Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Тонау - бұ л бө теннің мү лкін ашық тү рде ү рлау, яғ ни осы мү лікті иемденуші тулғ алардың жә не басқ а азаматтардың кө зінше ұ рлау. Мү лік иелері жә не басқ а тұ лғ алардың қ атысуын ұ рлаушы тү сінеді, бірақ саналы тү рде ескермейді.Қ арақ шылық - Бұ л бө тен мү лікті ұ рлау мақ сатында шабуыл жасауғ а ұ шырағ ан адамның ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіпті кү ш кө рсетумен немесе осындай кү ш қ олданамын деп қ орқ ытумен ұ штасқ ан шабуыл жасау. Тонау мен қ арақ шылық бір объектіге, яғ ни меншік иесінің мү ліктік қ ұ қ ығ ына қ ол сұ ғ ады. Қ арақ шылық кезінде, сонымен қ атар қ ол сұ ғ у объектісі болып, иелігіндегі мү лікті иемдену мақ сатымен шабуыл жасалатын тү лғ алар-дың ө мірі жә не денсаулығ ы табылады.

Тонау да, қ арақ шылық та жай (қ арапайым) жә не сараланғ ан болып бө лінеді. Тонаудың жай формасында мү лікті ұ рлауда кү ш қ олданбайды. Ал сараланғ ан тү рінде кү ш кө рсетумен немесе оны қ олданамын деп қ орқ ытумен кездесуі мү мкін. Алайда қ арақ шылық тан айырмашылыгы, Бұ л кү ш керсету жә бірленушінің ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіпті болып табылмайды.

Қ арақ шылық пен шабуыл жасау қ ылмыстарының ауырлататын жағ дайларда жасалуы: адамдар тобының алдын ала сө з байласуы арқ ылы; қ ару немесе қ ару ретінде пайдаланатын заттарды қ олданумен; тұ рғ ын, қ ызметтік, ө ндірістік ү й-жайғ а немесе қ оймағ а заң сыз кірумен жасалғ ан қ арақ шылық; ұ йымдасқ ан топпен; денсаулық қ а ауыр зиян келтірумен абайсызда жә бірленушінің ө ліміне экеп соқ қ ан карақ шылық. Сонымен қ атар, қ арақ шылық аса қ ауіпті рецидивис-пен жасалғ ан жә не қ айталап жасалынғ ан қ арақ шылық, мү лікті ipi мө лшерде ұ рлау жатады.

Заң да аталғ ан тонау мен қ арақ шылық белгілеріне талдау жасау осы қ ылмыстарды бір-бірінен ажыратып қ арастыруғ а негіз ғ ана болмай, сонымен бірге тергеу барысында шешілетін мә селелер шең берін анық тауғ а негіз болады. Ең алғ аш шешілетін мә селеге - қ ылмыстың барлық болғ ан жағ дайларын анық тау жатады. Қ арастырылып отырғ ан қ ылмыстарғ а қ атысты бұ л ең алдымен қ арау жү ргізіліп жатқ ан себепке байланысты қ андай оқ иғ а орын алғ анын (тонау немесе қ арақ шылық па, жай немесе сараланғ ан тү рі ме жә не т.с.с.), Бұ л оқ иғ а қ андай нақ ты кө рініс тапқ анын анық тау керек.

Аталғ ан мә селелерге сә йкес, алдын ала тергеудің алғ ашқ ы кезең інде іздестіруге, бекітуге жә не алынуғ а жататын іздердің сипаты анық талады. Оларғ а мына іздер жатады: тонауды немесе қ аракшылық шабуылын анық тайтын немесе жоқ қ а шыгаратын іздер, сонымен бірге, оқ иғ а болғ ан жерді қ арау кезінде инсценировкаланғ ан қ ылмыстың ұ йымдастырылғ анын кө рсететін іздер; қ ылмыскердің ә рекет жасау тә сілін, ашық тү рде мү лікті ү рлаудың немесе қ арақ шылық шабуылдың мазмұ нын сипатгайтын; қ ылмыстык іс-ә рекет жасау кезінде кү ш қ олданғ аны немесе қ олданамын деп қ орқ ытуын сипаттайтын; тонау немесе қ арақ шылық шабуыл жә бірленушілерге қ атысты жасалғ анын сипаттайтын жә не жә бірленушінің тонау мен шабуыл кезінде жасағ ан іс-ә рекеттерін сипаттайтын; тонаудың немесе қ арақ шылық шабуылдың мақ саты болып нақ ты не табылды, қ андай заттар мен қ ұ ндылық тар тоналды, олардың кейінгі тағ дыры қ андай екенін анық гауғ а мү мкіндік беретін; тонаудың немесе қ аракшылық шабуылының қ атысушыларын, сонымен қ атар, ө здерінің ә рекеттерімен қ ылмыс жасауғ а мү мкіндік туғ ызғ ан немесе оның ашылуына кедергі келтірген тү лғ аларды кө рсететін; ұ йымдасқ ан қ ылмыстық топты кө рсететін: тұ рақ тылығ ын, қ аруланғ андығ ын, қ ылмыстық іс-ә рекеттерді бірнеше рет жасағ андығ ын жә не жауапкершілікке тартылатын қ ылмыскерлердің жазасын жең ілдететін немесе ауырлататын жағ дайларды кө рсететін іздер. Тонау немесе қ арақ шылық шабуылдың нақ ты орны мен уақ ытьт туралы қ орытынды жасауғ а мү мкіндік беретін жағ дайларды анық тау қ ажет. Мү лдай мә ліметтер қ ылмысқ а кінә лі айыпталушының жалғ ан алибиін ә шкерелеуге маң ызды болып есептелінеді.Тонау мен қ арақ шылық шабуылдары қ ылмыстарын ашуғ а мү мкіндік туғ ызатын дә лелдемелермен қ атар, осы қ ылмыстардың жасалуына ә сер еткен себептер мен жағ дайлар туралы қ орытынды жасауғ а негіз болатын дә лелдемелерді жә не оларды болдырмау шараларын анық тау керек.

