Алғашқы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және тергеу болжауы мен жоспары

Тә жірибе кө рсетіп отырғ андай, алаяқ тық ә рекеті анық тама органдары жедел-іздестіру шараларын жү ргізген кезде анық талады немесе олар жайлы мә ліметтер азаматтардың арыздары мен занды тү лғ алардың хабарлауы арқ ылы белгілі болады.

Алаяқ тық қ ылмыстары азаматтық қ удық тық мә мілелермен немесе қ аржы-шаруашылық операциялармен бү ркемеленіп жасалғ ан жағ дайларда анық тама органдары тергеуге дейінгі келесідей тексеру жұ мыстарын жү ргізеді: қ ұ жатгар мен нормативтік акгілерді талап ету жә не тексеру, жә бірленушіден, сезіктіден жә не т.б. тү сініктемелер алу, ревизия тағ айындау, мамандармен кең ес жү ргізу. Осы жұ мыстармен қ атар жедел-іздестіру шараларын да жү ргізеді.Алаяқ тық қ ылмыстарды тергеудің алғ ашқ ы мазмұ ны бастапқ ы тергеу ситуациясына байланысты қ ұ рылады. Қ ылмыскердің жеке басы туралы мә ліметгерді негізге ала отырып, тергеу ситуациясын тө рт категорияғ а бө ліп қ арастыруғ а болады.

1. Алаяқ белгілі, ол алаяқ тық ә рекет жасау ү стінде немесе оны жасап біткен соң ұ сталды. Мұ ндай жағ дайларда тергеу ә рекеті келесідей кезектілікпен жү ргізіледі: сезіктіні жеке тінту жә не одан жауап алу; тінту кезінде алынғ ан
заттай дә лелдемелерге қ арау; оқ иғ а болғ ан жерді қ арау; жә бірленуші мен куә лерден жауап алу.

2. Алаяқ белгілі, бірақ ол тергеуден бой тасалап жү р. Бұ л тергеу ситуациясындағ ы негізгі мә селелердің бірі алаяқ ты іздестіру. Жә бірленушіден, куә дан жауап алу, заттай дә лелдемелерді қ арау-тергеу ә рекеттерінен басқ а да келесідей ә рекеттер жү ргізіледі: ішкі істер органдары бө лімшелерінің сезіктіні іздестіруге байланысты бағ ыты анық талады; жедел-іздестіру шаралары ұ йымдастырылады; сезіктінің жеке басын жә не оның болуы мү мкін жерлерді анық тауғ а байланысты шаралар қ олданылады.

3. Алаяқ белгілі, бірақ оның ә рекеттері бү ркемеленіп занды мэмілелер ретінде кө рсетілген. Мұ ндай ситуацияларда сезікті жү ргізген ә рекеттердің сипаты мен қ ұ қ ыктық негіздерін анық тай отырып, тө мендегідей зерттеулер жү ргізіледі: алаяқ тық арқ ылы жасалғ ан келісім туралы қ ұ жаттарды қ арау жә не алу, осығ ан қ атысты лауазымды адамдарды анық тау мен олардан жауап алу, бұ л операцияларды реттейтін заң дарды қ арастыру.

Алаяктық ә рекеттерін жасыру мақ сатымен занды тұ лғ алардың (акционерлік қ оғ амдар, жауапкершілігі шектелген серіктестіктер, жеке кә сіпорындар жә не т.б.) шаруашылық қ ызметін тексеру керек. Сонымен қ атар, тексерілетін фирманың жарғ ылық жә не ө зге де қ ұ жаттарын алу жә не зерттеу; инвентаризация мен ревизияны тағ айындау; жұ мыс орындарын қ арау немесе тінту; салымшыларды анық тау жә не олардан жауап алу (жеке адамдардан инвестиция ретінде жиналғ ан ақ ша қ аражаттары орынсыз жұ мсалса); фирманың мү лкін, қ аражатын жә не қ ұ нды заттарын іздеу; банктік есептеріне тыйым салу.

4. Алаяқ белгісіз. Мү лдай жағ дайда тергеуші: жә бірленушіден, мү мкін куә лардан жауап алады; субьективті портрет қ ұ растырады; криминалистикалық тіркеу арқ ылы ашылмағ ан алаяқ тық қ ылмыстарын жасалу тә сілі бойынша жә не осығ ан ұ дсас жолмен жасалғ ан қ ылмыстарды жасағ ан қ ылмыскерлерді аты-
жө ні бойынша іздестіру шараларын жү ргізеді; жедел-іздестіру шараларын жү ргізуді ұ йымдастырады.

Тергеудің бастапқ ы кезең інде келесідей жалпы типтік болжаулар ұ сынылады:

• алаяқ тың қ ылмысы арызданушының хабарлағ ан жағ дайларындағ ыдай жасалган;

• алаяқ тық қ ылмысы орын алмайды, қ ылмыстың басқ а тү рі (қ орқ ытып талап ету, шабуыл жасап тонау жә не т.б.) жасалғ ан;

• азаматтық -қ ұ қ ық тық мэміле заң ды тү рде жасалғ ан (заем, айырбастау. сату-сатып алу).

