Иҫәнғазы һандуғасы

Фирү зә Миң лебай Ҡ ыҙ ы Йә нгирова-Ҡ олмә нбә това 1962йылдың 17 октябрендә ә ле бө ткә н ауылдарҙ ан иҫ ә плә нгә н Иҫ ә нғ азыла тыуғ ан. Тыуғ ан ауылында башланғ ыс мә ктә пте тамамлай, артабан Ә тек 8 йыллык мә ктә бендә. Иҫ ке Собханғ олда белем ала. Ө фө урман техникумын тамамлай. Хә ҙ ер Йылайыр районының Ҡ ыҙ ҙ арбиргә н ауылында йә шә й.

Бө рйә ненә н моң алғ ан якташыбыҙ шиғ ырҙ ар ижад итә, тө рлө конкурстарҙ а ең еү яулай.

Ауылым Нисә нсе ҡ ат ҡ айтам ауылыма. Ауылыма, бала сағ ыма, Һ ерә йешеп ҡ аршы ала мине Иҫ ке ҡ апҡ а, серек бағ ана. Ҡ аршы алмай мине, ҡ олас йә йеп. Ҡ ыҙ ым ҡ айтҡ ан, тиеп ә сә йем. Атайымдың ө гө т-нә сихә те. Кө сө -дә рте менә н йә шә йем. Аратауҙ а етемһ ерә п ҡ алғ ан, Елә к йыймай унда ҡ ыҙ -ҡ ырҡ ын. Тик яҙ ыуҙ ар ҡ алғ ан Ташбашында, Ағ ас баҫ ҡ ан инде тау һ ыртын. Бала саҡ та баҫ ып тора инем Ослотауҙ а, ҡ ая башында. Ҡ анаттарым булһ а, осорғ а, тип, Хыяллана инем ошонда, Һ ә беш тауы миң ә кө с-дә рт бирҙ е, Мә ң гелек таш, текә ҡ аяһ ы. Саң ҡ -саң ҡ итеп оса бик бейектә Бө ркө ттө ң дә ниндә й саяһ ы. Тау аҫ тында йә йрә п ағ а Ҡ ана,

Балығ ы кү п ине бит унда. Тынып ҡ алғ ан ул да, хә ҙ ер инде Ө йрә к-ҡ аҙ ҙ ар йө ҙ мә й һ ыуында. Ауылым юҡ, ө йҙ ә р ҡ алмағ ан шул, Сү п ү лә не баҫ ҡ ан урамын. Ҡ айтҡ ан һ айын, кү ң елдә рем тулып. Ерҙ ә ренә ятып иланым, Һ ә йкә л тора бейек тау башында. Ата-олатайҙ арғ а ҡ уйылғ ан. Барыһ ының исем-шә рифтә ре Таш плитә гә соҡ оп уйылғ ан. Кү пме ғ ү мер ө ҙ гә н ҡ ә һ ә р һ уғ ыш. Бик кү беһ е кире ҡ айтмағ ан... Беҙ уйнағ ан ҙ ур тү ң ә рә к таш та Ә ллә ҡ артайғ анмы... сатнағ ан... Йә йрә п ятҡ ан хә тфә болондарҙ а Мал кө тө ү е хә ҙ ер кү ренмә й. Ерек, тал-тирә ктә р тамырланып. Ҡ олас йә йеп ү ҫ ә, иренмә й.... Ауылымды иҫ кә тө шө рҙ ө м дә Бына ә ле ҡ айттым тағ ы ла... Ҡ аршы алмай инде мине хә ҙ ер Иҫ ке ҡ апҡ а, серек бағ ана...   «Таң ” №12, 31 ғ инуар 2013 йыл.

