Экологиялық мәдениет

Табиғ и жә не ә леуметтік ө згерістердің кө п болуы жә не олардың жаһ андануы адамзатты оның ары қ арай тіршілік ету мү мкіндігі туралы ойландырмай қ оймайды. Қ азіргі кезде адамзат алдында тұ рғ ан міндет экологиялық мә селелерді шешудің оң тайлы жолдарын табу.

Қ азіргі кездегі экологиялық жағ дай қ оғ амның, адамның ө мір сү ру ортасына деген қ арым – қ атынасына басқ аша қ арауғ а мә жбү р етті. Экологиялық мә селелер адамдардың табиғ и ортағ а деген рационалды емес қ арым – қ атынасының салдары ретінде пайда болды. Ендігі кезде экологиялық апаттан қ алай қ ұ тылу немесе оны бастан ө ткізу туралы емес, оның техногендік жә не экологиялық – мә дени салдарын қ алай жең ілдетуге болады деген сұ рақ туындайды.

Мә дениет ө зінің даму барысында белгілі бір мағ ынада ө зі мә селелерді туғ ызды жә не сол мә селелерді шешу ү шін біз қ азір мә дениетке жү гінеміз.

Экологиялық мә дениет кү рделі ұ ғ ым ретінде табиғ атты танып білу, пайдалану жә не жаң арту іс – ә рекет тү рлерінің мә дениетімен байланысты. Ал жеке адамның экологиялық мә дениеті дегеніміз – табиғ атты аялауғ а, қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан білімі, іскерлігі, дағ дысы, оны жү зеге асыруы. Яғ ни экологиялық мә дениетті қ алыптастырудың мақ саты – адам – қ оғ ам – табиғ ат жү йесіне ү йлесімдік орнату, табиғ и байланысты сақ тау, молайту, тиімді пайдалану, жуапкершілік сезімін арттыру. Экологиялық мә дениет бұ л – адамдардың табиғ атты қ абылдау дең гейі жә не ә лемдегі ө зінің орнын бағ алауы, адамның ә лемге деген қ арым – қ атынасы.

«Экологиялық мә дениет» тү сінігінің генезисін қ арастырсақ. Бастапқ ыда термин ә леуметтік қ арым – қ атынастардың белгілі бір тү рін бейнелейтін, нақ тырақ айтсақ қ оғ ам мен табиғ ат арасындағ ы қ атынасты бейнелейтін табиғ аттың бірың ғ ай сегментін, бө лігін білдірді.

Жалпы экологиялық мә дениет тү сінігі қ азіргі кезде табиғ атқ а деген жауапкершілікті қ арым – қ атынасты, табиғ атты бағ алауды білдіретін бастапқ ы мағ ынасына қ айта оралады. Табиғ ат ө зара ә рекеттің тең қ ұ қ ылы серіктесі ретінде қ арастырылады, ал «экологиялық мә дениет» болса адамзат мә дениетін қ ұ райтынды ә леуметтік топтық жә не тұ лғ алық дең гейде белгілейді. Экологиялық мә дениет ә леуметтік дең гейде ноосфера жасау ү дерісін басқ аруды жү зеге асыратын, қ оршағ ан ортағ а қ атысты тағ ылық тан арылуды іске асыратын адамзаттың іс – ә рекеті арқ ылы кө рініс табады. Экологиялық мә дениет – бұ л адамның табиғ атқ а ә серінің ә леуметтік реттеушілерінің жиынтығ ы, экологиялық білім мен тә рбие берудің жү йесі. Қ алыптасқ ан жағ дайда сол арқ ылы ғ ана қ оғ ам мен табиғ и ортаның тепе – тең дігін ұ стау мү мкін болады.

Адам мен табиғ ат қ арым – қ атынасының тарихи дамуының бастапқ ы кезең і архаикалық дә уір болды. Бұ л кезең де адам табиғ аттың барлық заң дыдылық тарына бағ ынып, онымен ажырамас бірлікте болды. Осы уақ ытта қ оғ ам табиғ атты ө зінің қ ажеттіліктеріне емес, керісінше қ оғ ам табиғ атқ а бейімделеді. Бұ л кезең нің экологиялық санасының ерекшеліктері мифтер жү йесінің анализі арқ ылы кө рініс таба алады.

