Сельский дом культуры

Потомственный тархан Алдар Исекеев

Ә тек: ер – һ ыу атамалары

Был легенда 1927 йылғ ы олатайым Зә ки Зә кир улы Баймө хә мә тов тарафынан 1940 йылдың 15 июнендә яҙ ып алынғ ан булғ ан, ү кенескә ҡ аршы ауылдағ ы 1982 йылдың 20 июнендә ге кө слө ҙ ур янғ ын ваҡ ытында яҙ малары бө тө нлә йгә юҡ ҡ а сыҡ ҡ ан, ә ммә олатайымдың хә терендә һ аҡ ланғ ан. Мин, Иҫ ә нгилдина Резеда 1990 йылдың 13 февралендә яҙ ып алдым.

Башҡ орт теле һ ә м ә ҙ ә биә те

уҡ ытыусыһ ы Ғ ә ҙ ә мшина Рә йсә Ғ ә риф ҡ ыҙ ы эшкә ртеү ендә

Ә тек: ер – һ ыу атамалары   Был легенда 1927 йылғ ы олатайым Зә ки Зә кир улы Баймө хә мә тов тарафынан 1940 йылдың 15 июнендә яҙ ып алынғ ан булғ ан, ү кенескә ҡ аршы ауылдағ ы 1982 йылдың 20 июнендә ге кө слө ҙ ур янғ ын ваҡ ытында яҙ малары бө тө нлә йгә юҡ ҡ а сыҡ ҡ ан, ә ммә олатайымдың хә терендә һ аҡ ланғ ан. Мин, Иҫ ә нгилдина Резеда 1990 йылдың 13 февралендә яҙ ып алдым.   Башҡ орт теле һ ә м ә ҙ ә биә те уҡ ытыусыһ ы Ғ ә ҙ ә мшина Рә йсә Ғ ә риф ҡ ыҙ ы эшкә ртеү ендә Ә тек ауылы тирә –яғ ының ер–һ ыу атамаларының исемлеге һ ә м улар тураһ ында тарихи мә ғ лү мә ттә р.   Тау исемдә ре Ташморон – ауылдың уң осонда урынлашҡ ан. Элек – электә н тә биғ ә ттең тө рлө һ ынауҙ арына бирешмә й ү ҙ кө ндә рен кисергә н. Урыны йылғ ағ а һ ыйынып, морон формаһ ында алғ а сығ ып тора. Суҡ ҡ арағ ас – Ташморон тауының дауамы булараҡ, уғ а тоташып тора. Был тауҙ ың битлә ү е тотошлайы менә н ҡ арағ ас ағ асы менә н ҡ апланғ ан, араһ ында йыуан, оҙ онлоғ о 25 – 30 м еткә н 15 – 20 – лә п солоҡ ҡ арағ астар була торғ айны. Уларҙ ың кү беһ ен йә шен атҡ ан, йә ҡ артайып ҡ олап бө ттө лә р, ә ғ ә ҙ ә ти ҡ арағ астар ә ле лә ауылдың йә ме булып ултыралар. Аҡ тау – Суҡ ҡ арағ ас тауының дауамы булып тора. Тауҙ ың ү ҙ ә к ө лө шө һ ә м башы яланғ ас, ҡ ырҙ ан, ысынлап та, ағ арып торғ ан кеү ек, ҡ ыш кө нө бигерә к тә исеменә тап килә. Кү с юлы – Элек ауыл халҡ ы йә йлә ү ҙ ә ргә кү скә ндә ошо тау бите аша ү ткә н юлдан китә торғ ан булғ ан. Ауыл халҡ ы икегә бү ленеп, ике урынғ а кү скә н. Ауылдың уртаһ ында мә сет булғ ан. Мә сеттең ү р яғ ы Тү бә йорт тигә н ергә, ә тү бә н яғ ы Бә лә кә й Салажы яланына кү скә ндә р Ә тек ауылына нигеҙ һ алыусылар булып тарихи мә ғ лү мә ттә р буйынса Баймаҡ районы II Этҡ ол ауылы кешелә ре ошо юлдан кү сенеп килеп ултырғ андар. Ноҡ от тауы – Тау яланғ ас, ағ ас юҡ, тә биғ ә ттә һ ирә к осрай торғ ан ҡ ырағ ай сә тлә ү ек – ноҡ от кү плә п ү ҫ ә торғ айны. Яҙ кө ндә ре алһ ыу сә скә атып, тау бите матур тө ҫ ала ине. Ауылда кә зә – һ арыҡ кү п булып ү рсегә с, ноҡ отто бө тө нлә й бө тө рҙ ө лә р, тип ә йтергә мө мкин. Хә ҙ рә т юлы - Ә тек ауылында Бө рйә н районында беренселә рҙ ә н булып Баймаҡ районы II Этҡ ол ауылының Хә лил исемле байы мә сет тө ҙ ө тә. Етем ҡ алғ ан Мө хә мә тшә риф исемле малай Хә лил байҙ ың йә й кө ндә ре малын кө тә, ә ҡ ыш кө ндә ре уҡ ый. Малай бик отҡ ор булып сығ а. Хә лил бай, артабан уҡ ыуын дауам иттереү ө сө н, Мө хә мә тшә рифте Бохарағ а уҡ ырғ а ебә рә. Унда уҡ ып, хә ҙ рә т дә рә жә һ е алып ҡ айтҡ ас, Хә лил Ә тек ауылына мә сет тө ҙ ө тә һ ә м Мө хә мә тшә рифте хә ҙ рә т итеп алып килә. Мө хә мә тшә риф хә ҙ рә т тирә – йү нгә йө рө гә ндә, ошо тау битенә н ү ткә н һ уҡ маҡ буйлап йө рө р булғ ан. Бешә летау – Тау бите ҡ уйы ҡ арағ ай ағ асы менә н ҡ апланғ ан булғ ан. Элек кө слө янғ ын булып, урман янып бө ткә н. Хә ҙ ер бө тө нлә йе менә н ҡ арағ ай ағ асы ҡ алмағ ан, тик исеме генә һ аҡ ланғ ан халыҡ телендә. Һ имеҙ тай – тә ү ге исеме, телдә н телгә кү сеп, килеп еткә н. Мә ғ лү мә ттә р буйынса, Ә тек ауылында Рә хмә тулла исемле бай булғ ан. Ул Ғ ә рә бстанғ а хажғ а барғ ан. Шуның ө сө н Рә хмә туллахажы тип йө рө ткә ндә р. Ул бик кү п ат тотҡ ан. Яҙ һ ә м кө ҙ кө ндә ре уның аттары ошо тау битендә ге ҡ арағ айлыҡ урманында йө рө гә ндә р. Кө ндә рҙ ең береһ ендә уның бер аты тауҙ ан шыуып ү лә. Бының ө сө н бай ат ҡ араусы ялсыһ ын бик ҡ аты туҡ мағ ан, йә нә һ е, һ инең йү нһ еҙ легең арҡ аһ ында ниндә й һ имеҙ тайым ә рә м булды, тигә н. Ослотау – Конус – пирамидағ а оҡ шап, башҡ а тауҙ арҙ ан ү ҙ енең ослайып сығ ып торғ ан тү бә һ е менә н айырыла. Бә йет тауы – Ямғ ыр яумағ анда, йә оҙ аҡ ямғ ыр яуһ а, ауыл халҡ ы йыйылып сығ ып, ошо тау битлә ү ендә телә к телә п, тө рлө доғ алар уҡ ып, аллағ а ялбарғ андар. Тирмә н тауы – Был тауғ а һ ыйынып ҡ ына ҙ ур булмағ ан йылғ а ағ а. Ул Ҡ ана йылғ аһ ына һ ул яҡ тан килеп ҡ ушыла. 