БЕРЕНСЕ ДОНЪЯ Һ УҒ ЫШЫ БАШЛАНЫУЫҒ А - 100 ЙЫЛ

Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шаһ ивә ли улы фә һ емле, мә ғ ә нә ле тормош юлы ү ткә н. Уның теү ә л ө с йыл буйы, 1914—1917 йылдарҙ а, империалистик һ уғ ышта Варшавағ а тиклем михнә тле яу юлы ү теү е, мә ргә нлеге, ү ҙ е һ ө йлә гә нсә, «Нипрейә тел разведчиктарын тупылдатып ҡ ырғ анғ а» батырлығ ы һ ә м ҡ ыйыулығ ы ө сө н Бө тә донъя һ уғ ышында Георгий тә релә ре миҙ алы менә н бү лә клә неү е, ауыр контузия алғ анғ а тиклем ү ҙ полкында йү гереү буйынса бер кемгә лә ал бирмә ү е, ҡ асып-боҫ оп ҡ ына большевик- агитаторҙ арҙ ың сығ ыштарын тың лауы - былары оло яҙ мыштың бер сә хифә һ е генә ә ле. Ағ аһ ы Иҫ ә нғ азин Һ иҙ иә т Шаһ ивә ли улы империалистик һ уғ ышта ү леп ҡ ала. Ә йткә ндә й, изге Георгий тә реһ е («һ алдат тә реһ е») дә рә жә лә ргә бү ленә, кө мө штә н яһ ала, хә рби шарттарҙ а башҡ арылғ ан ҡ ыйыулыҡ ө сө н генә бирелә.

Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шаһ ивә ли улы 1893 йылдың 3 мартында Иҫ ә нғ азы ауылында тыуғ ан. Ауылда атаһ ынан ғ ә рә псә уҡ ырғ а- яҙ ырғ а ө йрә нгә н малай Ә тек мә ҙ рә сә һ ен уң ышлы тамамлай. Ул ө с яуҙ а: Беренсе донъя, Граждандар һ ә м Бө йө к Батан һ уғ ышында катнашкан.

“1914 йыл беҙ ҙ ең менә н Австрия, Тө ркиә, Германия һ уғ ышты. Беҙ Иҫ ә нғ азы ауылынан 22 кеше һ уғ ышта ҡ атнаштыҡ: 13 кеше һ уғ ышта ү леп ҡ алды, 9 кеше тө рлө йә рә хә ттә рҙ ә н зә ғ ифлә ндек. Мин 1915 йыл тә н йә рә хә те алып, Ростовта 23-сө номерлы ҡ ышҡ ы лазаретта ятып, дауаланып, шә бә йгә с тә ү ҙ емдең часҡ а ебә рҙ елә р. 105-се Ырымбур полкының 27-се дивизияһ ында тағ ы Герман һ уғ ышына керҙ ем.

1916 йыл ауыр контузия алып, Мә скә ү ҡ алаһ ына килтергә ндә р. Унда 16-сы, 19- сы номерлы лазареттарҙ а дауалап, сә лә мә тлә ндереп, тағ ы ү ҙ емдең часҡ а ебә рҙ елә р.

1917 йылдың февраль айында батшабыҙ ҙ ы тә хеттә н ҡ олатҡ ас, фронтта ла “Ирек! ” тигә н һ ү ҙ ҙ ә р яң ғ ырай башланы. 1917 йылдың октябрендә мин бик ҡ аты сирлә гә с, фронттан тылғ а оҙ аттылар. Харьков ҡ алаһ ында, Златоуст, унан Миә с станцияһ ында 1917 йылдың декабренә ҡ ә ҙ ә р дауаланғ ас, ҡ айтарып ебә рҙ елә р. Ҡ айтҡ ас, яралары уң алыр-уң алмаҫ тан, аслы-туҡ лы кө йө Пименев тигә н алпауытҡ а бү рә нә ҡ ырҡ ып, Ҡ ана буйлап һ ал ағ ыҙ ыуҙ ар, бура бурауҙ ар, сайыр аҡ тарып, туҙ һ ыҙ ырып, дегет ҡ айнатыуҙ ар, туғ ын бө гө ү ҙ ә р... Оноторлоҡ мо ни?!

