Абай философиясы 2 страница

Адам мен табиғ аттың жарасымы мен ү йлесімі сақ талғ анда ғ ана, олардың ө зара ө мір сү ру тепе-тең дігі сақ талмақ. ХХ ғ асырда осындай тепе-тең дік бұ зыла бастады. Адамзаттың индустриялық кезең ге ө туі, қ алалардың кө беюі – табиғ атқ а зақ ым келтіре бастады. Соның нә тижесінде, бү гін кө п айтылатын экологиялық мә селе туындап, оны шешу жолдары ғ аламдық мә селеге айналды. Мысалы, еліміздің Алматы, Ө скемен, Қ арағ анды, Жаң аө зен, Балқ аш, Теміртау сияқ ты қ алалардағ ы экологиялық жағ дай адамның денсаулығ ына зиян келтіруде.

6-тапсырма Мә тін бойынша сұ рақ қ ұ растырың ыз

7-тапсырма Табиғ ат туралы 10 мақ ал-мә тел жазу

2-сабақ Қ азақ станның экологиясы

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Экология дегеніміз не?

2. Экологиялық ұ йымдардың мақ саты не?

3. Химиялық заттардың қ оршағ ан ортағ а зияны қ андай?

4. Қ азақ стандағ ы ерекше орын алғ ан табиғ и қ ұ былыстар?

5. Табиғ и қ ұ былыстардың алдын-алу шараларын ата?

6. Табиғ атты жырғ а қ осқ ан ақ ын- жазушыларымызды ата?

2-тапсырма Диаграмманы толтырың ыз

3-тапсырма Жаң а сө здерді есте сақ таң ыз!

қ оршағ ан орта –окружающая среда

ластану- загрязнение

дауыл-буря, ураган, штором, сильный ветер

су тасқ ыны- наводнени

жер сілкінісі-землетрясение

ө рт- пожар

4-тапсырма Тө менде берілген сө з тіркестерімен сө йлем қ ұ растырың ыз

қ оршағ ан орта –

ауқ ымды –

туғ ан жер –

орман-тоғ айлар –

жанартаудың атқ ылауы –

табиғ ат қ ұ былыстары –

кү н мен тү ннің тұ тылуы –

5-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Қ азақ станның экологиясы

Алғ ашқ ы рет экология деген ұ ғ ымды (1866 ж.) ғ ылымғ а неміс ғ алымы Эрнест Геккель енгізген. Экология мағ ынасы гректің " Эко-Ойкос" деген сө зінен шық қ ан, ү й, бізді қ оршағ ан орта, біз ө мір сү ретін айнала деген ұ ғ ымды білдіреді. Демек, ө зің тұ рғ ан ү йді қ алай таза ұ стасаң, қ оршағ ан табиғ атты да солай таза сақ та, соғ ан ө з ү лесің ді қ ос.

Ә лемдегі ең қ ауіпті экологиялық мә селе - биосфераның ластануы. Ластану - жер шарының физикалық, химиялық, биологиялық сапасының тө мендеуі. Оғ ан ә сер ететіндер: ірі дауылдар, су тасқ ыны, жер сілкінісі, жанартаудың атқ ылауы, ө рт сияқ ты аппаттар, тең із, мұ хит суының кө терілуі, тө мендеуі, адамның іс-ә рекеті.

Бү гінде табиғ атты қ орғ ау ісі бү кіл дү ние жү зілік проблемағ а айналды. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ станның табиғ ат байлығ ын қ орғ ау мә селесі ең негізгі мә селелердің бірі болып отыр. Еліміздің экологиялық проблемаларын айтқ ан кезде, алдымен Арал, Балқ аш, Семей қ асіреттерін ауызғ а аламыз.