1930 йылдарҙ а ошо йылғ аның Ҡ анағ а ҡ ушылғ ан урынын быуып, һ ыу тирмә не тө ҙ ө йҙ ә р. Был тирмә н ошо тирә лә ге иң ҙ ур тирмә ндә рҙ ең береһ е була. Тирмә нсе булып, ү ҙ енең оҫ талығ ы менә н тирә – яҡ та дан ҡ аҙ анғ ан Миң леғ олов Ғ иниә т тигә н кеше эшлә й. Тирмә н һ уғ ыш башланыр алдынан туҡ тай, сө нки тирмә нсе Монасип ауылы тирмә нен тө ҙ ә теү эшендә, аң ғ армаҫ тан, тирмә н ташына йығ ылып ауыр яранан ү леп китә. Ҡ ыя юл - Ә тек ауылы кешелә ре Иҫ ке Тарыуал, Тә тегә с, Ырғ ыҙ лы яҡ тарына йө рө гә ндә ошо тау битенә н ҡ ыялатып ҡ ына юл ҡ аҙ ып сыҡ ҡ андар. Бара – тора ул ҙ ур юлғ а ә ү ерелә. Ҡ аҙ ғ антау – Кананикольск менә н бә йлә неш тотоу ө сө н берҙ ә н – бер юл ошо тау аша ү ткә н. Кананикольскиҙ а баҡ ыр иретеү заводында баҡ ыр иретеп, арба - саналарғ а тейә п, ошо юлдан Иҙ елгә ташығ андар. Унда, һ алдар эшлә п, баҡ ырҙ ы тейә п, Иҙ ел буйлап тү бә н аҡ ҡ андар. Ырымбурҙ ан генерал-губернатор килеп, Ырғ ыҙ лы яғ ына, Кананикольскиғ а бара тип, урындағ ы властар, халыҡ ты йыйып сығ арып, юлды ҡ аҙ ҙ ырып тө ҙ ө ткә ндә р. Шунан ҡ алғ ан инде ул тау исеме. Шыуҙ ырғ ыс – Элек кешелә р ағ асты сортаментҡ а турап, ат менә н тау башынан аҫ ҡ а табан шыуҙ ырып, тә гә рә теп тө шө ргә ндә р. Шыуҙ ырыу ө сө н билдә ле бер киң лектә тау башынан аҫ тына тиклем ағ асын ҡ ырҡ ып сыҡ ҡ андар. Шунан һ уң йылғ а ярына тө шө рө п, һ ал менә н тү бә н яҡ ҡ а, ялан яҡ тарына ағ ып барып һ атып, ү ҙ ҙ ә ренә кә рә к – яраҡ тарын алып ҡ айтып кө н кү ргә ндә р. Сейә летау – Тау бите ҡ арағ ай урманы менә н ҡ апланғ ан, араһ ында сейә лек кү п булғ ан. Тик кө слө янғ ын булыу сә бә пле тау битендә ге ҡ арағ ай урманы менә н сейә ҡ ыуаҡ тары бө тө нлә йе менә н янып бө ткә н. Хә ҙ ер яланғ ас тау булып ҡ алғ ан, ер елә ге була, ә сейә – юҡ. Ә бей ү лгә н – Тау емеш – елә ккә, йыуағ а бик бай булғ ан. Яҙ кө нө асығ ып бер ә бей сығ ып китеп йыуа йыйып ашап йө рө гә ндә, серле рә ү ештә бер таш ө ҫ тө ндә ултырғ ан килеш ү лә. Шунан ҡ алғ ан исем, тиҙ ә р. Артышлытау – Тау бите аҫ тан башына тиклем тү шә леп ү ҫ кә н артыш ҡ ыуаҡ лығ ы менә н ҡ апланғ ан. Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ арауылы – Легендалар буйынса, ҡ айҙ андыр килгә н кеше ауыл ҡ ыҙ ҙ арын йыйып алып китә, имеш, тигә н һ ү ҙ тарала. Серле рә ү ештә халыҡ ү ҙ ҙ ә ренең ҡ ыҙ ҙ арын йә шереү ө сө н белендермә й генә ошо тау ҡ уйынында йә шереп тотҡ андар. Ашау – эсеү ө сө н алмашлап, һ иҙ ҙ ермө й генө аҙ ыҡ ташығ андар һ ә м ҡ ыҙ ҙ арҙ ы алмашлап ҡ арауыллағ андар, имеш. Туҡ маҡ – Ауыл халҡ ы ошо тау аша һ алынғ ан һ уҡ маҡ юлдан Иҫ ке Собханғ олғ а, Ябаҡ ҡ а, Маҙ алығ а йө рө гә ндә р. Тау итә ге яланғ ас. Нисектер, халыҡ уны Тупаҡ тау тип атай. Шунан һ уң ыраҡ Туҡ маҡ тау тип йө рө тә башлағ андар. Кә зә тау – Тау ауылдың тү бә нге осонда урынлашҡ ан. Ауыл кә зә лә рен шул тау итә гендә кө тә торғ ан булғ андар. Аҡ бикә тауы – Аҡ бикә тауы тип бушҡ а ғ ына ә йтмә йҙ ә р икә н. Борон бер ҡ арттың Аҡ бикә исемле ҡ ыҙ ы була. Ү ҙ енә ун икенсе ҡ атынлыҡ ҡ а һ оратып, Аҡ бикә гә бер бай килә. Аҡ бикә байҙ ы яратмай һ ә м ҡ асып китә. Бай белеп ҡ ала һ ә м артынан ҡ ыуа сығ а. Аҡ бикә не ҡ ыуып етеп, тотоп алһ а, ул таш һ ынғ а ә йлә нгә н, ти. Шунан башлап Аҡ бикә тауы тип атала.     Ялан – туғ ай исемдә ре Ҡ ана яланы – Ялан Ә тек менә н Мә ндә ғ ол ауылы араһ ында тау башында урынлашҡ ан. Ҡ ана туғ айы - Ә леге Ә тек ауылы ултырғ ан урын һ ә м йылғ а буйындағ ы туғ айлыҡ тар элек Ҡ ана йылғ аһ ы ү ҙ ә не булғ ан. Ваҡ ыт ү теү менә н йылғ а ү ҙ енең ү ҙ ә нен ү ҙ гә ртә барғ ан һ ә м ул ерҙ ә р ә кренлә п кенә тупраҡ һ ә м ү ҫ емлектә р менә н ҡ аплана килгә н. Йә нһ ыуалғ ан – яланы ауылдың һ ул яғ ынан 6 км алыҫ лыҡ та тау башы яланы. Элек, ер эҙ лә п, кешелә р ҡ айҙ а уң айлы, шул ергә барып ултырғ андар. Бында ла ҡ айҙ андыр 3 – 4 ғ аилә килеп ултырып, йә шә й башлағ ан. Ваҡ ыт ү теү менә н ниндә йҙ ер сә бә п арҡ аһ ында бер кө ндө бө тә булғ ан йә н эйә һ е ү ле булып сыҡ ҡ ан. Шуның ө сө н шул исемде биргә ндә р, имеш. Тарыбай – яланы хә ҙ ерге Ә тек – Ү ркә с юлы эсендә урынлашҡ ан, ауылдан 8 км алыҫ лыҡ та. Элекке осорҙ а ергә ҡ арата һ ә р кешенең ү ҙ ө лө шө булғ ан. Ошо яланғ а тары сә скә ндә р, һ ә р саҡ мул уң ыш биргә н. Шул сә бә пле ошо исемде биргә ндә р, имеш. Ҡ ара һ ыйыр - яланы Ә тек менә н Иҫ ке Тарыуал ауылы юлы эсендә урынлашҡ ан, ауылдан 7 км алыҫ лыҡ та. «Бабсаҡ менә н Кү сә к бей» эпосында Ҡ арағ ө лө мбә ттең ү ҙ атаһ ы тү гел икә нлеген, атаһ ы Бабсаҡ батырҙ ың ҡ ара эсле Ҡ арағ ө лө мбә т уғ ынан йә не ҡ ыйылғ анлығ ын белгә н Кү сә к, ата ҡ онон ҡ айтармаҡ булып, юҡ ҡ а сығ а. Ҡ ыпсаҡ илендә йө рө п, батырҙ ар йыйып, ир ҡ орона тулғ ас, хә йер­се булып кейенеп Ҡ арағ ө лө мбә т йә й­лә ү енә килә. Уның ҡ аты ойотҡ анды ө скә бү леп, ике ө лө шө н ашап сығ ыуынан да Ҡ арағ ө лө мбә т һ еркелдә п ҡ уя. Йә милә, ә сә һ е, бер ни ҙ ә һ иҙ мә й. Кү сә к ғ ә скә ре ү гә й ата­һ ын тар-мар итә. Бө рйә ндә рҙ ә н бер йә нде лә һ ау ҡ алдырмаҫ ҡ а ҡ арар иткә н Кү сә к, мин Ҡ арағ ө лө мбә т нә ҫ е­ленә н тү гел, тип инә лгә с кенә 13 йә шлек бер ҡ ыҙ ҙ ы иҫ ә н ҡ алдыра. Ошонан (бер йә ндә н) район исеме Бө рйә н ки­леп сығ а ла инде. Кү сә к ең елгә н Ҡ арағ ө лө мбә тте шыр яланғ ас ҡ алдырып, танауынан тишеп бау ү ткә реп, ҡ ара һ ыйырғ а арты менә н атландырып (Ҡ ара һ ыйыр яланының исеме лә - ошонан), Ҡ ыпсаҡ ырыуына юл то­тҡ ан, уны Ҡ ыпсаҡ ауыл­дарында мә схә рә лә п йө рө ткә н. Атайсал яла­нын ү ткә ндә Кү сә ккә Ҡ арағ ө лө мбә т инә лә икә н: «Ыҙ алатма, атай, сал да ҡ уй,» - тип. Ошо­нан яланғ а Атайсал исе­ме йә бешеп ҡ алғ ан. Ә ү гә й атаһ ынан ү ҙ енә атай тип кө слә п ә йттергә н Кү сә к. Был да ү ҙ енә кү рә мә схә рә лә ү, кә млә ү ҙ ең бер юлы булғ ан... Ө кө й йә ки Таш ө й – яланы тип тә йө рө тә лә р, сө нки Ҡ ана йылғ аһ ы буйында урынлашҡ ан был тауҙ ың йылғ а ситендә генә ө ң һ ымаҡ ҙ ур таш соҡ оро бар, шуғ а уны ө й тип атағ андар. Бының турала шундай легенда йө рө й. Алдар батыр йә шә гә н ауылдың бер һ унарсыһ ы ошо ө ң эргә һ ендә таш башында ултырғ ан аталы – инә ле ике йә н эйә һ енең атаһ ын атып ү лтергә н, ә тере ҡ алғ аны сә стә рен биленә тиклем тө шө рө п, тубыҡ ланып ултырып, илай – илай ҡ арғ ай икә н. Шунан кү п тә ү тмә й, Алдар ауылы кешелә ре тулыһ ынса ү леп бө тә лә р, имеш. Борсаҡ һ уҡ ҡ ан – яланы Ә тек – Иҫ ке Собханғ ол юлы эсендә, ауылдан 6 км алыҫ лыҡ та. Бер кеше ү ҙ ө лө шө нә тейгә н ошо урында ашлыҡ сә скә н. Йыл һ айын боҙ яуып, уның ашлығ ын юҡ ҡ а сығ арғ ан. Шунан боҙ ҙ о борсаҡ тип, «Борсаҡ һ уҡ ҡ ан», тип атап йө рө тә башлағ андар. Тү бә йорт яланы - Ә тек ауылынан 14 км алыҫ лыҡ та яҫ ы ғ ына тау тү бә һ е яланы. Ауыл халҡ ы элек йә йлә ү гә бер ни тиклем ваҡ ыт ошо яланғ а кү сеп, йә йлә ү ө сө н йорттар тө ҙ ө п, шунда йә шә гә ндә р. Исеме шуғ а ярашлы. Ҡ урпы туғ ай – Ҡ ана йылғ аһ ы тамағ ының ҡ аршы яғ ында урынлашҡ ан. Ағ иҙ ел ярының уң яғ ында. Йә й кө нө ү лә нен бесә н итеп йыйып алып бө ткә с, кө ҙ кө нө нә оҙ он һ ә м ҡ уйы булып ҡ урпы ү лә не ү ҫ ә икә н. Ҡ арасә с яланы – Ә тек – Иҫ ке Собханғ ол юлы эсендә, ауылдан 8 км алыҫ лыҡ та ята. Ҡ арасә с исемле ҡ ыҙ була. Атаһ ы һ уғ ышҡ а китә. Ҡ ыҙ ә сә һ е менә н генә ҡ ала. Ул шундай матур, сибә р була. Кү п тә ү тмә й, ә сә һ е биҙ менә н ауырып ү леп китә. Ҡ ыҙ яң ғ ыҙ ы ҡ ала. Атаһ ы кешелә рҙ е бик яратҡ ан була. Лә кин һ уғ ыштан атаһ ының ү леү е тураһ ында ҡ ара ҡ ағ ыҙ килә. Ҡ ыҙ ҙ а кеше йә нле була, уларғ а ярҙ ам итә, лә кин уның йә шә геһ е килмә й. Урманғ а барып, исем – фамилияһ ын яҙ а ла аҫ ылынып ү лә.