Басқ а қ ылмыстармен салыстырғ анда тонау мен қ арақ шылық шабуылдың бірқ атар ерекшеліктері бар:

• ә детте Бұ л қ ылмыстар топпен жасалады;

• алдын ала дайындық жұ мыстары жү ргізіледі;

• тез, дө рекі жә не қ атаң тү рде жасалады;

• окиғ а болғ ан жерде заттай дә лелдеме ретінде танылатын заттардың кө лемі шектеулі болып келеді.

Бү ның барлыгы тергеуге ө з ә серін тигізеді. Қ арақ шылық шабуылдың бір топ адамдармен алдын ала дайындалып жасалуы осы қ ылмыстарды ашу мен алдын алу мақ сатында жедел-іздестіру шараларын белсенді тү рде қ олдануғ а мэжбү р етеді. Қ арақ шылық кенеттен, қ ару-жарақ қ олданып жасалғ андық тан жә бірленушілер кө бінесе қ ылмыскерлерді толық анық тап, кө ре алмайды, Бұ л кейіннен оларды іздестіру мен тану ү шін кө рсету кезінде қ иындық тарды туғ ызады. Осығ ан байланысты тонау мен қ арақ шылық қ ылмыстарын тергеу бірқ атар талаптарғ а сә йкес жү ргізілуі тиіс:

• тергеудегі жылдамдық пен жеделділік;

• тергеу барысындағ ы тергеу ә рекеттері мен жедел шаралардың ө зара байланыстылығ ы;

• криминалистикалық техника тә сілдерін белсенді қ олдану;

• қ ылмыстық тіркеу мү мкіндіктерін кең інен қ олдану.

Тонау жә не карақ шылық шабуылды жасау кезінде қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тың тікелей объектісі болып мемлекеттік, қ оғ амдық жә не азаматтардың жеке жә не ө зіндік меншіктері табылады. Белгілі бір кө лемде заттардың бірлігі (мулік) осы қ ылмыстардың жасалу ә дістері мен оларды тергеу ә дістемесінің ұ қ састық тарын кө рсетеді.

Алдын ала дайындық жұ мыстарын жү ргізу аталғ ан қ ылмыстардың кө бісіне тә н қ асиет. Қ ылмыскерлер алдын ала қ ылмыс жасау орнын (дү кен, қ ойма, пә тер) немесе шабуыл жасауғ а ниеттенген тұ лғ аны белгілейді (инкассатор, сатушы, кү зетші), қ ылмыс жасауғ а қ ажетті қ ұ ралдарды дайындайды (бұ зу кұ ралдарын, атыс немесе суық қ аруларды), кө лік қ ұ ралдарын дайындайды, ө зара рө лдерді бө леді, ұ рланғ ан заттарды жасыру мен еткізу жерлерін іздестіреді.

Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдар, тэжірибе кө рсеткендей, кө бінесе екі-ү ш немесе тө рт адамнан тұ ратын топпен жасалады. Қ арақ шылық пен жасалатын топтар кө бінесе тұ рақ ты болып келеді жә не олармен бірнеше қ ылмыстар жасалады. Бұ л топтарды бұ рын сотталғ ан трасологияның, дактилоскопияның, баллистиканың мү мкіндіктерін, ауызша суреттеудің маң ызын білетін қ ылмыскерлер басқ арады. Кө п жағ дайларда қ ылмыскерлер беттеріне сыртқ ы белгілерін жә бірленушілер мен куә ларғ а анық тап кө руге кедергі келтіретін маскілерді киеді (шү берек, беторамал, кө зге арналғ ан тесігі бар шұ лық тар), қ ылмыс жасағ ан орнында саусақ іздерін қ алдыру мү мкіндігін болғ ызбайтын қ олғ аптарды пайдаланады, қ ылмыс жасағ андарын ә шкерелейтін заттай дә лелдемелерді табуды қ иындататын арнайы қ ару-жарақ тарды немесе ұ рланғ ан заттарды сақ тайтын жабдық тарды дайындайды.

