Ақуыздар туралы түсінік

Кіріспе

Организм клеткасының химиялық қ ұ рамы аса бай жә не алуан тү рлі. Онда кө птеген реакцияларғ а қ атысатын жә не метаболизм тү зетін ә р тү рлі заттар бар. Мұ ндай алмасу нә тижесінде заттар ү здіксіз ө згеріп, ыдырайды жә не осының арқ асында жаң а заттар тү зіледі. Алмасу реакциялары белгілі бір қ атаң тә ртіппен ө теді жә не ә р тү рлі ферменттердің ә серімен реттеліп отырады. Тірі клеткада болатын ерекше жағ дайлардың арқ асында реакциялар жоғ ары жылдамдық пен ө теді. Клетканың немесе протопластың химиялық қ ұ рамына талдау жасағ анда, біріншіден, ондағ ы заттардың аса кө птігі мен алуан тү рлілігіне, екіншіден, талдау барысында тірі клеткағ а тә н емес заттардың пайда болуына байланысты кө птеген қ иындық тар туады.[3]
Академик В.И.Вернадский жер қ ыртысындағ ы элементтердің барлығ ы да (тіпті сирек кездесетін элементтер де) клеткада белгілі бір мө лшерде кездеседі деп санайды. Алайда тірі заттың қ ұ рамына бар болғ аны 22—27 элемент кіреді. Кез келген организмнің тірі затының элементтік қ ұ рамы мынадай: С, О, Н, N. Р, S, Na, К, Мg, Са, С1, Мn, Ғ е, Со, Сu, Zn, В, Аl, V, Мо, I, Si, Ni, Сг, Sе, Sn, Аs. Кө рсетілген элементтердің 16-сы барлық организмдерде кездеседі.[3]
Тірі клетка затының қ ұ рамын дә лелдеу ә лдеқ айда қ иын. Ішекте тіршілік ететін бактерия Escherihia coli осы мә селені зерттеуде ың ғ айлы материал болып табылады. Оның қ ұ рамында мынадай заттар табылғ ан: су — 70%, бейорганикалық иондар — 1%, кө мірсулар — 3%, амин қ ышқ ылдары — 0, 4%, нуклеотидтср — 0, 4 %, липидтер — 2 %, белоктар — 15%, ДНҚ — 1 %, РНҚ -6%. Барлық басқ а организмдердің тірі затының қ ұ рамы да осы сияқ ты деген пікір бар. Тірі заттың қ ұ рамына кіретін молекулаларды биомолекула деп атайды, демек олардың ерекше қ ұ рылымы жә не ө зара ә рекеттесуі тіршілік негізінде жататын процестерді қ амтиды. Бұ л заттардың молекулаларының қ ұ рылымы, физикалық -химиялық қ асиеттері жә не олардың тірі клеткадағ ы атқ аратын физиологиялық ролі жө нінде қ ысқ аша мә ліметтерге тоқ талайық. Осының ішінде белоктар жә не оның синтезделуіне тоқ тап ө тсек.

Ақ уыздар туралы тү сінік

Тірі ағ залардың негізгі қ ұ рамды бө лігі ақ уыз болып табылады. Ақ уыз дегеніміз - барлық тірі организмдердің қ ұ рамына кіретін заттардың ішіндегі ең маң ызды биологиялық макромолекулалар. Клетканың қ ұ рғ ақ массасының 50%-ы ақ уыздар болады. Ақ уыздар клетканың тіршілік процестерінде ә р тү рлі маң ызды қ ызметтер атқ арады. Мысалы: ақ уыздар клетка мембранасының қ ұ рамында рецептор ретінде қ ызмет атқ арады, бұ лшық еттің жиырылуына қ атысады, организмнің иммундық жү йесінде антиденелер ретінде қ орғ аныштык қ ызмет атқ арады.

Ақ уыздар органикалық заттар дамуының ең жоғ арғ ы сатысы жә не жер бетіндегі тіршіліктің негізі. Организмнің тірек, бұ лшық ет, жамылғ ы тканьдері ақ уыздардан қ ұ ралғ ан. Олар организмде ә р тү рлі қ ызмет атқ арады, химиялық реакцияларды жү ргізеді, дене мү шелерінің қ ызметтерін ө зара ү йлестіреді, аурулармен кү реседі, т.б.

Ақ уыздардың қ ұ рамы мен қ ұ рылысы ө те кү рделі. Молекулалық массалары жү здеген мың нан миллионғ а дейін жетеді. Тө рт тү рлі қ ұ рылымы болады. Олардың қ ұ рылымы бұ зылса, денатурацияғ а ұ шырап, организмдегі қ ызметін атқ ара алмайды. Ақ уыздар гидролизденіп, аминқ ышқ ылдарын тү зеді жә не ө здеріне тә н тү сті реакциялары бар. Ақ уыздар азық тың қ ұ рамына кіреді. Адам тә улігіне шамамен, — 100 г белок қ абылдауы керек. Азық пен тү скен ақ уыз ә уелі асқ азанда, сосын ішектегі ферменттердің ә серінен гидролизденіп, аминқ ышқ ылдарына дейін ыдырайды. Ақ уыз тірі организмнің негізін қ ұ райды, онсыз ө мір жоқ. Сондық тан Фридрих Энгельс: «Тіршілік — ақ уыз заттарының ө мір сү ру формасы» — деп ү йретеді.

Ақ уыз тек тірі организмдер қ ұ рамында ғ ана болады. Оның қ ұ рамында 50, 6 – 54, 5% кө міртек, 21, 5 – 23, 5% оттек, 6, 5 – 7, 3% сутек, 15 – 17, 6% азот, 0, 3 – 2, 5% кү кірт бар, кейде фосфор кездеседі. Осы элементтерден тү зілетін амин кышқ ылдарының бір-бірімен байланысып қ осылуы нә тижесінде ақ уыз молекуласы тү зіледі. Ақ уыздар туралы алғ ашқ ы мә ліметтер 18 ғ асырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғ алым Беккори бидай ұ нынан лейковина деген белокты бө ліп шығ арғ ан. 19 ғ асырдың 30-жылдарында ет, жұ мыртқ а, сү т, ө сімдік тұ қ ымдарында ақ уыздық заттар бар екені анық талды. Ғ алымдардың содан бергі зерттеулері нә тижесінде барлық тірі организмдер клеткасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақ уыздан қ ұ ралатыны анық талды.