Мір сүру ортасындағы қауіп-қатердің көзі мен деңгейі

Бұ л кү ндері адамның ө зі жасағ ан жаң а ө мір сү ру ортасына жә не техносферағ а байланысты ө мір-тіршілікке қ ауіп тө ніп тұ р. Себебі адамның ө мір-сү ру ортасының жағ дайымен санаспай ойсыз іс-ә рекет жасауының арқ асында, техникалық жоғ ары дең гейге жетпегендігінің кесірінен ө з ө міріне қ ауіп-қ атер туғ ыза бастады.

Сонымен адам қ ауіпсіздік жү йесінде ү ш тү рлі рө л атқ арады:

- Қ орғ ау объектісі ретінде.

- Қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету қ ұ ралы ретінде.

- Қ ауіп-қ атердің кө зі ретінде.

Антропогендік қ ауіп адамдардың шаруашылық іс-ә рекетінің жә не ө зі қ ұ рғ ан объектілерінің жұ мысының нә тижесінде пайда болады ә рі адамдардың денсаулығ ы жә не ө мір-сү ру ортасына кері ә серін тигізеді.

Ө мір сіру ортасына адам іс-ә рекетінің кері ә сері етуінің негізгі факторларын қ арастырайық.

Атмосфералық ауа – бұ л ғ аламшардың (планета) ө мірі, жердің азоттан, оттегінен, кө мірқ ышқ ыл газынан, озоннан, гелиден тұ ратын газ қ абаты. Биологиялық процесс ү шін оттегінің маң ызы зор, ал кө мірқ ышқ ыл газы фотосинтез процесіне ө те қ ажет. Адам тамақ ішпеуге бар, бірақ тыныс алмай ө мір сү ре алмайды, себебі адам ағ засында оттегі қ оры шектеулі. Ол 2-3 минут қ ана тыныс алуына жетеді, ал бес минут ө ткен соң ауа келмегендіктен адам ағ засында орнына келмейтін процесс басталады: ми қ абаты жұ мысын тоқ татады, биологиялық ө лім келеді.

Атмосфералық ауаның ә ртү рлі зиянды заттармен былғ ануы, адамдар ағ засында ауыруына, оның ішінде тыныс мү шелерінің ауруына ә келіп соғ ады. Мысалы, тү рлі-тү сті металлургия кә сіпорындарының ауағ а жіберетін зиянды заттары жү рек-тамыр ауруларының ө суіне, жү йкенің бұ зылуына, қ атерлі ісік ауруларының пайда болуына ә келеді. Қ ара метал мен электр қ уаты кә сіпорындарының ауағ а шығ аратын заттары ө кпе ауруларына шалдық тырады. Химия ө неркә сібінің ауағ а шығ аратын зиянды заттары аллергияның, без жә не жыныс ауруларының пайда болуына ә сер етеді.

Атмосферада табиғ и жә не антропогендік кө здерден қ осылатын ә ртү рлі қ осындылар ә р кездерде де болады. Ондай табиғ и қ осындыларғ а шаң дар жатады, олар, негізінен, ө сімдіктер тү рлерінен, вулкандардан, эрозияғ а ұ шырағ ан топырақ тан, ғ арыш шаң дарынан тұ рады жә не ө рт тү тіндері, газдар да жатады. Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік кө здер қ атарына ө неркә сіп орындарының кейбір салалары, автокө лік жә не жылуэнергетикасы жатады.

Қ азақ станда тұ рақ ты ө неркә сіп орындарының кө здерінен атмосферағ а жыл сайын (1995ж – 3, 1млн.га, 1997ж – 2, 37; 1998ж – 2, 33) зиянды заттар шығ ады. Атмосферағ а кететін зиянды қ осындылардың жартысына жуығ ын энергетика, ал тү сті металдар – 22, 7%, қ ара металдар – 15, 7% береді. Атмоссферағ а зиянды заттарды шығ аруда автокө ліктер ү лкен орын алады.

Қ азақ станның ү лкен қ алаларында автокө ліктердің зиянды заттарды шығ арудағ ы ү лесі 60-80% қ ұ райды. Ал Алматы қ аласында – 90%. Ең кө п тарайтын улы заттар – кө міртегі оксиді(СО), кү кірттің диоксиді(SO2), азоттың оксиді(NO), кө мірсутегі(СnHm) жә не қ атаң заттар (шаң).

Атмосферағ а одан да гө рі улы заттар шығ ады, мысалы, фтордың қ осындысы, хлор, қ орғ асын, сынап жә не бензин(а)перин. Осы кү ндері атмосферағ а 500-ден астам улы заттар шығ ады екен, оның саны кү ннен кү нге ұ лғ аюда. Қ азақ стан Рессубликасының қ алаларындағ ы ауа бассейнін бақ ылау қ алаларда ластану дең гейінің ө те жоғ ары екенін кө рсетіп отыр. Орташа алғ анда қ алалардағ ы шаң ның, аммиактың, фенолдың, фторлы сутегінің, формальдегидтің, қ орғ асынның, азот диоксидінің жә не кү кірттің жиынтығ ы шекті нормадан ә лде қ айда артық болып тұ р. Мысалы, Шымкент жә не Лениногорск қ алаларында кү кірт жиынтығ ы шекті нормадан 100 есе артып кеткен.