Ғ алымдардың есебінше дү ние жү зінде жыл сайын ауағ а 145 млн. тонна кү кірттің қ ос тотығ ы, 250 млн.тонна шаң -тозаң, 5 млрд. тонна кө мір қ ышқ ыл газы, 1 млн. тоннадай қ орғ асын қ осылыстары ауағ а бө лініп шығ арылады екен. Ә р тү рлі зиянды заттардың биосферадағ ы таралуы тіршілікке кө п зиянын тигізуде. Соның салдарынан атмосфераны ластаушы қ осылыстар тү тін тұ манына айналуда. Ең қ ауіптісі ө те ыстық кү ндері пайда болатын фотохимиялық қ ұ рғ ақ тү тін ауаның ластығ ын, улылығ ын арттыра тү седі. Тянь-Шань тауының баурайында орналасқ ан Шымкент, Тараз, Алматы, Ө скемен қ алаларының ауасы басқ а қ алаларғ а қ арағ анда бірнеше есе кө п ластанғ ан. Олардың басты себебі - осы қ алаларда ө неркә сіп орындарының кө п шоғ ырлануы.

Республикамыздың экологиялық жағ дайының нашарлауы салдарынан ә р тү рлі жұ қ палы аурулар кө бейіп кетті.

6-тапсырма Тө мендегі сұ рақ тарды топ болып талқ ылаң ыздар

1. " Эко-Ойкос" сө зінің мағ ынасы не?

2. Бұ л сө зді ғ ылымғ а кім енгізген?

3. Қ азіргі таң дағ ы басты проблема не?

4. Қ ай жерлердің экологиялық жағ дайы ө те тө мен?

5. Ауағ а тарайтын лас заттардың мө лшері қ анша?

3-сабақ Қ азақ станның табиғ и саябақ тары мен қ орық тары, оларды қ орғ ау

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Қ оршағ ан орта дегеніміз не?

2. Айналаң ызды, қ оршағ ан ортаң ызды қ алай қ орғ айсыз?

3. «Жер-Ана» деген ұ ғ ымды қ алай тү сінесіз?

4. Ө з мінезің ізді табиғ аттың қ андай қ ұ былысымен сипаттайсыз?

2-тапсырма Диаграмманы толтырың ыз

3-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Қ азақ станның табиғ и саябақ тары, қ орық тары, оларды қ орғ ау

Дү ние жү зінің ә р тү рлі елдерінде қ ұ рылғ ан қ орық тардың қ орғ ау тә ртібі, атқ аратын қ ызметі мен негізгі бағ ыты ә р тү рлі. Сондық тан қ орғ ауғ а алынғ ан жерлерді қ орық тар, қ орық шалар, ұ лттық саябақ тар, табиғ ат ескерткіштер деп бө леді. Қ азір дү ние жү зінің 124 елінде 2600-ден артық ірі қ орық бар екен. Олардың ішіндегі ең ү лкені Гренландия ұ лттық саябағ ы. Оның жер кө лемі 7 млн. гектар. Біздің республикамызда жалпы 784, 1 мың гектар жерді алып жатқ ан 10 қ орық бар. 50-дей аң шылық қ орық ша, 42 зоологиялық жә не 24 ботаникалық бақ тар мен қ орық ша, 3 табиғ ат ескерткіштері бар.

Қ орық – ерекше қ орғ ауды қ ажет ететін тұ қ ымы қ ұ рып бара жатқ ан ө сімдіктер мен жануарлардың тү рлерін табиғ и кү йінде сақ тайтын жер. Мысалы, Барсакелмес қ орығ ы – қ ұ ланды, Қ орғ алжын қ орығ ы – қ оқ иқ азды, Ү стірт қ орығ ы – дала қ ойын, Алматы қ орығ ы - Тянь-Шань шыршасын сақ тап, кө бейту мақ сатында қ ұ рылғ ан.