Осы ү ш ситуацияның ақ параттық негізін талдау нә тижесінде жалпы болжаулар қ ұ рып оны тексеру қ ажеттілігі туындайды, яғ ни алаяқ тық қ ылмысы шынымен бастапқ ы алынғ ан мә ліметке байланысты жасалғ ан ба, сондай-ақ алаяқ тылық ты инсценировкалау ә рекеті болуы мү мкіндігін анық тау. Жеке болжаулар ә детте, міндетті тү рде қ ылмыскердің жеке басын, оның жү рген жерін анық тау мен бұ рынғ ы ашылмағ ан ұ рлық қ ылмысын жасаулары мү мкін-дігі жайлы мә ліметгер алумен, мү лкі ұ рланғ ан мекемелердің қ ызметкерлері мен қ ылмыскерлердің байланысын, қ ылмыс жасағ ан жері мен оғ ан келтірген зиянның мө лшерін анық таумен байланысты қ ұ рылады.

Тө ртінші ситуация негізінен алаяқ тың жеке басын анық тау мақ сатында, оның бұ рың ғ ы қ ылмысқ а қ атыстылығ ы жә не оның осыган ұ қ сас жолмен жасалғ ан ашылмағ ан қ ылмыстарына қ атысының болу мү мкіндігі анық талады.

Аталғ ан санаттағ ы қ ылмыстық істер бойынша дә лелденуге жататын мә н-жайлар:

1 алаяқ тық қ ылмысы жасалды ма (орын алғ ан ба);

2 қ ылмысты жү зеге асыру орны, уақ ыты, жағ дайы, тә сілі;

3 қ ылмыстық ниеттің болуы;

4 қ ылмыстық қ ол сұ ғ ылғ ан зат (нені иеленіп алды), алаяқ қ анша мө лшерде ақ ша заң сыз алды;

5 алаяқ тық кімге қ атысты жасалғ ан (мемлекетгік немесе қ оғ амдық ұ йымдарғ а, коммерциялық қ ұ рылымдарғ а, жеке тү лғ аларғ а);

6 қ ылмыскерлердің жеке басы туралы мә ліметтер (жұ мыс орны, ең бек ету сипаттамасы, сотталғ андығ ы, қ ылмыс жасау ниеті мен тә сілцбұ рын жасалғ ан қ ылмыстағ ы, қ ылмыстық топтағ ы рө лі);

7 алаяқ тық топ î жә не басқ а да қ ылмыстық ә рекетке қ атысушылар туралы мә ліметтер (қ ұ рамы, саны, техника-мен жә не қ арумен қ амсыздандыруы, сыбайлас жемқ орлармен байланысы, мамандандырылуы);

8 жә бірленушінің жеке басы, алаяқ пен байланыска тү су жағ дайы туралы мә ліметтер;

9 алаяктық жасауғ а себеп болғ ан мә н-жайлар.

Алаяқ тық қ ылмысы занды тұ лғ алардың инсценировкалауымен жасалғ ан жағ дайда келесі мә н-жайлар анық тауғ а жатады: мұ ндай тү лғ аның қ ұ қ ық тық мә ртебесі жә не ұ йымдасқ ан-қ ү қ ық тық формасы, мә міле мен операцияны жү ргізетін лицензиясының бар-жоқ тығ ы; бағ алы қ ағ аздар шығ ару тә ртібі мен валюталық, кедендік жә не басқ а да зандылық тардың сақ талу тә ртібі жә не т.б.

Алаяқ тық жолымен мү лікті талан-таражғ а салу қ ылмыстарының бастапқ ы жә не кейінгі тергеу кезең інің жоспарында біреудің мү лкін иелену жә не ысырап ету арқ ылы талан-таражғ а салу қ ылмыстарының негізгі мә селелері қ арасты-рылуы қ ажет. Тек бірінші жағ дайда тергеудің ұ йымдық мә селелерінен гө рі тактика-ә дістемелік мә селелеріне ерекше кө ң іл бө лу керек. Сонымен қ атар алаяқ тық қ ылмыс жоспарының негізіне қ ылмыстық оқ иғ а емес, іздестіру мә селелері кіреді (алаяқ ты, ұ рланғ ан мү лікті т.б.). Осындай жоспарда тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тығ ыз қ арым-қ атынасына аса кө ң іл бө лінуі тиіс.

Тергеудің кейінгі кезең індегі типтік тергеу ситуациясының мазмұ ны ә детте талан-таражғ а салу қ ылмыстарының ашылу дә режесіне байланысты (алаяқ іздестіріліп ү -сталды ма, оның барлық қ ылмыстык ә рекеті анық талды ма, алаяқ тық жасаган адамның кінә сі дэлелденді ме, сезіктінің, айыпкердің баска қ ылмыстар жасағ андығ ы жө нінде косымша ақ параттар бар ма).