Дүниежүзілік ақша қызметі.

Тауар шаруашылығ ының кең еюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дү ниежү зілік нарық тың пайда болуы дү ниежү зілік ақ шалар кызметінің пайда болуына себеп болды. Дү ниежү зілік ақ шалар интернационалдық қ ұ н ө лшемі, халық аралық тө лем жә не сатып алу кұ ралы ретінде қ ызмет етеді.

Бұ л кызметті бастапқ ыда толық бағ алы ақ шалар (алтын), ал кейіннен нағ ыз ақ шалар (шетел валютасы) атқ арды. 1867 жылы Париж келісімі дү ниежү зілік ақ ша қ ызметін алтынғ а балап бекітті.

Егер де елдің ішінде ақ ша ұ лттық ақ ша бірліктері формасында қ ызмет етіп жү рер болса, ал одан тысқ ары жерде К. Маркстің айтуынша: “Ақ шалар ө зінің ұ лттық киімдерін шешіп, бастапқ ы кымбат бағ алы металл формасын киеді, яғ ни жалпығ а бірдей эквивалент формасына ө теді”.

Бірақ алтын айналасы тұ сында да ағ ымдық халық аралық есеп айырысуларғ а алдың ғ ы елдердің ұ лттық валюталары қ ызмет етті. 1913 жылы халық аралық есеп айырысулардың 80 %-зы ағ ылшын фунтстерлингінде бейнеленген аударым вексельдер кө мегімен жү зеге асырылды, ал алтын халық аралық есеп айырысулардың қ алдығ ын жабуғ а ғ ана кызмет етті. 1976 жылы ақ шаның алтын тепе-тең дігі жойылғ аннан кейін, кө птеген экономистер, енді қ ұ нсыз қ ағ аз ақ ша, дү ниежү зілік ақ ша атқ арымын орындай алмайды деген пікірге келді. Бірақ та, ақ ша ә лі де, ә ртү рлі елдердің жә не олардың заң ды жә не жеке тұ лғ аларының, ө зара қ арым-қ атынастарына кызмет кө рсетіп жү р. Мысалы, басқ а елдің шаруашылық тарымен жеке тұ лғ алармен алып-сату, ол ү шін ө зара есеп ажырасу, несие алу, оны қ айтару деген сияқ ты істер жыл сайын ө сіп келеді. Осығ ан байланысты, қ азіргі ақ ша дү ниежү зілік ақ ша атқ арымын орындай алмайды деген пікір, онша дұ рыс емес. Ақ ша бұ рынғ ыша ө зінің дү ниежү зілік ақ ша атқ арымын орындап келеді. Рас, кез келген ұ лттық ақ ша емес, тек еркін айырбасталымды ақ шалар (валюталар). Еркін айырбастауғ а жатпайтын ақ шалар дү ниежү зілік ақ ша атқ арымын орындай алмайды. Сондық тан ақ шалары еркін айырбасталмайтын елдер, алдымен ө з ақ шасын сол кездегі бағ аммен еркін айырбасталынатын ақ шағ а (доллар, евро, иена сияқ ты) ауыстырады да, содан соң оның ө зінің, керекті халық аралық істеріне жаратады. Сондық тан қ ағ аз ақ ша, дү ниежү зілік ақ ша атқ арымын тіпті орындамайды деген тү сінікпен келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі кө лемде.

Бреттон-Вудстағ ы {1944 жылы) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік валюталар мә ртебесін берді. Кейіннен дү ниежү зілік ақ шалардың жаң а формалары: СДР — арнайы қ арыз алу қ ұ қ ығ ы; ЭКЮ — еурапалық есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың қ аң тарынан бастап Еуропағ а ынтымақ тастық елдердің ортақ ақ ша бірлігі " евро" айналымғ а шық ты.

Демек, дү ниежү зілік ақ шалардың дамуы ұ лттық ақ шалардың металл ақ шадан несиелік акшағ а ө ту жолын кеш те болса қ айталауда.

Қ азіргі уақ ытта дү ниежү зілік несиелік ақ шалардың жобалары жасалуда, бірақ одан ә лі нә тиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктердің ө зіндік меншікті қ ұ ндары жоқ, сондық тан да олар толық қ анды тү рде дү ниежү зілік ақ шаның қ ызметін атқ ара алмайды. Бұ л қ ызметті тек қ ана алтын нарығ ындағ ы операциялар арқ ылы алтын атқ арады.