Атмосферадағ ы қ оспалардың жә не олардың қ озғ алысы екінші дең гейдегі ө те улы қ осылыстардың пайда болуына ә келіп соғ ады (қ ара тү тін (смог), қ ышқ ыл (кислота)) жә не олар озон қ абатын бұ затын бірден-бір қ осындылар.

Смог – ү лкен қ алаларда, ө неркә сіп орталық тарында байқ алатын ауаның ө те қ атты ластануы. Оның екі тұ рпаты байқ алады:

- Тү тіннен немесе ө ндірістік газдың қ алдық тарынан қ ұ ралғ ан қ алың тұ ман;

- Фотохимиялық смог – ө ткір газ бен аэрозольдің қ ою тұ мансыз жиынтығ ы, ол кү ннің ультракү лгін сә улесінің ә серінен фотохимиялық реакцияғ а тү сіп қ ұ ралды ә рі ө те улы келеді.

Фотохимиялық смог 1940-жылдары Лос-Анджелес қ аласында байқ алғ ан, қ азір де ғ аламшарымыздың барлығ ы дерлік бұ рыш-бұ рыштарында кө рінеді. Смог кө з кө рерлікті тө мендетеді, металдың тотығ уын кү шейтеді, денсаулық қ а кері ә сер етеді ә рі тұ рғ ындардың ө лімін кө бейтіп, аурушаң етеді.

Қ ышқ ыл жаң быры – соң ғ ы 100 жылдан бері белгілі, бірақ оғ ан кейінгі жылдарда ғ ана кө ң іл бө ле бастады. «Қ ышқ ыл жаң быры» деген атты бірінші рет 1972 жылы ағ ылшын ғ алымы Роберт Ангус Смит қ олданды.

Негізінде, қ ышқ ыл жаң быр кү кірттің жә не азоттың атмосферадағ ы химиялық жә не физикалық реакцияларының ә серінен туындайтын қ ұ былыс. Нә тижесінде, кү кірт жә не азот қ ышқ ылдары тү зіледі. Соң ынан сол бу немесе қ ышқ ылдың молекуласы бұ лттың тамшыларына араласып, қ ұ рғ ақ немесе жаң быр тү рінде жерге тү седі. Бірақ адамның ө мір-тіршілігі, іс-ә рекеті атмосферағ а кү кірт пен азоттың қ осындысының кө птеп шығ уына ық палын тигізуде. Қ ышқ ыл жаң бырының табиғ атта, адамның араласуынсыз-ақ, бұ рын да болғ андығ ы белгілі, ондайда кү кірт пен азот ө рттің, вулканның т.с. табиғ и қ ұ былыстардың ә рекетінен атмосферағ а кө теріліп отырғ ан.

Қ ышқ ыл жаң быр табиғ атта тек қ ана тік жоғ ары тарамайды, жерді кө лбеп жатқ ан кө кжиекке созылады. Бұ ндай бұ лттар бір елдің аумағ ынан шығ ып, екінші бір мемлекет жеріне барып тү суі мү мкін. Сондық тан бұ л бү гінде халық аралық мә селеге айналып отыр. Мысалы, Қ азақ стан ү шін ө з жерін ластану пайызы ө з кү кіртінің қ ұ рылымынан – 46 пайыз, азот қ ұ рылымы бойынша – 22 пайыз қ ұ райды. Қ алғ ан пайызы ө зге мемлекет аумағ ынан келеді. Азот пен кү кірт атмосферағ а шық қ ан соң бірден реакцияғ а тү сіп, қ осынды қ ұ рамайды, арада 2, 8...10 тә улік ө суі мү мкін. Осы екі арада ауадағ ы ластаушы заттар мың дағ ан шақ ырымдарғ а кетеді.

Қ ышқ ыл жаң быр адам денсаулығ ына, қ оршағ ан ортағ а ү лкен зиян келтіреді. Мыссалы: ауадағ ы ластар жә не қ ышқ ыл жаң бырлар металконструкциясының тот басуын жылдамдатады; ғ имараттардың, ескерткіштердің бұ зылуына ә келіп соғ ады; топырақ пен судың қ ышқ ылдығ ын (РН) ө згертіп, топырақ тың қ ұ рылымын бұ зады, оның ө нім беру қ асиетін тө мендетеді, ө сімдіктердің жойылуына ық пал етеді. Тұ щы судың ашық қ оймаларының сапасын тө мендетеді. Тірі ағ залардың қ ұ руына ә келеді.