1918 йыл Граждандар һ уғ ышы башланып китте. Ү ҙ ебеҙ ҙ ең илдә аҡ һ ә м ҡ ыҙ ыл армия сафтары барлыҡ ҡ а килеп, ҡ апма-ҡ аршы бә релештә р башланды. Ярлылар Ҡ ыҙ ыл Армия, байҙ ар Аҡ армия яғ ында һ уғ ышты. Декабрь айы Иҫ ә нғ азы ауылына Смоленск полкы килде. Мин Ҡ ыҙ ыл Армия сафына керҙ ем. Ирә ндек аҫ тындағ ы Ҡ ыҙ рас, Ә хмә т, Ө мө тбай, Билал, Тү бә н Ҡ ыҙ ыл ауылдары тирә һ ендә аҡ тар менә н ҡ аты алыштар башланды. 1919 йыл февраль айы аҙ ағ ында сигенеп барғ анда, Герман һ уғ ышындағ ы тә ү ге контужен булғ ан яң аҡ ҡ а, ҡ улғ а һ ыуыҡ тейеп, Ҡ олғ ана ауылында ятып ҡ алдым. Часым Стә рлетамаҡ яғ ына ың ғ айланы. 12-се кө н хә л кергә с, тыуғ ан ауылғ а ҡ айтып тө штө м. 1919-1921 йылдар тиф ауырыуы кө сә йеп, халыҡ ныҡ ҡ ырылды, Иҫ ә нғ азы ауылының ө стә н бер ө лө ш кенә һ е ҡ алды”, тип ү ҙ блокнотына теркә п ҡ уйғ ан Вә лиулла бабай.

Октябрь революцияһ ының иленә, тө йә генә, ү ҙ енә ирек, бә хет килтерә сә ген ул Ҡ ыҙ ыл Армияғ а яҙ ылғ ас ҡ ына ныҡ лап тө шө нә. Башҡ ортостандың ҡ айһ ы ғ ына тарафтарында йө рө мә й ул, аҡ бандаларғ а, эске дошмандарғ а ҡ аршы арыҫ ландай һ уғ ышып! Илдә тыныслыҡ урынлашып, ү ҙ е башлы-кү ҙ ле булғ ас, бер нисә йыл йә нә урман эшендә кә сеп итә Вә лиулла. Ә леге лә баяғ ы, ҡ ыуғ ынғ а йө рө й, дегет ҡ айната, сайырын да ағ ыҙ а, һ алабашын да һ ала, һ унарғ а ла сыҡ ҡ ылай, балыҡ тота.

Башҡ орт АССР-ы Ү ҙ ә к Башҡ арма Комитеты (ЦИК) Президиумы һ ә м Халыҡ Комиссарҙ ары Советының (СНК) 1930 йылдың 20 авгусындағ ы ҡ арары менә н [башкортостанда административ бү ленештә кантондар һ ә м волостар бө тө рө лө п, райондар барлыҡ ҡ а килә. Шулай итеп, беҙ ҙ ең Бө рйә н районы Башҡ арма комитеты тө ҙ ө лә.