Қ оғ ам дамуының бұ л кезең інде табиғ атқ а қ арым – қ атынас магиялық дә стү рлердің толық жү йесі ретіндегі адам санасында кө рініс табады. Ендігі кезекте табиғ атпен ө зара қ арым – қ атынас қ ана емес, арнайы ритуалдар арқ ылы адамғ а кө мектесетін, сонымен қ оса зиян келтіретін рухтар ә лемімен қ арым – қ атынас орнату басты бола бастады. Сө йтіп, антика заманында адам мен табиғ аттың қ арама –қ арсылығ ын кү шейтетін фактор –табиғ атты ғ ылым тұ рғ ысынан тү сіну болды, ендігі жерде табиғ ат зерттеудің объектісі болды.

Табиғ атты адамғ а тә уелсіз, оғ ан қ арама – қ арсы ретінде қ абылдау Жаң а заман дә уірінде болады. Табиғ ат негізгі қ ызметі адамның ө сіп келе жатқ ан қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырушы пассивті жақ ретінде қ абылдана бастады. Бү гінгі кү ні адам мен табиғ ат арасындағ ы қ арым – қ атынас жә не экологиялық дағ дарыстың болуын еуропалық ө ркениеттің даму ерекшеліктерінен іздеу керек деген пікірмен келісуге болады. Ол ерекшеліктер мына пайымдауларда кө рініс табады:

· Табиғ ат адам ү шін жаратылғ ан, адам оның иесі болып табылады.

· Табиғ ат ішкі моральдық қ ұ ндылық тардан жұ рдай, тек адам ғ ана оғ ан мә н, маң ыз бере алады.

· Табиғ ат адаммен жетілдірілу керек жә не жаң артылғ ан кү йінде адамның жердегі табысының, жең ісінің куә сі болу керек [5].

Қ арқ ынды нарық тық шаруашылық – тұ тыну идеалдарының мә дениетіндегі басым мә дени қ ұ ндылық тардың шкаласын тү бірімен ө згертті. Табиғ атты негізінен таусылмайтын қ азына ретінде қ арастыра бастады. Егер онда бір нә рсе жетіспесе, соғ ан лайық ты техникалық жобалар пайда болды, олардың іске асырылуы қ оршағ ан ортағ а зиянды ә серлердің болуын қ арастырусыз жү зеге асырылды. Адамдар ө здерінің іс – ә рекетінің нә тижесі туралы енді ғ ана, техногендік мә дениеттің жаң а жетістіктерінің салдары аймақ тық жә не ғ аламдық дең гейде болғ анда ғ ана ойлана бастады. Техника мен технологияғ а негізделген материалдық мә дениет тек ө ндірістік іс – ә ркетті ғ ана емес сонымен қ атар экологиялық қ а зиян келтіретін, адамды инженерлік, технологиялық ойлау стиліне бағ ыттады. Ондай стиль табиғ ат объектілерін зерттеуде, қ оршағ ан ортаны техногендік сферағ а қ айта қ ұ руда пайдалы болды, бірақ ол тіршіліктің қ айталанбайтындығ ын, оның бірегейлігін саналауғ а мү мкіндік бермеді. Ондай ойлау жү йесі Жаң а заман дә уірінде қ алыптасты. Ол мә дениеттің техногендік типінің жасалуын қ арастырды, онда табиғ атқ а тең қ ұ қ ық ты, жетілген субъект емес, экспансия объектісінің рө лі берілді.

Ұ зақ уақ ыт бойы адамзат табиғ атты шексіз пайдалана беруге болады деп ойлады жә не ол адамғ а пайдалану ү шін берілген деген кө зқ арас болды. Табиғ ат ресурстарын жө нсіз, олар таусылмайтындай пайдаланды.

Экологиялық сана деп, кү рделі жү йе мә нінің кө рінісін, табиғ и ресурстарды пайдалану, қ айта қ ұ руғ а байланысты адамдардың бір – біріне жә не қ оршағ ан ортағ а қ арым – қ атынасы тү сініледі.

