Шуларҙың икәүһенә генә туҡталып китәйек.

Июня 1982 года. Вид до и после пожара.

Хә ҙ ерге Ә тек ауылының тә ү ге урыны Ҡ ана йылғ аһ ының Ағ иҙ елгә ҡ ойғ ан урынынан 1, 5 - 2 км ү рҙ ә рә к булғ ан. Был урындар Ҡ ана йылғ аһ ы ү ҙ ә ненә ҡ арағ ан аҡ ланда урынлашҡ ан, Ағ иҙ елдә н иҫ кә н кө слө ел бер ниндә й ҡ аршылыҡ һ ыҙ ү теп инә, һ ә р саҡ кө слө ел. Шул да сә бә п булғ андыр, кө слө янғ ын һ ө ҙ ө мтә һ ендә ауыл тулыһ ынса янып юҡ ҡ а сыҡ ҡ ан.

1982 йылда Ә тек ауылы тағ ы ҙ ур янғ ынғ а дусар була.

Год 2000-й

ТАРИХ

Зыялылар ү ҫ кә н ауыл

Р ауылдың ү ҙ зыялылары булғ ан кеү ек, Ә тек ауылының да зыялылары булғ ан.

Шуларҙ ың икә ү һ енә генә туҡ талып китә йек.

Беренсеһ е. Ә тек ауылының ү ткә не Алдар батыр Иҫ ә кә евкә ба­рып тоташа. Алдар баты­рҙ ың кем булыуын һ ә р ҡ ыҙ ыҡ һ ынғ ан кеше бел­ә лер. Ул Рә сә й геройы­на лайыҡ кеше. Тик уның тыуып ү ҫ кә н ауылы ту­раһ ында аныҡ ҡ ына фе­кер юҡ. Алдар Иҫ ә кә ев ауылына ҡ ағ ылыш­лы мә ғ лү мә ттә рҙ е бер саҡ Иҫ ә нғ азы ауылы аҡ һ аҡ алы Иҫ ә нғ азии Вә лиулла Шаһ ивә ли улы һ ө йлә гә йне. Ул ба­бай 1893 йылда тыуып, 93 йә шендә донъя ҡ уя. Уның менә н аралашҡ ан кеше бабайҙ ың зирә кле­генә, шул тиклем хә тер­ле булыуына, ү ткә н ва­ҡ иғ аларҙ ы кү п белеү енә иғ тибар итмә й ҡ алмағ ан­дыр. Заманына кү рә уның яҡ шы грамотағ а эйә булыуы ла билдә ле. Уның ғ ә рә п, рус телдә ­рендә иркен генә уҡ ый, яҙ а һ ә м һ ө йлә шә белеү е ошо хаҡ та һ ө йлә й. Дини яҡ тан да бик яҡ шы ғ ына белемле була. Юғ ары уҡ ыу йортонда уҡ ығ ан студенттар, фә нни дис­сертация ө ҫ тө ндә эшлә ­ү селә р Вә лиулла ба­байҙ ың тупһ аһ ын кү п та­паны.

Хә ҙ ерге Ә тек ауылының тә ү ге урыны Ғ ә ҙ ә мшин Шә мсетдин ҡ ортсолоғ о урынлашҡ ан урындан саҡ ҡ ына уң дараҡ Ишегалды тауы аҫ тында булғ ан, Ҡ ана йылғ аһ ының Ағ иҙ елгә ҡ ойғ ан урынынан 1, 5 - 2 км ү рҙ ә рә к. Ошо урында тау йылғ аһ ы Байғ отоҡ Ҡ анағ а ҡ оя. Был урындар Ҡ ана йылғ аһ ы ү ҙ ә ненә ҡ арағ ан аҡ ланда урынлашҡ ан, Ағ иҙ елдә н иҫ кә н кө слө ел бер ниндә й ҡ аршылыҡ һ ыҙ ү теп инә, һ ә р саҡ кө слө ел. Шул да сә бә п булғ андыр, кө слө янғ ын һ ө ҙ ө мтә һ ендә ауыл тулыһ ынса янып юҡ ҡ а сыҡ ҡ ан.

Хә ҙ ерге Ә тек ауылы урынынан саҡ ҡ ына ө ҫ тә, Салажы йылғ аһ ы тамағ ында бө рйә н ырыуы исемен йө рө ткә н Алдар ауылы урынлашҡ ан булғ ан.