Дү кен, банк қ ызметкерлеріне, инкассаторларғ а шабуыл жасауғ а мү кият дайындалады: қ ылмыскерлер ө неркә сіптің, мекеменің, ұ йымның жү мыс тә ртібін, инкассаторлардың, кассирдің, банкке ақ шаны жеке ө зі ө ткізетін сауда орындары қ ызметкерлерінің қ озғ алыс маршрутын байқ ап зерттейді. Қ ажетті мә ліметтерді алғ аннан кейін олар шабуыл жасау орны мен уақ ытын, топтың қ ұ рамын анық тайды, кө лік қ ұ ралдары мен қ ару-жарақ тарын дайындайды, қ ылмыс жасағ аннан кейінгі кету жолдарын ойластырады, ұ рланғ ан заттарды жасыру ү шін орын дайындайды. Мұ ндай қ ылмыстар кү ндізгі уакытта немесе электрлік жағ ынан жақ сы жарық танғ ан жерлерде (адамдар кө п жү ретін кө шелерде, ғ имараттарда) жиі жасалатындық тан, ө здерін тануғ а қ иындық туғ ызатын жағ дайлар жасауғ а ерекше кө ң іл бө лінеді. Алдын ала егжей-тегжейлі дайындығ ы жоқ тонау жә не қ арақ шылық қ ылмыстары жиі кездеседі. Оларғ а қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық ү шін алдын ала белгіленген объектінің болмауы тэн болып табылады. Мысалы, қ ылмыскерлер бірнеше пә терлерді аралап, қ оң ырау соғ ады, егер есікті қ арт адамдар немесе балалар ашса, оларғ а шабуыл жасап (ұ рып-соғ ады, байлайды) қ ұ нды заттарды ұ рлайды. Мұ ндай қ ылмыстар ә детте кү ндізгі уақ ытта, демалыс немесе мейрам кү ндері, яғ ни тұ.рғ ындардың кө пшілігі жұ мыста, қ ала шетінде, пә терде ешкім болмағ ан кезде немесе балалар жә не қ арт адамдар қ алғ ан кезде жасалады.

Ә детте, бұ л қ ылмыстарды бас бостандығ ынан айыру орындарынан енді ғ ана босап шық қ ан қ ылмыскер-кезбелер, сонымен қ атар басқ а аудандарда тұ ратын, яғ ни кездейсоқ танылып қ алудан қ ауіптенбейтін тү лғ алармен жасалынады.

Қ ылмыскерлердің жеке басына сипаттама беретін болсақ, олардың типтік психологиялық портреті - жұ мыс жасамайтын, аморальды ө мір сү ретін, жү йелі тү рде алкоголь, есірткі заттарды қ олданатын ер адамдар жатады. Олардың басым кө пшілігі бұ рын осындай қ ылмыстар ү шін сотгалғ ан болып келеді. Қ ылмыскерлер ә р уақ ытта тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын кенеттен жасауғ а талпынады. Пә тер тұ рғ ындарына немесе кү зетшілерге шабуыл жасауда олар ү й-жайғ а кедергісіз кіру мақ сатымен ө здерін жеке меншік пә терлер кооперативтерінің (КСК), газ қ ызметкерлері, энергия жабдық тау, полиция, ө рт пен сақ тандыру қ ызметінің ө кілі ретінде, жә бірленушінің отбасы мү шесі жұ мыс істейтін ө неркә сіптің ө кілі ретінде атайды. Егер қ ылмыс ашык жерлерде жасалынса, шабуыл кенеттен артқ ы жагынан немесе торуылдан (қ ұ рылыстың бұ рышынан, бү талардан немесе жекелей тұ рғ ан ағ аштардан) жасалады. Жә бірленушіге кү дік тудырмай қ асына келу ү шін қ ылмыскерлер шылым тұ татып алуғ а, жолды кө рсетіп жіберуді немесе ө зге де назарын аударатын сұ рақ тарды қ ояды. Ә ң гіме басталып кеткен уақ ытта олар жә бірленушіге жақ ындаса, шабуыл жасайды.

Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдың қ ү рбандары болып кө бінесе ә йелдер немесе мае кү йінде болып қ арсылық кө рсете алмайтын ер адамдар болады.Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарда ә детте теріден жасалғ ан бү йымдар, бағ алы заттар, ақ ша, хрусталь, суреттер, антиквариатты бұ йымдар, тұ рмыстық техника жә не жоғ ары сү раныстағ ы заттар мен қ ұ ндылық тар ұ рланады. Ә лбетте тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын жасайтын тұ лғ алар алғ ашқ ы қ ылмысы ашылмай қ алғ аннан кейін жә не жазаланбайтындығ ын сезінгеннен кейін тұ рақ ты топтарғ а бірігеді жә не ұ зақ уақ ыт бойы кө рші региондардың аумақ тарында тонау мен карақ шылық шабуылдарын жасайды. Сондық тан тергеушілердің кө рші криминалдық полициямен тығ ыз қ арым-қ атынаста болуы жә не осындай қ ылмыстардың жасалғ андығ ы туралы уақ ытылы бір-біріне мә лімет беріп отыруы маң ызды болып табылады. Осы қ ылмыстарды тергеу барысында тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын инсценировкаланғ ан жағ дайлары да кездеседі.