XX ғ асырдың екінші жартысынан бастап рухани мә дениеттің жағ дайы қ ауіп туғ ыза бастады. А. Печчейдің пайымдауынша «адамзаттың алдында оның эволюциясының ө ткен сатысындағ ы мә селенің мә ні адамдар осы ә лемге ө здері ә келген ө згерістерге сай ө здерінің мә дениетін бейімдей алмауында. Экологиялық мә селелерді шешу ең алдымен адамның ішкі болмысының, адамның ө зінің ө згеруінен басталу керек». Экологиялық гуманизм ө зінің дамуында ө зінің ә сер ету кең істігін кү шейте отырып, экологиялық идеологияғ а айналады, оның негізінде экологиялық мә дениет жасалады.

Экологиялық идеология — бұ л ө мір идеологиясы, адам мен табиғ ат арасындағ ы ынтымақ тастық идеологиясы. Бә рінен бұ рын бұ л адамзат қ ызметінің барлық саласында табиғ и ортаның оғ ан енгізілген ө згерістерге деген реакциясын есепке алу.

Тарихта рухани мә дениеттің бірінші саласы кө рінбейтін мә дениет – мистика болды. Қ азіргі экологиялық жағ дайда актуалды бола бастағ ан экологиялық апаттың қ ауіптілігі адамның табиғ ат кү штері алдындағ ы ә лсіздігін табу жолындағ ы мистикалық кө зқ арастың туындауына мү мкіндік туғ ызды.

Қ оғ амдық сананы экологияландыру ү рдісін бірнеше сатығ а бө ліп қ арастыруғ а болады: біріншіден, адамның табиғ атқ а қ арым – қ атынасын ә р тү рлі сезім формасында кө рсетуі(немқ ұ райлылық, ү рей, байбалам т.б); екіншіден, экологиялық мә селеге аса қ ызығ ушылық таныту(биосферадағ ы эволюциялық ө згерістердің мә нін кө рсету, оның тұ тастығ ының детерминациясын кө рсету); ү шіншіден, табиғ и қ ұ былыстарды тү сінуден ә леуметтік іс — ә рекетке кө шу, жағ ымды іс — ә ркетке кө шу; тө ртіншіден, адамның табиғ атқ а қ атысты жауапкершілік дең гейінің жоғ арылауы, кү нделікті ө мір барысында кө рініс табатын экологиялық сананың тұ лғ аның ішкі мә дениетінің элементі ретінде болуы. Қ азіргі кезде ауыр экологиялық тоқ ырауғ а технократиялық ө ркениеттің жолын таң дағ ан жә не сол мү мкіндіктер арқ ылы ондағ ы бар, бірақ қ ажетті дең гейде талап етілмеген ә леуметтік – мә дени дамуды ескермеген адам кінә лі. Экологиялық мә дениет білім берудің барлық салаларына енуі қ ажет жә не тұ рғ ындардың барлық топтарын қ амтуы абзал. Ол қ оғ амның табиғ атпен тепе – тең дік ұ стай алу қ абілеті ретінде дамуы керек. Кө птеген ғ алымдар мен мамандардың ойынша экологиялық дағ дарысты тек экологиялық мә дениеттің негізінде ғ ана ең серуге болады, оның негізгі маң ызы адам мен табиғ и ортаның бірге ү йлесімді дамуы, сондай – ақ қ оршағ ан ортағ а тек материалдық қ ана емес, сонымен бірге рухани қ ұ ндылық ретінде қ арау.

Дамығ ан елдерде осы мә селе бойынша иық тірестіре қ имыл жасайтын қ оғ амның ү ш жетекші кү шінің — мемлекеттік қ ұ рылым, кә сіпкерлік сала жә не «ү шінші сектор делінетін беймемлекеттік ұ йымдардың ә леуметтік мү дделестігіне қ ол жеткізуге бізде ә лі ертерек. Алайда, ө ркениетті даму жолына біржола маң дай тү зеген ә рқ андай ел жоғ арыда аталғ ан шаралар кешеніне арнап, соның ішінде ә лем қ ұ лақ тү ріп, кө з тігіп отырғ ан экология саласында да берік қ ұ қ ық тық негізді бү гіннен бастап қ алап қ оюы тиіс» [7]. Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан бастап ө зінің статусын жан – жақ ты жә не белсенді кө тере бастады, экологиялық қ арама – қ айшылық қ а кө п кө ң іл бө ле бастады. 1997 жылғ ы 23 маусымдағ ы БҰ Ұ ның арнайы сессиясында ел басым ыз Н.Ә.Назарбаев ә лемдік қ оғ амдастық ты экологиялық мә селелерді кү ш біріктіре отырып, соның ішінде оның ойынша ә лемдік маң ызы бар Семей полигоны жә не Арал тең ізі мә селелерін шешуге шақ ырды. Халық тың табиғ и ортаны қ орғ ауғ а белсенді қ атысу қ ажет екендігін тү сінбейінше салынғ ан кү ш кү тілетін нә тиже ә келмейді. Ә рине экологиялық мә дениеттің қ алыптасу процесінде мемлекет, мемлекеттік саясат қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласында ү лкен рө л ойнайды. Мемлекет экологиялық саясаттың субъекті ретінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды қ амтамасыз ету керек.