Алдар Иҫ ә кә евте батша хө кү мә те яуыз рә ү ештә 1740 йылда Минзә лә лә язалап ү лтерткә с, батша хө кү мә тенең йә шерен бойороғ о була. Ул Алдар ауылын бө тә кешелә ре менә н юҡ итеү. Тарихта уның тураһ ында бер мә ғ лү мә т тә ҡ алырғ а тейеш тү гел тип иҫ ә плә нгә н. Был яуызлыҡ ты аҫ тыртын рә ү ештә ауылғ а тө рлө яҡ тан ут тө ртө п, бө тә кешелә ре менә н яндырып, бойомғ а ашыралар. Ауыл ғ ына тү гел, уның эргә тирә һ е кө слө ут ялҡ ыны аҫ тында ҡ ала. Был янғ ынды янғ ан йө ҙ йә шә р ҡ арағ ас тө птә ренең кү плә п һ аҡ ланыуы ла дө рө ҫ лә йҙ ер. Алдар ауылы тулыһ ынса юҡ ителгә н.

Янғ ындан һ уң Ә тек халҡ ы хә ҙ ерге урында тө плә нә. Был урындар тө ньяҡ елдә ренә н Кә кү кле урманы менә н ышаныслы һ аҡ ланғ ан була (70-се йылдарҙ а был урман тулыһ ынса юҡ ҡ а сығ арылып, һ ө рө нтө ерҙ ә ргә ә ү ерелдерелә).

Был ваҡ иғ алар сама менә н 1745-1750 йылдар осо­рона тура килә. Ошо уҡ мә ғ лү мә тте Ә тек ауылы аҡ һ аҡ алы Айытбаев Йомағ ужа ба­бай ҙ а бә йә н иткә йне.

Икенсеһ е. Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т тари­хы менә н бә йле. Дә ү лә ткилдин Мө хә ­мә тшә риф бик иртә ү кһ еҙ етем ҡ ала. Тормош һ уҡ мағ ы уны хә ҙ ерге Баймаҡ районы Рауил ауылына алып килә. Билал ауылы муллаһ ы Хә лим хә ҙ рә т уны ү ҙ ҡ арамағ ына ала. Йә й кө ндә ре Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә ттең малын кө тә, кө ҙ еткә с мә ҙ рә сә лә уҡ ый. Мө хә мә тшә риф ү ҙ енең отҡ орлоғ о һ ә м тырышлығ ы менә н хә ҙ рә ттең иғ тибарын йә леп итә, уны ярата. Мә ҙ рә сә не тамамлағ ас, бер нисә шә керт менә н Мө хә мә тшә рифте арта­бан уҡ ыуҙ ы дауам итеү ө сө н хә ҙ рә т Ү збә кстандағ ы Бохара ҡ алаһ ына ебә рә. Юғ ары дини мә ктә пте уң ышлы та­мамлап, хә ҙ рә т титулын алып Мө хә мә тшә риф Рауил ауылына ҡ айта. Хә лим хә ҙ рә т Мө хә мә тшә рифкә ҡ ыҙ ы Ғ ә лимә не биреп, кейә ү итә. Хә лим хә ҙ рә ттең тә ҡ диме буйынса Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т Ғ ә лимә абыстай менә н Ә тек ауылына йә шә ргә ҡ айта. 1868 йылда Хә лим хә ҙ рә т ү ҙ аҡ саһ ы­на Ә тек ауылында мә сет һ алдыра, ә 1913 йылда 4 бү лмә ле ике ҡ аттан то­рғ ан мә ҙ рә сә тө ҙ ө тә. Хә лим хә ҙ рә т ике тапҡ ­ыр хажғ а барып ҡ айтҡ ан, ҙ ур абруйлы һ ә м бик бай мулла була. Ул ү ҙ енең тә рбиә лә п ү ҫ тергә н ма­лайын кейә ү иткә с, шуғ алыр ҙ а инде Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә ткә ныҡ ярҙ ам итә.

Уның тә ү ге «ҡ арлуғ ас­тары» тү бә ндә гелә р: Иҫ ке Монасиптан Буранов Зә йнетдин, Рахманғ олов Мансур, Яң ы Мона­сиптан Тө лкө баев Сә ғ ит, Ғ ә ҙ елгә рә йҙ ә н Сә ғ итов Уйылдан, Ҡ ыпсаҡ тан Мө хә мә тҡ олов Сабирйә н, Мә ндә ғ олдан Ишкилдин Ибраһ им, Ә тектә н Дә ү лә ткилдин Хафиз, Айытбаев Йомағ ужа һ. б. Улар артабан хә лфә (уҡ ытыусы) булып китә лә р. Уларҙ ың кү птә ре һ уң ынан волость аппаратын­да ла эшлә й.