Ул урынғ а «Ҡ арасә с аҫ ылынғ ан” ер тип исем бирә лә р. Ә һ уң ынан ҡ ыҫ ҡ артып, «Ҡ арасә с» тип кенә йө рө тә лә р. Мерә ҫ киткә н яланы - боронғ о легендаларҙ ан һ аҡ ланып ҡ алыуынса Кү скә рбә к-Иҫ ә нғ азы ауылында Атанғ ол тигә н бай йә шә гә н. Ике ҡ атыны булһ а ла балалары булмағ ан. Шул сә бә пле Ә тек ауылынан Мерә ҫ исемле малайҙ ы аҫ ырауғ а (уллыҡ ҡ а) алғ ан. Бер ваҡ ыт бай Орск ө йә ҙ е яғ ына юлғ а сыҡ ҡ ан ваҡ ытта серге (ың ғ ырсаҡ ҡ а тү шә р ө сө н алтын – кө мө ш менә н биҙ ә леп эшлә нгә н тү шә к) табып алғ ан һ ә м был сергене ү ҙ енә алғ ан. Ваҡ ыт ү теү менә н сергенең Атанғ ол байҙ а булыуы тураһ ында халыҡ араһ ында һ ү ҙ таралғ ан, һ ә м һ ү ҙ губерна чиновниктарына ла барып еткә н. Оҙ аҡ ламай серге эше буйынса тикшереү эштә ре башланғ ан. Ә лбиттә, Атанғ ол бай сергенең фажиғ ә гә килтереү ен белмә гә н. Сергене табып алыуы тураһ ында тынғ ан. Һ уң ынан губерна тикшеренеү селә ре тарафынан тентеү ү ткә ргә ндә, серге Атанғ ол байҙ а табылғ ан. Шаһ иттарҙ ың кү рһ ә теү е буйынса, был сергенең хужаһ ы (Орск чиновнигы) ү лтерелеп, таланғ ан булғ ан, ә серге ү лтереү селә р тарафынан ташлап ҡ алдырылғ ан. Губерна тикшеренеү селә ре был сергенең фажиғ ә һ ендә Атанғ ол байҙ ың ҡ атнашыуын белдергә ндә р һ ә м эш буйынса яуаплыҡ ҡ а тарттырылыуын ә йткә ндә р. Атанғ ол бай эштең асылына тө шө нгә с, эштең нимә менә н бө тә сә ген аң лап, яҡ лаусылар яллай башлағ ан. Һ ә м был попечителдә р – (суд коллегияһ ы, предварительный суд) яҡ лаусылар эштең ауырлығ ын, ҙ урлығ ын баһ алап, Атанғ ол байҙ ан һ алым тү лә ү талап иткә ндә р. Тикшереү эштә ре оҙ аҡ ҡ а һ уҙ ылыу сә бә пле һ ә м ҙ ур суммала сығ ымдар талап иткә нлектә н, Атанғ ол бай һ уң ынан бө тө нлә й бө лгә н: ө йө р – ө йө р йылҡ ылары һ ә м башҡ а малдары был сығ ымдарғ а етмә гә н. Ошондай эштә рҙ е кү реп ү ҫ кә н Мерә ҫ те аҫ ырауҙ ан Атанғ ол бай баш тартҡ ан. Мерә ҫ Ә теккә йә йлә ү яланына («Мерә ҫ киткә н» тип йө рө тө лгә н яланғ а) ҡ айтып киткә н. Ү ҙ енең етемлеген Мерә ҫ, артабан йә шә ү енең ауырлығ ын һ иҙ енепме, ҡ ырғ а сығ ып киткә н. Ауыл халҡ ы малайҙ ы онотҡ андарынса эҙ лә