Ә сіресе, бү гінгі экологиялық апат біздің елімізге қ ауіп тө ндіріп тұ рғ аны барлығ ымызғ а да белгілі. Ғ асырлар бойы адам баласы ө зін табиғ аттың қ ожасы, билеушісі ретінде сезініп, одан ө зіне керектің барлығ ын алды. Бірақ оғ ан келтірілген зиянның орнын толтыруғ а, дер кезінде қ амқ орлық жасауғ а ә деттенбеді. Экологиялық тә рбие беру – адамзат баласының ә р бір іс – ә рекетіне шек қ оя отырып, экологиялық жағ дайды жақ сартудың бірден – бір жолы. Осығ ан қ атысты «Қ азақ стан Республикасында жалпы білім беретін мектептердің жалпы білім мазмұ нының тұ жырымдамасында» берілетін пә ндер мазмұ нын экологиялық жә не ә леуметтік маң ызы бар факторлармен толық тыру арқ ылы осы ү дерісті жү зеге асыру керек екендігі айтылғ ан. Ғ ылыми – техникалық даму кезінде барлық адамзат алдында тұ рғ ан кү рделі міндеттердің бірі – біздің ө мір сү ріп, кү нделікті тіршілік қ ажеттілігімізге қ олданып отырғ ан табиғ атты қ орғ ау, сақ тау жә не оның сан алуан байлық тарын қ олдан келгенше орынды да ұ қ ыпты пайдалану болып отыр. Қ оршағ ан ортаны шексіз игерудің себебінен табиғ ат тепе – тең дігі бұ зылды, жер эрозияғ а ұ шырады, судың тазалығ ы ө згерді, тірі организмдердің саны азайды жә не адам баласының денсаулық жағ дайы ө згерді т.б.

Экологиялық мә дениетте адамгершіліктің «алтын ережесі» (ө зің е не тілесең, басқ ағ а да соны тіле) экологияның «алтын ережесіне» (ө зің е не тілесең, табиғ атқ а да соны тіле) айналды. Экологиялық ө ркениетті қ алыптастыру ү шін табиғ и ортамен қ оса мә дени ортаны да орнық ты жә не адамдық талаптарғ а сай қ ұ ру керек.

Мә дениет экологиялық қ орғ ау функцияларымен қ оса парасатты – гуманистік «мә дениетті» пайдалану талаптарын ө зіне қ осып алуы қ ажет.

Табиғ атты қ орғ ау мә дениетінің қ арапайым, ә рі маң ызды шарты – осы істегі тө мендегідей қ иындық тарды шеше білу:

1. табиғ атты қ орғ ауды тек мамандандырылғ ан арнаулы ұ жымдардың міндеті деп есептеу; шын мә нінде экологиялық мә селелер жалпы, қ оғ амдық, ә мбебапты сипатта болады.

2. Экономикалық даму мақ саттарын экологиялық мә селелерден бө лек қ арастыру.

3. табиғ атты қ орғ ау заң дарының тө мен дең гейі, арнаулы мамандардың жетіспеушілігі.

Қ азіргі ғ ылыми ә дебиеттерде экологиялық тә рбиенің мынадай міндеттер мен мақ саттарды қ амтуына кө ң іл бө лінеді:

1. адамның қ оршағ ан ортағ а ә сері жә не оның заң дылық тарының орындалуын анық тайтындай алдың ғ ы қ атарлы ой, пікірлер мен ғ ылыми деректерді қ амтуы;

2. қ оғ амның материалдық жә не кү штерінің қ айнар кө зі – табиғ и жә не ә леуметтік ортаның жан – жақ ты бай қ ұ ндылық тарын тү сіну;

3. табиғ ат байлық тарын тиімді пайдалану дағ дыларын білім, таным мә селелерін мең геру, ө зін қ оршағ ан ортаның жағ дайын бағ алай білу қ абілетін дамыту, жақ сартудың шараларын қ абылдау, адам қ ызметінің табиғ атқ а тигізер зиянын алдын – ала болжай білу.