Парниктік эффекті. Атмосфераның қ ұ рамы мен жағ дайы Ғ арыш пен Жер арасындағ ы сә уле, жылу алмасу процесіне ә сер етеді. Кү ннен Жерге немесе Жерден Ғ арышқ а қ уат берілу процесі биосферадағ ы температураны белгілі бір дең гейде сақ тайды, орташа алғ анда +15 градус. Мұ нда биосферадағ ы температура жағ дайын сақ тап тұ руда Жерге жылу қ уатын алып келетін кү н радиациясының рө лі жоғ ары. Осы процесс бір-бірімен тығ ыз байланыста болады. Сондық тан Жер балансының ө згеруі биосфераның орта температурасының ұ лғ аюына ә келуі мү мкін. Бұ л жағ дай антропогендік қ осындылардың атмосферада соң ғ ы жылдары кө беюіне байланысты болып отыр. Атмосферадағ ы газдар мен басқ а қ осындылардың кө бесюіне, Жерден ғ арышқ а кө терілетін жылудың кө лемі азаяды да, Жер бетінде қ алып қ ояды. Ал бұ л жағ дай климаттың жыслуына ә келіп соғ ады. Бұ л процесте кө мірқ ышқ ыл газының рө лі ө те зор. О бастан кө мірқ ышқ ыл газының Жердегі климат пен температураны қ олдап тұ ратын концентрациясы 0, 003 пайыздан аспағ ан. Ал кейінгі жылдары бұ л газдың кө лемі ә р он жыл сайын 2 пайызғ а ұ лғ айып отыр. Бұ л жылдамдық соң ғ ы жылдары тездетіп барады. Жер тұ рғ ындары жылдан жылғ а ормандардың кө лемін азайтуда жә не отын жағ уда.

Климаттың ә ртү рлі моделін жасап, зерттеу 2050 жылы Жерде орташа температура 4, 5 градусқ а дейін кө терілуі мү мкін. Жер шарының мұ ндай жылынуы мә ң гілік мұ здардың еруіне ә келетін болса, Ә лемдік мұ хиттың дең гейі 0, 5-1, 5 м кө теріледі.

Климаттың одан ә рі жылынуы 2100 ж. Ә лемдік мұ хиттың дең гейін 2 метрге дейін кө тереді. Ал бұ л 5млн шаршы км қ ұ рлық ты су басып кетуіне ә келуі мү мкін. Ал бұ л – барлық қ ұ рлық тың 3 пайызындай кө лемі.

Парниктік эсффектінің Жер тұ рғ ындарына алып келер зардабы ұ шан тең із. Сондық тан осы кү рделі мә селелер жө нінде адамзат алдынд ала тиімді шаралар қ абылдамаса, Жердегі ө мір-тіршілікке ү лкен қ атер туындауы мү мкін.

Озон қ абатының бұ зылуы. Атмосфераның техногендік ластануының кері ә сері тек жер маң ындағ ы аймақ пен ғ ана шектеліп қ оймайды. Лас қ осындылардың белгілі бір бө лігі озондық қ абатқ а жетіп, оны бұ зады. Озондық қ абаттың бұ зылуы Жерге ұ зындығ ы 0, 29 мкм ультракү лгін сә уленің енуіне мү мкіндік туғ ызады. Бұ л қ ысқ а толқ ынды ультракү лгін сә уленің енуіне мү мкіндік туғ ызады. Бұ л қ ысқ а толқ ынды ультракү лгін сә улелену биосфера ү шін ө те қ ауіпті: ө сімдіктер ә лемі қ ұ риды, онкологиялық жә не кө з аурулары кө бейеді.

Озондық қ абаттарды талқ андайтын негізгі заттар – хлор мен азот қ осындылары. Хлордың бір молекуласы 10 озонның молекулаларын, ал азот оксиді бір молекуласы оның 10 молекулаларын талқ андайды.

Хлор мен азот қ осындыларының озондық қ абатқ а кө терілуінің негізгі кө здері болып тө мендегі факторлар саналады:

- Ұ шақ тардың шығ аратын газдары.

- Зымырандардың шығ аратын газдары.

- Вулкан газдары.

- Фреонды пайдаланатын технологиялар.

- Атом жарылыстары.

Мысалы, «Шаттл» ракетасының бір ұ шуы озонның 0, 3 пайызының бұ зылуына ә келіп соғ ады. Озон қ абатының осы тесігінің қ айта жабылуы ұ зақ уақ ытты қ ажет ететіндегі ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелденген.

Озон қ абатының бұ зылуына ө мірінің ұ зындығ ы 100 жылдарғ а созылатын фреон ү лкен ә сер етеді. Фреонның шығ атын негізгі кө здері: тығ ыздығ ы бұ зылғ ан мұ здатқ ыштар, фреон қ олданылатын технологиялар, тұ рмыста қ олданылатын аэрозоль қ ұ тылары жә не тағ ы басқ алар.