Ә тек ауылында был тарафтарҙ а иң тә ү ге дин мә ктә бе - мә ҙ рә сә асы­лып, тирә -яҡ ауылдарҙ ­ан бик кү птә р килеп уҡ ып, хә лфә булып сы­ғ алар. Ошо килеп уҡ ығ андар араһ ында Сә ғ итов Шә кир, аҙ аҡ сә сә н булып танылғ ан Мө хә мә тҡ олов Сабирйә н, уҡ ытыусы Мансур Рахманғ оловтар Ә тек мә ҙ рә сә һ енә н тор­мошҡ а юл асыуcы шә хестә р булғ ан. Шулай уҡ Айытбаев Йомағ ужа хә лфә лә заманына кү рә арыу ғ ына белемле була. Ү рҙ ә ге килтерелгә н мә ғ лү мә ттә рҙ ең авторы Мә рә сов Зә йнетдин Ә хмә тйә н улы, ул 1850 йылда тыуып, 1920 йылда ү лә, был мә ғ лү мә ттә р уның улы Мә рә сов Фә йзрах­ман Зә йнетдин улынан яҙ ма рә ү ештә алынды. Ул 1908 йылда тыуғ ан. Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т менә н Ғ ә лимә абыс­тайҙ ың

5 балаһ ы була. Улдары Ә бделкә рим, Мотаһ ар, Ә бделхә ким, ҡ ыҙ ҙ ары Фә тиха, Хө снә.

Оло улы Ә бделкә рим Манапова Нә зирә гә ө йлә нә, ҡ ыҙ ҙ ары була, уғ а Асия тип исем ҡ уша­лар. Ә бделкә рим иртә донъя ҡ уя. Асия Ә хтә мов Кә лимуллағ а тормошҡ а сығ ып, ишле генә балаларына ә сә й булып, оҙ аҡ ҡ ына йә шә п һ уң ғ ы йылдарҙ а донъя ҡ уйҙ ы. Ҡ ыҙ ҙ ары Хө снә Рахманғ олов Мансурғ а кейә ү гә сығ а, ә ммә яҙ мыш уларҙ ы айыра. Уларҙ ың балалары бул­май. 1923 йылда мә ҙ рә сә не ябып, яң ыса уҡ ыу систе­маһ ына кү сә лә р. 1923 йылдың ноябрь айында Йылайыр кантонынан канткомдың мә ғ ариф бү леге инспекторы Сира­жетдинов килә. Ул ү ҙ е менә н тә ү ге уҡ ытыусы итеп Байегетов Усманды алып килә. Тә ү ге латин хә рефе менә н уҡ ытыусы Байегетов Усман була. Ул Баймаҡ районының Таулыҡ ай ауылы егете. Хә ҙ ерге кө ндә 1925 йылда тыуғ ан улы Байегетов Сала­уат, Бө йө к Ватан һ уғ ышы инвалиды, Баймаҡ районының Ҡ уянтау ауылында йә шә й. Килене Собханғ ол ауылы ҡ ыҙ ы.

Шулай итеп, Ә тектә тә ү гелә рҙ ә н бу­лып яң ыса уҡ ыу-уҡ ытыу башлана. 1928 йылда ө с йыллыҡ, 1934 йылда дү рт йыллыҡ итеп ү ҙ гә ртелә, ә 1936 йылда ете йыллыҡ була. Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т ғ аилә һ е менә н 1931 йы­лғ а тиклем ауылда йә шә й. 1931 йылда уны ҡ улғ а алалар һ ә м Стә рлетамаҡ тө рмә һ енә ябалар, ул шул тө рмә лә донъя ҡ уя. Ҡ улғ а алыныуының сә бә бе - мулла, совет власының дошма­ны мө һ ө рө баҫ ыла. Ғ ә лимә абыстай ҡ ыҙ ы Хө снә һ ә м кесе улы Ә бделхә ким менә н Баймаҡ яҡ та­рына ҡ айтып китә. Улар шул яҡ тарҙ а йә шә п, донъя ҡ уялар.

Ә бделхә ким зә ғ иферә к була. Лә кин заманына кү рә белемле бухгалтер булып танылып, райондың ҙ ур ойошмаларын­да эшлә й. Уның хә ҙ ер ө с улы -Дә ү лә ткилдиндар республика кү лә мендә дә рә жә ле урындар билә й. Был мә ғ лү мә ттә рҙ е Ә тек ауылы ҡ ыҙ ы, хә ҙ ерге кө ндә район ү ҙ ә гендә йә шә ү се Хә сә но­ва Мә стү рә Хә бибулла ҡ ыҙ ы раҫ лай. Заманын­да улар ут кү рше булып йә шә гә ндә р.

Ә тек ауылында тә ү ге уҡ ыты­усы Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т була. Яң ыса уҡ ый башлауғ а 83 йыл, ә 7 йыллыҡ белем биреү башланыуғ а 70 йыл ва­ҡ ыт ү теп бара.

Кү ренеү енсә, Ә тек ауылының да бай тари­хы, танылғ ан зыялыла­ры булғ ан.

Таң, 6 апрель 2006 йыл №36 (8464).