4. табиғ атқ а зиян келтірмеу бағ ытындағ ы тиісті ережелерді саналы тү рде орындап отыру;

5. табиғ и жә не ә леуметтік ортаны жақ сарту қ ызметін, табиғ атты қ орғ ау идеяларын жетілдіру;

6. табиғ и жә не ә леуметтік ортағ а деген жауапкершілікпен қ арауды қ алыптастыру – тә рбиенің қ ұ рамдас бір бө лігі.

Экологиялық мә дениетті қ алыптастыру мақ сатында:

· табиғ атты қ орғ ауғ а арналғ ан ғ ылыми оқ улар мен конференциялар ө ткізу;

· табиғ атты қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан кештер ө ткізу;

· ғ ылыми – кө пшілік ә дебиеттер кө рмелерін ұ йымдастыру;

· табиғ атты қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан фильмдер кө рсету;

· табиғ атты қ орғ ауды жақ сарту мақ сатында тексеру жұ мыстарын жиі – жиі жү ргізу.

· экологиялық бағ ыттағ ы ғ ылыми – зерттеу жұ мыстарын жиі – жиі ұ йымдастыру, жастарды ғ ылыммен айналысуғ а баулу.

· оқ ушылар арасында ә р тү рлі сурет сайысын ө ткізу.

· экологиялық негіздегі арулар арасында «Жер сұ луы» сайысын ұ йымдастыру.

· мектептерде, жоғ ары оқ у орындарындарының кө лемінде ә р тү рлі экологиялық бағ ыттағ ы лагерлер.

· мекемелер арасында, соның ішінде ө неркә сіп орындары арасындажыл сайын «ең экологиялық таза» атты сайыс ө ткізу жә не оны мемлекет тарапынан марапаттап, сонымен қ атар сол мекемеге салық та жә не т.б. жең ілдік беру.

· тамақ ө ндірісінде «экологиялық таза ө нім» номинациясын ұ йымдастыру.

Табиғ ат – сұ лулық тың қ айнар кө зі. Сондық тан ол тә рбие берудің ең маң ызды қ ұ ралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына игілік пен ізгілікті дарытушы табиғ атты қ орғ ау сезіміне тә рбиелеу туралы ғ ұ лама ғ алым К.Д. Ушинскийдің «табиғ аттың дауысын – дыбысын, ү нін ата – аналар да, қ оғ ам да, тә рбиешілер де, заң шығ арушылар да кө ң іл қ ойып тың дауы тиіс. Табиғ атпен егесу, оғ ан зиян келтіру жақ сылық қ а апармайды, адамғ а тек оның заң дылық тарын білу жә не оның табиғ и кү шін пайдалану ғ ана қ алды» дегеніне қ ұ лақ асатын мерзім ә лдеқ айда жетті [9].

Экологиялық мә селелерді шешу экологиялық таза технологияларды енгізумен, адамда экологиялық мә дениеттің қ алыптасуымен байланысты. Қ азіргі уақ ытта ө ркениет «ақ параттық», «техногендік», «компьютерлік» болып сипатталады. Осығ ан байланысты ө ркениет ө зіндік жеткілікті тү сінік бола алмайды жә не оғ ан гуманистік сипат тә н емес, керісінше ол ой мен мә дениетті технизациялайды.

Қ алыптасқ ан экологиялық мә селелер – қ оғ амдағ ы келең сіз жағ дайлардың, адамның ішкі дағ дарысының салдары. Жоғ ары технологиялар ә лемінде ө мір сү ре отырып, адам ө зінің ә лемнің бір бө лшегі екенін сезіне бермейді, ә лемнің бір бө лігі екендігін ұ мытып кетеді. Жоғ ары техникалы қ оғ амда адамғ а табиғ и ортамен қ арым – қ атынас жасауы қ иынғ а тү седі, ал бұ л мү мкіндіктің болмауы адамды жалғ ыздық қ а ә келеді. Экологиялық ө ркениеттілік – адамның тұ лғ а ретіндегі ө негелілік императивтерін қ арастыру керек.