Кө птеген ғ алымдардың ең бектерінде VІ-VП ғ асырларда қ азақ жерінде ерекше қ орғ алатын жерлер болғ анын жазады. Мысалы, В.В.Бартольд ең бектерінде " Жер жанаты - Жетісу" аталғ ан мекенде ө мір сү рген ү йсін тайпалары шұ райлы, кө к шалғ ынды, бау-бақ шалы салқ ын жерлерді қ орық қ а айналдырып, ретсіз мал жаймағ андығ ын, мезгілсіз аң ауламағ андығ ын жазғ ан. Бұ дан бабаларымыз ерте кезде-ақ келешек ұ рпақ ү шін туғ ан табиғ аттың ә сем жерлерін аялай білгенін байқ аймыз.

Ал Ұ лттық саябақ тардың қ орық тардан айырмасы бар. Ұ лттық саябақ тарда ө сімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін ә рі бағ алы тү рін сақ таумен қ атар, адамдардың мә дени демалысын ұ йымдастыратын, туризммен шұ ғ ылдануғ а мү мкіндік жасайтын орындар бар.

Қ азақ станда алғ аш рет ұ лттық саябақ Баянауыл таулы орман алқ абында ұ йымдастырылды. Мұ нда 40-қ а тарта аң дардың, 50-ден аса қ ұ стардың тү рлері қ орғ алады. Олардың кө пшілігі " Қ ызыл кітапқ а" енген.

Табиғ ат ескерткіштері деп сирек, қ ұ рып бара жатқ ан, желдің, судың ә рекетінен мү жіліп, бұ зылып жатқ ан ғ ылыми, тарихи жә не мә дени жағ ынан қ ұ нды табиғ ат обьектілерін айтады.

Табиғ ат ескерткіштерін қ орғ ау – бұ л жанды табиғ атқ а тә н затты қ орғ ау деген сө з. Табиғ ат ескерткіштері дү ние жү зінің кө птеген елдерінде бар. Қ азақ станда қ азір 24 табиғ ат ескерткіші бар. Олардың ішіндегі аса маң ыздыларына " Жетісу маржаны", " Шың тү рген" шыршасы, Павлодардағ ы " Жыл қ ұ стары" табиғ ат ескерткіштерін жатқ ызуғ а болады.

4-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Қ андай жерлер ерекше қ орғ ауғ а жатады?

2. " Қ орық " дегеніміз не?

3. " Ұ лттық парк" дегеніміз не?

4." Табиғ ат ескерткіштері" дегеніміз не?

5. Ө здерің із тұ ратын жерлерде қ андай саябақ тар мен қ орық тар бар?

5-тапсырма Сө йлемді толық тырың ыз

1. Қ орғ ауғ а алынғ ан жерлерді …

2. Біздің республикамызда …

3. Қ орық - ерекше қ орғ ауды қ ажет ететін …

4. В.В.Бартольд ең бектерінде " Жер жанаты – Жетісу" аталғ ан мекенде ө мір сү рген ү йсін тайпалары …

5. Табиғ ат ескерткіштерін қ орғ ау …

№ 11 СӨ Ж тапсырмасы

1-тапсырма «Адам жә не табиғ ат егіз», «Қ азақ станның экологиясы», «Қ азақ станның табиғ и саябақ тары мен қ орық тары, оларды қ орғ ау» атты тақ ырыптарды мазмұ ндау

2-тапсырма Палигон сынақ тарының қ оршағ ан ортағ а ә сері туралы хабарлама жазу

3-тапсырма Есте сақ таң ыз!

Табиғ аттағ ының бә рі ақ иқ ат, бә рі заң ды, бә рі орынды, бә рі шындық, ал адасу мен жаң ылысу тек қ ана адамда болады

Гете

Табиғ атпен ортақ тіл табылғ ан жағ дайда ғ ана адамзат ө з мү мкіндіктерін толық жү зеге асыра алады

Ш.Айтматов

4-тапсырма Баспасө з беттеріне ә ртү рлі ұ йымдар, мемлекеттік органдардың табиғ атты қ орғ ауғ а байланысты қ абылдағ ан қ аулылары туралы мә ліметтерді жазып, ә ң гімелең із

ХІІ МОДУЛЬ: ТУҒ АН ЖЕРГЕ САЯХАТ

1-сабақ Ө з ө лкең ді таны

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1 Ө лке сө зін қ алай тү сінесіз?

