Гендерлік рөлдердің өзгеруі.

Когнитивті категориялар (схема деп те аталады) бізге ө ң деуге қ ажетті ақ парат кө лемін азайта алады. Біздің схемалармен сә йкес келетін ақ парат жең іл қ абылданады, жинақ талады жә не бейнеленеді.

Гендерлік стереотиптер схемалар қ ызметін атқ арады, соларғ а байланысты біз гендерге байланысты ө зіміздің тұ рақ ты сенімділігімізді растайтын мысалдарды жоғ ары мү мкіндікпен байқ аймыз жә не есімізде сақ таймыз. Гендерлік схемалар ү немі «қ осылғ ан жағ дайда» («во взведенном состоянии») болады жә не біздің қ оғ амда гендерлік айырмашылық тар туралы айтылатын табандылық қ а байланысты ақ парат ө ң деу процестерін басақ руғ а дайын болады.

Адамдар схемаларына жат жағ дайлармен кездескенде, олар жалпы стереотиптерді сақ тайтын подкатегорияларды (категория асты) қ ұ растырады немесе оларды ережеге сай келмейді деп жіктейді. Схеманы ө згерту ү шін кө п кү ш жұ мсалу керек.

Біз кү ткен жағ дайлар мен стереотиптер біздің неге сенетінімізді дә лелдейтін жағ дайларды ғ ана байқ ап, қ абылдауымызғ а ә келеді, сонда гендер мен белгілі дағ дылардың, қ абілеттер немесе тә ртіптің арасында иллюзорлық корреляция туындайды. Адамдар кө п жағ дайда сирек кездесетін, бірақ жарқ ын мысалдарғ а негізделіп осынай корреляцияларды кө реді.

Біздің гендерлік стереотиптер біздің басқ аларғ а байланысты кө рсететін мінез-қ ұ лығ ымызғ а ә сер етеді, басқ алар да біздің стереотипке сай мінез-қ ұ лық кө рсете бастайды. Ол ө зіндік реализацияланатын болжамдар (самореализующимися пророчествами)деп аталады.

Ә леуметтік ролдерді бө лу мен достарды таң дау сұ рақ тарындағ ы гендерлік сегрегация біздің басқ а жыныстағ ы адамдарғ а бізге қ арама-қ айшы нә рсе сияқ ты қ абылдауымызғ а ық пал етеді. Гендерлік ерекшеліктерді айқ ындау ө з тобына жақ ындылық қ атынаспен, ал бө где топқ а ә ділетсіз қ атынаспен қ арауғ а себеп болады, сө йтіп гендерлер арасында шиеленістің тууына ә келеді.

Туғ аннан бастап бізге тә н болып келетін ақ паратты ө ң деу тенденциясы мен гендерлік ерекшеліктер айқ ындалатын бізідң мә дениетіміздің айырмашылық тары жартылай гендерлік категоризацияғ а жауап береді. Осыдан басқ а, тұ лғ аның гендерлерді тү рлі қ ылып кө ретін қ ызығ ушылығ ы болады, себебі оның ә леуметтік ұ қ састығ ы (идентичность) гендерлік категориялардан бастау алады.

Топпен қ атты идентификация ұ қ састық сезімінің қ алыптасуының қ уатты кө зі болып табылады, ал басқ а топтардың қ асиеттерін кемсіту ө зіндік бағ аны жоғ арылатып, ә леуметтік ө згерістерге жетуге бағ ытталғ ан кү ресті туындатады. Осы кезде топтар арасындағ ы шиеленістер топтық айырмашылық тарды жоғ арылатумен жә не қ уатты идентификация мен басқ а топтарды кемсітумен бірге жү ретін агрессияны сезінумен байланысты туындайды.

Мә дениетті универсалийлер (этика)- ә лемдегі кө птеген қ оғ амдастық тарда кездесетін салттар –гендерлік айырмашылық тардың биологиялық негізі бар деген тұ жырым қ алыптасқ ан. Алайда бұ лар эволюциялық факторлармен шақ ырылды ма, немесе мә селелерді ә лемге таралғ ан шешу жолдарымен шақ ырылды ма, айту белгісіз.

Жыныстық тү ріне байланысты ең бекті бө лінісі гендерлік стереотиптер, ұ лдар мен қ ыздардың дифференциалданғ ан социализациясы, ә йелдердің ерлерге қ арағ андағ ы ө те тө мен статусы мен тө мен басқ арушылық мү мкіндіктері сияқ ты кө птеген мә дениеттерге тә н.

Жыныс белгісіне байланысты ең бек бө лінісі балалық шақ тан басталады. Ә келері балаларына аналары ө ткізетін уақ ытының 1/3 бө лігін ғ ана жұ мсайды. Бар ә лемде ә йел адамдар ү йден тыс жұ мыс істесе де, ү й шаруасының кө п жұ мысын атқ арады.

Мә ліметтер гендерлік стереотиптердің жалпы мә дениеттік ұ қ састық тарын кө рсететінін білдіреді. 25 елде ө ткізілген зерттеулер (ә р елдің тұ рғ ыны осы сипаттамалар бойынша жыныс арасында дифференицялауды (ажыратуды) қ ай дә режеде кө рсететіндігі бойынша мә дениеттік ерекшеліктер анық талса да) ерлер – іскер, ал ә йелдер – ү й шаруашылығ ын тындыратындар деп саналатынын кө рсетеді. Ә рбір елде ә йелдерді ө те ә лсіз жә не пассивті (енжарлы) деп кө рсету стереотипті болды. Діндерінде ә йелдер жоғ ары орын алатын елдер ә йелдік жағ ымды стереотипімен діндегі басты орынды ерлер алатын жә не барлық салттар ерлермен ө ткізілетін елдерге қ арағ анда ерекшеленді.

Ә рбір қ оғ амның дә стү рлі гендерлік ролді қ алай қ олдайтындығ ына байланысты біршама мә дениетаралық ығ ысулар бар. Алайда ә лемде гендерлі-ролдік идеология бойынша ә йелдер ерлерге қ арағ анда эгалитарлы кө зқ арастарғ а ие болады.

Эмиктер (мә дени ө зінділік -культурная специфика) гендерлік ролдердің ө згеруі кезінде ө те маң ызды болады. Ө згерістер топтық мә дениеттерге қ арағ анда жекешелік мә дениеттерде, сонымен қ атар саяси жә не мә дени идеологиясы тепе-тең дік пен минималды ә леуметтік тапқ а бө лінушілікке (расслоение) бағ ытталғ ан қ оғ амдарда тез жылдамдық пен ө туі мү мкін. Осыдан басқ а, гендерлік тең дікке бағ ытталғ ан жолдың белгілі бір мә дениетке тә уелді ө зінің ерекшеліктері болады, АҚ Ш-та ө згерістерге ә келегн факторлар басқ а елдердегі ө згерістерге ә келетін фактордан ерекшеленуі мү мкін.

Біз қ андай да бір мә дени салт-дә стү рдің біздікінен ерекшеленуіне байланысты оны жаман деп санауымызғ а болмайды. Бірақ бізге этникалық немесе гендерлік дискриминацияғ а байланысты мә дени ә ртү рлілікті бас-кө зсіз қ ұ птауымызғ а болмайды.

Қ оғ амдық кө зқ арасқ а байланысты сұ раулар жағ дайдың гендерлік тең дікке қ арай бетбұ рылғ андығ ын кө рсетеді, бірақ ең бекақ ысы, ә йелдердің басқ аруғ а қ атысуы, ү йге байланысты міндеттердің бө лінуі, БАҚ ә йелдер мен ерлерді бейнелеу, т.б. бойынша осы ө згерістер бұ дан да ү лкен болу керектігін дә лелдейді.

Жұ мыстың икемді графигі, ана-атасы ү шін балаларын кү ту бойынша тө ленетін дем алыстар, ө ндірістегі субсидиялық сапалы балаларды кү ту жұ мыстары, жалақ ыларды тең дестіру жә не тірек болатын ә рекеттер бағ дарламалары – осылардың барлығ ы жыныстық дискриминацияны жою жә не ең бек пен отбасылық ө мірдің сә йкестілігін жоғ арылату мақ сатымен қ ойылатын ө ндірісті қ айта қ ұ рылымдау ә дістері ретінде ұ сынылады.

Гендерлік тең дікке жету ү шін сапалы жә не арзан тү рде балаларды кү ту жұ мыстары ұ йымдастырылу керек. Кө птеген зерттеулер бойынша аналары ү йден тыс жұ мыс істейтін балалардың интеллектуалды, ә леуметтік жә не эмоционалды дамуы аналары ө ндірісте істемейтін балаларды дамуымен бірдей болатынын кө рсетеді.

Тіректік ә сер кө рсететін ә рекеттір бағ дарламасын тиімді жү зеге асыруда келесі пікірлер кедергі болады: олардың рецепиенттері қ ажетті тү рде квалификацияланбағ ан, сонымен қ атар ә леуметтік тіректің болмауы. Сонымен бірге ұ йымдардағ ы ә йелдер мен аз топтардың ө кілдерінің саны ө те тө мен болады, бұ л «ережеге сай емес» принципі бойынша ойлауғ а қ арсы тұ руғ а жетпейді. ААР тиімділігін жоғ арылату ә дістері: тіректік ә рекеттердің мү мкін болатын салдарларын тү сіндіру, тіректік ә рекеттер бағ дарламасы бойынша қ абылданғ ан адамдардың квалификациясына байланысты ақ паратты жұ мыскерлерге ұ сыну, осындай қ ызметкерлер мен басқ алары арасындағ ы жеке қ атынасының тең дікте болуын қ амтамасыз ететін мү мкіндіктерді тудыру.

Ү й бойынша міндеттерді дә стү рлі тү рде бө лу гендерлік тең сіздік симптомдарының бірі болып табылады, ол балаларда гендерлік-стереотипті ойлаудың жә не шиеленістердің қ алыптасуына ә келеді. Адамдар міндеттерді ә діл бө лу жү йесін жақ тайды, алайда белгілі себептерге байланысты (ә леуметтік нормалар, бә секелестік тұ жырымдар, ү й шаруасын атқ ара алмау) тұ жырымдар мен іс-ә рекет арасындағ ы сә йкессіздік сақ талып келеді.

Педагогтер мен ата-аналары балалардың айналасында гендерлік бостандық бар орта жасауы тиіс, тең қ ұ қ ылы гендерлік-ролдік қ арым-қ атынас жасап, балаларының БАҚ бейнеленетін гендерлік стереотиптерді қ абылдамауын қ адағ алау керек.

Ө згерістерге гендерлер туралы 5 жалғ ан бө гет кедергі жасайды. Оларғ а келесі кө зқ арастар жатады:

1)гендерлік айырмашылық тар ү лкен;

2)гендерлік айырмашылық тар фундаменталды биологиялық айырмашылық тар болып табылады;

3)биологиялық ролдер ерлер мен ә йелдердің тү рлі ролдерді жақ сы орындауғ а бейімделуіне жағ дай жасайды;

4)гендерлер бір-бірінен ажыратылғ ан, бірақ олар тең;

5)дә стү рлі гендерлік ролдер қ оғ ам сұ раныстарын толық қ анағ аттандырады.