Соң ғ ы жылдары кө птеген елдерде моральдық сананың экологизациясы орын алды жә не қ ұ ндылық тық бағ ыттыр ө згерді. Адам – қ оғ ам – табиғ ат қ арым – қ атынасы саласындағ ы моральдық нормалар мен мінез – қ ұ лық ө негелілігі экологиялық этиканың негізі болады. Адамның қ оршағ ан ортағ а деген қ арым – қ атынасындағ ы ө негелілік позициясы гуманистік болу керек, оның негізінде адам игілігінің басым болуымен қ атар табиғ аттың игілігі де болу керек.

Экологиялық ө ркениет жағ дайында экологиялық сананың маң ызы ү лкен. Қ азақ станның экологиялық дағ дарыстан шығ уының маң ызды бағ ыттарының бірі, тұ рақ ты даму жолымен жү ре отырып, мә ні, мақ саты азаматтардың экологиялық білімін, экологиялық мә дениетін, экологиялық тә рбиесін дамыту болып келетін экологиялық – ағ артушылық табылады, ондағ ы басты мақ сат қ оғ амның экологиялық санасын ө згерту, адамның табиғ и ортағ а деген қ арым – қ атынасын тү бірімен ө згерту болу керек.

Экологиялық ө ркениеттілік – бұ л табиғ и инстинктердің мә дени, жағ ымды іс – ә рекет жағ ына сублимация ү дерісі. Экологиялық мә селелер адамның мінез – қ ұ лқ ын белгілейді жә не оның санасының ө згеруін талап етеді.

Қ азіргі ғ ылыми ә дебиеттерде экологиялық тә рбиенің мынандай міндеттер мен мақ саттарды қ амтуына кө п кө ң іл бө лінеді:

1. адамның қ оршағ ан ортағ а ә сері жә не оның заң дылық тарының орындалуын анық тайтындай алдың ғ ы қ атарлы ой, пікірлер мен ғ ылыми деректерді қ амтуы;

2. қ оғ амның материалдық жә не рухани кү штерінің м қ айнар кө зі – табиғ и жә не ә леуметтік ортаның жан – жақ ты бай қ ұ ндылық тарын тү сіну.

3. табиғ ат байлық тарын тиімді пайдалану дағ дыларын, білім, таным мә селелерін мең геру, ө зін қ оршағ ан ортаның жағ дайын бағ алай білу қ абілетін дамыту, оны жақ сартудың шараларын қ абылдау, адам қ ызметі мен табиғ атқ а тигізер зиянын алдын – ала болжай білу;

4. табиғ атқ а зиян келтірмеу бағ ытындағ ы тиісті ережелерді саналы тү рде орындап отыру;

5. табиғ и жә не ә леуметтік ортаны жақ сарту қ ызметін, табиғ ат қ орғ ау идеяларын жетілдіру, табиғ ат жә не ә леуметтік ортағ а деген жауапкершілікпен қ арауды қ алыптастыру

Сонымен, экологиялық мә дениет – табиғ и ортағ а деген саналы қ арым – қ атынас, адамның қ оршағ ан ортаны жақ сартуғ а ө зіндік ү лесін қ осуы, экологиялық білімділік. Экологиялық мә дениеттің негізін экологиялық қ арым – қ атынас қ ұ райды. Экологияландыру қ оғ амды сақ таудың шешуші шарты болып табылады, тек сол арқ ылы ғ ана адам мен табиғ аттың арасында ү йлесімділік орнатуғ а болады. Мә дениет жекелендіруден гө рі, адам мен табиғ атты біріктіру қ ұ ралына айналады.

Табиғ атқ а жанашыр болу адамзат қ оғ амына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып табылады. Сол себепті туғ ан жеріміздің тамылжығ ан, тамаша табиғ атын сү ю, оны қ астерлеп, қ адірлеу ә рбір адамның азаматтық парызы.

Экологиялық мә дениеттің мә нін анық тау жан –жақ ты талдау жасауды талап етеді. Осы тұ рғ ыда синергетикалық бағ ытты қ олдану кең етек алғ ан.