Психикалық дамуында ауытқуы бар балалармен жұмыс

Мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ын сипаттау ү шін арнайы терминдер қ олданылады - делинквенттілік жә не девианттылық. Делинквентті мінез-қ ұ лық – заң арқ ылы жазаланатын кү рделі заң бұ зушылық пен қ ылмыстан ө зге ұ сақ заң бұ зушылық тар, тә ртіпсіздіктер, айыптылық тар. Девиантты мінез-қ ұ лық дегеніміз - қ оғ амда қ абылданғ ан ержелерге бағ ынбау, ауытқ у.

Бұ л ұ ғ ым ө те кең, оғ ан делинквентті мінез-қ ұ лық жә не т.б. мінез-қ ұ лық ауытқ ушылық тары (ерте маскү немдіктен суицидті мінез-қ ұ лық қ а дейін) жатады. «Мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ы» ұ ғ ымын «дамудағ ы ауытқ ушылық», «дамудың жеткіліксіздігі» ұ ғ ымдарынан айыра білу керек. Соң ғ ы екі термин ғ ылыми ә дебиеттерде синонимдер ретінде қ олданылады.

Бұ л терминдер дамуында ауытқ ушылық тар бар балаларды бейнелейді. Кө птеген ғ ылымдарда «қ алыпты» жә не «аномалды» қ ұ былыстар деген ұ ғ ымдар бар. Сө здің тура мағ ынасында «қ алыпты», «аномалды» мінез-қ ұ лық тү сініктерінің анық тамасы қ иындай тү суде. Бірақ ғ ылымда жә не ү йреншікті ө мірде бұ л тү сініктер барлық жерде қ олданылады. Қ алыпты мінез-қ ұ лық ты кө птеген адамдарғ а тә н, ауру бұ зылыстарғ а байланысты емес, нормативті-қ абылдаулы мінез-қ ұ лық деп тү сіндіреді.

Психологиялық қ ызметті ұ йымдастырушының тә жірибиелік психолог квалификациясы бар болуы қ ажет. Оның дә лелі ретінде арнайы жоғ ары оқ у орнының дипломы немесе даярлық курсынан ө ткен куә лікпен тұ жырымдалуы қ ажет.

Оқ ушылар арасындағ ы мінез-қ ұ лық ауытқ улар жә не оны шешуде психологиялық анық таудың алатын орны маң ызды болып табылады. Психология қ ай ғ ылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объектісі жалғ ыз-ақ: ол – адам, оның психикалық процестері, қ алыптары жә не кү йлері. Сондық тан, психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударғ ан жө н. Ә рине, бұ л сабақ тастық бұ рыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: «Адамды жан-жақ ты тә рбиелеу ү шін оны жан-жақ ты зерттеу қ ажет», - деген еді. Бұ л арада психологияның практикалық маң ызы нақ ты кө рініп тұ р.

Психологияның аса қ ажеттілігі педагогикадағ ы тә рбие мә селесіне келгенде ерекше байқ алады. Педагогикалық тә рбиенің мақ саты даму жолындағ ы қ оғ ам талаптарына сай жеке тұ лғ аны қ алыптастыру. Ал, бұ л мақ сатқ а жету ү шін жеке адамның қ алыптасу заң дылық тарын, бағ ыт-бағ дарын, қ абілетін, қ ажеттілігін, эмоциионалдық -ерік аясын, дү ниетанымын зерттеу қ ажет.

Қ азіргі нарық тық қ оғ амда оқ ушылар арасындағ ы ұ лғ айып кеткен тә ртіп бұ зушылық пен бұ зақ ылық тың алдын қ алай алуғ а болады деген мың сан сұ рақ тар, проблемалар туындап отыр.

Бұ лардың бә ріне шешім табу, оқ ушылардың ә р жас дең гейіндегі психикалық даму мү мкіндіктерін анық тау, белгілеу жә не дер кезінде кө мек кө рсету мектеп психологының ең негізгі міндеттерінің бірі. Сондық тан, психологтар психологиялық анық тау жұ мыстарын дер кезінде жә не білікті тү рде жү ргізуі қ ажет. Психологиялық анық тау жұ мыстарының мақ саты – баланың психикалық даму ерекшеліктері мен дең гейін анық тау жә не жоғ ары психикалық функциялары қ ызметінің жай-кү йін бағ алау. Сонымен қ атар, психологиялық анық тау барысында бала дамуының ә леуметтік жағ дайын, тә рбиелеу жағ дайлары мен тү рін, отбасы ішіндегі қ атынастардың сипатын толық айқ ындау қ ажет.

Ө кінішке орай кө птеген мектеп психологтары оқ у ү лгерімі тө мен оқ ушыларғ а ғ ана назар аударады (ол да егер сынып жетекшісінің сұ ранысы болса ғ ана). Ал, эмоционалды-ерік аясы бұ зылуы салдарынан туындайтын мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ы бар оқ ушылар саны болса кү ннен кү нге ө сіп келе жатқ анымен, олар дер кезінде анық талып, психологиялық тү зеу жұ мыстары жү ргізілмей жатыр.

Мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ы (девиантты мінез-қ ұ лық) мә селесі –педагогикалық психологияның басты ә рі маң ызды проблемаларының бірі.

Мінез-қ ұ лық тағ ы ауытқ улар баланың эмоционалды-ерік аясының дамымағ андығ ымен жә не оның бұ зылуымен тікелей байланысты. Ө з еркінің дамымағ андығ ы нә тижесінде бала «ө з қ алауын» таппай, ү лгі ретінде басқ а адамдардың мінез-қ ұ лқ ын кө шіріп алады.

Балалық шақ пен жасө спірімдік кезең індегі мінез-қ ұ лық ауытқ ушылық тарының пайда болуының бірнеше себептері бар. Олар: баланың жаратылысына байланысты ә леуметтегі кері ә серлерге тез бейімделуі, ә леуметтік тұ рмыс жағ дайының тө мен болуы, жанұ яда кө п ұ рыс-керістің болуы, балағ а тә рбие беретін адамдардың жиі ауысып тұ руы, тә рбие процесінің педагогикалық тұ рғ ыдан тө мен жә не жү йесіз болуы (асыра сілтеушілік немесе немқ ұ райдылық), ә леуметтік тұ рғ ыдан теріс мінез-қ ұ лық ты дамытатын айналадағ ы жат ағ ымдардың «субкультураның» болуы жә не баланың зиятының тө мен болуы.

Мінез-қ ұ лқ ы бұ зылғ ан балалармен жұ мыс істеу барысында олардың психологиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. Мінез-қ ұ лқ ында қ иыншылық тары бар балаларда қ оршағ ан орта ө зіне қ арсы тұ рады деген ой болады. Ө йткені, баланың ө зіне деген сенімі ө згелердің пікірі арқ ылы қ алыптасады. Егер айналадағ ы адамдар балағ аү немі дұ рыс қ арым-қ атынас жасаса, онда ол ө зін осы сыйластық қ а лайық екенмін деп санайды, ал егер керісінше, оның жасағ ан істерінің кемшіліктерін бетіне басып, ұ рсып, жаратпай жатса, оғ ан ө зім лайық емеспін дегеннен басқ а ештең е қ алмайды.

Мінез-қ ұ лқ ы бұ зылғ ан балаларғ а ө зімшілдік, ө зін-ө зі тө мен бағ алау, қ оршағ ан ортадан агрессивті тү рде қ орғ ану, қ аң ғ ырып кетіп қ алу, алкоголизм, наркомания жә не т.б. тұ лғ аның патологиялық даму формалары тә н болады. Жә не бұ л жағ дайда баланың ә рекеті ә р тү рлі болады: ө зінің кері іс-ә рекет нә тижесінің (агрессивті тү рдегі) қ андай болатынын білмейді, адамдардың кө зқ арасын дұ рыс тү сініп бағ алай алмайды, ә рдайым кө ң іл-кү йдің қ ұ лазуына бейім болады. Бұ ндай балалардың оқ у ү лгерімі тө мен жә не оқ удағ ы дағ дылары ө з дең гейінде қ алыптаспайды, ө з қ ұ рбыларымен дұ рыс қ арым-қ атынасқ а тү се алмайды.

Мектепте ерік-аясы бұ зылғ ан балалар жалпығ а бірдей тә ртіпке бағ ынбайды, шыдамсыз жә не ашуланшақ болады, сабақ ү стінде тұ рып кетіп, басқ аларғ а кедергі келтіруі мү мкін.

Сондық тан, ә рбір ұ стаз оқ ушының ерекшелігін байқ аса, ол балағ а ерекше кө қ араспен қ арап, психолог маманның кө мегіне жү гінуі қ ажет.

Мінез-қ ұ лқ ы бұ зылғ ан балалар кө бінесе ө зінен ү лкен немесе кішкентай балалармен жиі тіл табысады. Жасө спірімдер ө зінің ә леуметтік теріс қ ылық тарын жасырмайды, ө йткені, олардың ө зімшілдік сезімі ө те жоғ ары болады, ал алып жатқ ан ескертулер мен жазалар олардың тек ішкі қ арама-қ айшылығ ын кү шейте тү седі. Мұ ндай балаларғ а ә кімшілік жазаларды қ олдануғ а болмайды (мыс: елдің кө зінше ұ рсу, пед.кең естерде талқ ылау т.с.с.)

Сондық тан, мінез-қ ұ лық ауытқ уларына бейім балаларды ерте анық тау мен тү зеу жұ мысы мектеп психологтарының ең негізгі жә не маң ызды міндеттерінің бірі болуы керек. Психологиялық анық тау жұ мыстары неғ ұ рлым ерте жү ргізілсе, соғ ұ рлым оқ ушылар арасындағ ы мінез-қ ұ лық ауытқ улар мә селесін шешу нә тижелі болады. Сонымен қ атар, психологиялық анық тау нә тижесі бойынша жү ргізілетін тү зеу жұ мыстары дер кезінде орындалса, қ оғ амдағ ы кө птеген келең сіз жағ дайлардың алдын алуғ а болатын еді.