдем қ ұ рып кету. Адамзат Канттың парыз принципіне сү йеніп. алдың ғ ы жолды таң дауы тиіс. Кант парыз идеясының жә не адам парасатының салтанатына сенеді, тіпті басқ а қ асиеттердің бә рі бірігіп ақ ыл-ойдан туындайтын қ ү дыретті адам-гершілік заң ына тө теп бере алмайтындығ ына шү бә келтірмейді.
Ақ ыл-ойдың дамуына айқ ындаушы ә сер ететін ғ ылым ретінде Кант философияны атайды. Оның ойынша, адамның ауырып, жазылатыны секілді процесті ақ ыл да кешеді. Осы жерде оғ ан кө мектесетін дә рі -философия. Дә ріні қ олдана білетін фармацевтер мен дә рігерлер қ ажет
екендігі сияқ ты, философияны да нағ ыз мамандар ү йретуі керектігін Кант ерекше ескертеді. Бұ л ескерту қ азіргі философтарғ а да ой салуы тиіс деп ойлаймыз. Соң ғ ы уақ ытта философия ғ ылымына деген сұ раныс кү шей бұ л қ ұ былыс жастар арасында ғ ана емес, қ оғ амымыздың барлық топтрында байқ алып отыр. Ол тү сінікті де. Кең естік дә уірде идеологияны қ ызметшісі болып қ ана келген, даму қ арқ ыны жағ ынан ә лемдік филос фиядан едә уір артта қ алғ ан философия ғ ылымының ө ркендеуіне қ азі кең жол ашылды. Ең бастысы, философия езінің зерттеу объектісі — ада проблемасына қ айта оралып отыр.
Шым-шытырық қ айшылық тарғ а толы қ азіргі заманда ө мір сү ріп отыр ғ ан адам ө зін мазалағ ан сұ рақ тардың жауабын философия ғ ылымынан оның тарихынан іздеуде. Осы ретте жеке адамғ а кө мекке келетін мамандардың Кант айтқ андай «шарлатандар» емес, мық ты философиялық білімге ие, ө з ісіне берілген мамандар болуы аса маң ызды екені тү сінікті.
Ө з жұ мысын адамның ақ ыл-ойының «жең імпаз» мү мкіндіктерін зерт-теуден бастайтын, беталды ақ ылсынудан аулақ, еркіндіктен туындайтын бұ лжымас императивті ө зтуы ретінде ұ стайтын сыни философияны Кант адамзаттың тү пкілікті мақ сатына жеткізуші ғ ылым ретінде қ арастырады жә не осындай философияны принципке айналдыруды ө зінің де, басқ а философтардың да парызы, міндеті деп тү сінеді, сонда ғ ана даналық адам жігерінің ішкі принципіне айналатынына сенеді.