2 Туғ ан жер, туғ ан ел тіркесіне анық тама берің із

3 «Отан оттан да ыстық» деген мақ алды қ алай тү сінесіз?

2-тапсырма Мә тінді оқ ып, ат қ ойың ыз. ­­­­­Ө з ойың ызбен жалғ астырың ыз

Ә ркімге туғ ан жері қ ымбат! Адам ү шін туғ ан жерден артық ешнә рсе жоқ. Туғ ан жер деп адам ө зінің туып-ө скен жерін айтады. Туғ ан жер ұ ғ ымы – кең ұ ғ ым. Бұ л ұ ғ ымғ а туғ ан ү йің, туғ ан ауылың, туғ ан қ алаң жатады. Қ азақ халқ ында туғ ан жер мен туғ ан ел, Отан деген тү сініктер бір-бірінен бө лінбейтін ұ ғ ымдар. Қ азақ туғ ан елін атамекен, атақ оныс деп бекер атамайды. Ө йткені бұ л жерге ата-бабаларымыздың қ асық қ аны, маң дай тері сің ген. Қ айда жү рсең де ө зің туып-ө скен ауылың ды, қ алаң ды ұ мытпайсың, себебі сол жерлерде сенің балалық шағ ың, жастық кезің ө тті.

Туғ ан жер ө з ү йімізден басталады. Ә р адам ө з туғ ан жерін қ ұ рметтеп сү юі қ ажет.

«Отансыз адам, ормансыз бұ лбұ л», -деп дана халқ ымыз бекер айтпағ ан. Себебі, адам баласы туғ ан жерсіз, Отансыз ғ ұ мыр кешпейді.Ә р адамның тұ рақ ты ү йі, мекені болу қ ажет. Сонда ғ ана адам бақ ытты ө мір сү реді.

3-тапсырма Мақ ал-мә телдердің мағ ынасын тү сіндірің із

1. Отан – отбасынан басталады.
2. Ер – елінде, гү л жерінде.
3. Кісі елінде сұ лтан болғ анша, ө з елінде ұ лтан бол.
4. Ит – туғ ан жеріне, ер – туғ ан жеріне.
5. Ө з елім, ө лең тө сегім.
6. Ел іші – алтын бесік.
7. Отансыз адам – ормансыз бұ лбұ л.
8. Туғ ан жердің қ адірін, шетте жү рсең білерсің.
9. Ә ркімнің ө з жері – Мысыр шаһ ары.
10. Мал қ онысын іздейді, ер туысын іздейді.
12. Ө з елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын.

4-тапсырма Ә ріптердің орнын ауыстыру арқ ылы Қ азақ стан қ алаларының атын табың ыз

1.МАТЫАЛ

2. АНАТСА

3. ЫДНАҒ АРАҚ

4. ЕКТНМЫШ

5. НЕСӨ МЕК

5-тапсырма Елімізде қ андай туристік ө лкелер бар? Ө з ойың ызбен бө лісің із

2-сабақ Қ азақ станның кө рікті жерлері

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Қ азақ станның қ андай кө рікті жерлерін білесіз?

2. Қ азақ станның қ андай санаторий-курорттарын білесіз?

3. Ө здерің тұ рғ ан жерде емдеу-сауық тыру, демалыс орындары бар ма?

2-тапсырма Берілген сө здердің мағ ынасын тү сіндіріп, сө йлем қ ұ раң ыз

Шипалы су, емдік балшық, ғ ажап, емдеу-сауық тыру, ем қ абылдау,

кү ш-қ уатты, бұ лақ кө здері, кө рікті, емдік қ асиеті бар.

3-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Қ азақ станның кө рікті жерлері