гә ндә р. Лә кин малай табылмағ ан, ғ ә йеп булғ ан. Кү п йылдар ү ткә с, Мерә ҫ ҡ аҙ аҡ ҡ ыҙ ына ө йлә неп, ҡ атыны менә н Ә теккә ҡ айтып тө шкә н. Мерә ҫ менә н ҡ атынынан таралғ ан аралыҡ ты шул ваҡ ыттан алып «инә ҡ аҙ аҡ тар» араһ ы тип йө рө тә башлағ андар. (Хә ҙ ерге Мерә ҫ овтар, Сирбаевтар Мерә ҫ нә ҫ елдә ре булалар). «Мерә ҫ киткә н» яланының ҡ иссаһ ы ла ошонан ҡ алғ ан. Олатайым һ ө йлә ү е буйынса, боронғ о ҡ арттар табып алғ ан нә мә не ү ҙ лә штереү ҙ е оҡ шатмағ андар һ ә м был турала кешегә һ ө йлә ү ҙ е мотлаҡ тип уйлағ андар. Кү скә рбә к Атанғ ол байҙ ың табып алғ ан сергегә байлығ ы ла етмә гә н, тип тә ә йтә торғ ан булғ андар. Был легенда 1927 йылғ ы олатайым Зә ки Зә кир улы Баймө хә мә тов тарафынан 1940 йылдың 15 июнендә яҙ ып алынғ ан булғ ан, ү кенескә ҡ аршы ауылдағ ы 1982 йылдың 20 июнендә ге кө слө ҙ ур янғ ын ваҡ ытында яҙ малары бө тө нлә йгә юҡ ҡ а сыҡ ҡ ан, ә ммә олатайымдың хә терендә һ аҡ ланғ ан. Мин, Иҫ ә нгилдина Резеда 1990 йылдың 13 февралендә яҙ ып алдым. Яулыҡ киҫ кә н – Борон – борон заманда бер бай йә шә гә н. Ул кә йеф – сафа, мә жлес ойошторор булғ ан. Ҡ унаҡ ҡ а йө рө ү ҙ е йә ки саҡ ырып ҡ урай моң о тың ларғ а яратҡ ан. Бер мә л байрам ваҡ ыты килеп еткә н. Был байрамғ а тирә - яҡ тан да кешелә р килгә н. Шул ваҡ ыт бай былай тип ә йткә н: «Кем дә кем, кү ҙ бә йлә п, яулыҡ ҡ ырҡ а, шул кешегә байлыҡ бирә м». Ниндә й генә оҫ талар ярышмаһ ын, барыбер эштә ре килеп сыҡ мағ ан. Шул саҡ бер ярлы егете: «Мин ҡ ырҡ ып ҡ арайым ә ле яулыҡ ты», - тигә н. Һ ә м ул, кү ҙ ен бә йлә п, аты менә н сабып барып, яулыҡ ты ҡ ырҡ ҡ ан. Шул ваҡ ыттан алып был урынды «Яулыҡ киҫ кә н» ер тип йө рө тә лә р.     Йылғ алар Ҡ ана - Ҡ ана йылғ аһ ының уң ҡ ушылдыҡ тары Оло Салажы, Бә лә кә й Салажы, Мусағ ә ле, Байғ отоҡ Туҡ маҡ. Һ ул ҡ ушылдығ ы – Сапа йылғ аһ ының тарихы билдә ле тү гел. Тик шундай имеш – мимештә р йө рө й. Алдар батыр ике тапҡ ыр тархан исеме алғ ас, уның ер – һ ыуҙ ары сикһ еҙ кү п булғ ан. Ул ү лгә с, ҡ айҙ андыр уның ҡ ыҙ ы килеп: «Минең атайымдың 32 Мусағ ә ле, 46 Салажы йылғ аһ ы булғ ан. Шулар ҡ айҙ а?» - тип таптырып йө рө гә н, имеш.     Кү лдә р Хисам кү ле – Ҡ ана йылғ аһ ы ярында урынлашҡ ан. Хисам исемле ҡ арт гел ошо кү лдә ө йрә к тотҡ ан, яры буйында урынлашҡ ан ағ астарҙ ан муйылын, ҡ омалағ ын йыйғ ан, балыҡ тотҡ ан. Мә рхә м кү ле – Мә рхә м исемле кешенең ғ аилә һ е булмағ ан. Гел ошо кү лдә балыҡ тотоп, шуны ашап йә шә гә н. Халыҡ шуның ө сө н ул кү лгә Мә рхә м исеме биргә н. Хә ҙ ер ҙ ә балыҡ сы кешене «Мә рхә м» тиҙ ә р.     Шишмә лә р Ә лмә с ҡ отоғ о (шишмә һ е) – ауыл эргә һ ендә ге тау аҫ тынан ғ ына сылтырап сығ ып ята. Ул шишмә не һ ә р саҡ Ә лмө хә мә т исемле ҡ арт таҙ алап, тә рбиә лә п торғ ан. Аҙ аҡ ү ҙ е лә йортон шул шишмә эргә һ енә тө ҙ ө гә н. Шунда йә шә гә н. Шуғ а кү рә халыҡ шишмә не «Ә лмә с ҡ отоғ о» тип йө рө тә башлағ ан. Тумарлыҡ шишмә һ е - еректә рҙ ә н торғ ан бә лә кә й ө йкө м урманда, тирә – яғ ында – һ аҙ лыҡ, сә сле тү мә р ү ҫ кә н. Кешелә р унда барырғ а ҡ урҡ ҡ андар. Аждаһ а, йылан бар, йә нә һ е. Ысынлап та, тө рлө йыландар кү п булғ ан, һ аҙ лыҡ лы урын булғ анғ а. Хә ҙ ер һ аҙ лығ ы ла, сә сле тү мә ре лә кә мегә н. Шишмә не, Иҫ ә нғ азы ауылынан кү сеп килгә с, Алғ азин Хаммат бабай тә рбиә лә п тота. Тирә – яғ ын кә ртә лә п, торба ҡ уя. Кеше эсеү ө сө н һ ыуҙ ы шунан ала. Ә леге кө ндә ул кә ртә лә гә н ерҙ ә ағ астар имен ү ҫ ә, ә кә ртә лә нмә й ҡ алғ ан ерендә ге ағ астар бө тө п бара, сө нки кә зә лә р нимә ҡ уя һ уң ул? Мусағ ә ле – йылғ аһ ына ла исем кү птә н бирелгә н. Элек бер ҡ атын булғ ан. Уның Муса һ ә м Ғ ә ли исемле улдары булғ ан. Ире ауырып ү леп киткә н булғ ан. Малайҙ арына ни бары 5 кенә йә ш булғ ан. Малайҙ арын кө тө ргә хә ле булмағ ан. Һ ыу буйына барып, ике малайын тоҡ ҡ а һ ала ла һ ыуғ а ағ ыҙ а, ә ү ҙ енә бысаҡ сә нсә.Малайҙ арҙ ың исемдә рен йылғ ағ а бирә лә р. Был йылғ а ә леге ваҡ ытта ла ағ ып ята.

Сың ғ ырауыҡ – это вертикальный колодец - вход в пещеру на северо-западной окраине Тарыуал ялана, самой большой поляны не только нашей деревни, но и во всем Бурзянском районе, гранищачая высоким горным склоном к левому берегу реки Белой.

Сың ғ ырауыҡ – (на баш.яз.) – названо местными башкирами издревна так, потому что всякий прдмет, камни, монеты…, брошенные в эту яму, падают слишком долго со звенящим своеобразным мелодичным звуком.

Сың ғ ырауыҡ – возможный, наиболее приемлемый перевод на русский язык – Сынгырауык – из-за капризных пожеланий одних называют теперь Пропащей ямой, как Каповой пещерой переименовали знаминитую, уникальную, всемирно известную пещеру Шульган Таш, богатую своими легендами, эпосами, воспетую в песнях и кубаирах башкирского народа.