1930 йыл. Колхозлашыу хә рә кә те Иҫ ә нғ азы кеү ек тө пкө л ауылдарҙ ы ла ҡ уҙ ғ ыта. Бында ла тиҫ тә гә яҡ ын ярлы-ябағ а, барлы-юҡ лы мал-мө лкә ттә рен берлә штереп, колхоз булып ойоша. «Большевик»тың рә йесе итеп ҡ асандыр арлы-бирле генә ә фтиә к уҡ ый алғ ан һ ә м имза урынына һ уйыр аяғ ын хә терлә ткә н тамғ а сыймаҡ лап йорө гә н, хә ҙ ер инде кә рә ккә ндә һ ә ү етемсә русса һ упалап, донъя хә лдә ре ағ ышын сә йә си яҡ тан апаруҡ дө рө ҫ тойғ ан, сатай- ботай ғ ына булһ а ла яҙ а белгә н элекке ҡ ыҙ ылармеец Вә лиулла Шә һ ивә ли улы Иҫ ә нғ азин һ айлана. Тары сә сә лә р, келә т һ алалар, мал ҡ уралары ө сө н дилә нкә бү лә лә р... Ү кенескә кү рә, колхоз мандый алмай, аҫ тыртын дошман ҡ отҡ оһ она бирелеп, кү птә р коллективтан ситлә шә. Тора-бара «Большевик»та ике генә ағ за - ирле-ҡ атынлы Иҫ ә нғ азиндар ҡ ала. Большевиктар партияһ ы сафында тормаһ а ла, йө рә ге коммунистарҙ ыҡ ына хас типкә н Вә лиулла ү ҙ е рә йес, ү ҙ е бух­галтер, ү ҙ е келә т мө дире. Со­вет тракторҙ ары эшлә ү ө сө н фонд туплау башланғ ас, ул Георгий тә релә рен, ә ҡ атыны затлы белә ҙ ектә рен дә ү лә т файҙ аһ ына тапшыра.

Йылдар ү тә. Ғ аилә гә берә м- һ ә рә м сабыйҙ ар ө ҫ тә лә тора. Иҫ ә нғ азы ауылында тыуып- ү ҫ кә н 38 йә шлек Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шаһ ивә ли улы райондың һ аулыҡ һ аҡ лау бү леге модире итеп тә ғ ә йенлә нә. Иҫ ке Собханғ олда йә шә й башлайҙ ар. В. Иҫ ә нғ азин ү ҙ ваҡ ытына кү рә белемле, эшен тырышып башҡ арыусы, абруйлы етә кселә рҙ ең береһ е булып һ анала. Уның етә кселегендә Иҫ ке Собханғ ол ауылының амбулаторияһ ы менә н 35 койкағ а иҫ ә плә нгә н дауахана бинаһ ы тө ҙ ө лә.

1934 йылдың ғ инуар айында ү ткә н Бө тә Башҡ ортостан Советтарының IX съезында Бө рйә н районынан делегат булып ҡ атнаша. Шул осорҙ а Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шә һ ивә ли улы Башҡ орт АССР-ы Ү ҙ ә к башҡ арма комитетына (VIII саҡ ырылыш) ағ за итеп һ айлана. Тә ү ге йыйылышҡ а, йә ғ ни баш ҡ алағ а, бесә н эшлә п йө рө гә н ерҙ ә н юллана ул. Ө ҫ тө ндә кә зә кей, киң яғ алы кү лдә к, шалбай салбар, аяғ ында иҫ ке ситек. БашЦИК рә йесе Афзал Таһ иров Бө рйә н вә киленә һ ынсыл ҡ арап тора, шунан тиҙ генә ниҙ ер яҙ ып, ҡ улына ҡ ағ ыҙ тоттора.

- Ҡ устым, һ ин автономиялы хө кү мә т ағ заһ ы бит хә ҙ ер, бы­лай кейенеү батып етмә й.

- Минең, иптә ш рә йес, кеҫ ә лә...

- Кисә ге батыр һ алдатты ғ ына кейендерерлек ә мә л табырбыҙ. Хафаланма, мә, ошо ҡ ағ ыҙ менә н келә ткә барып ә йлә н.

Вә лиулла кире ә йлә неп килгә с, танылғ ан ә ҙ ип һ ә м дә ү лә т эшмә кә ре уның яң ы костюмына БашЦИК ағ заһ ы знагын ҡ аҙ ай, 0155-се номерлы танытма тапшыра. Ә йткә ндә й, Вә ли бабай алһ ыу знакты ә лдә н-ә ле ҡ ә ҙ ерлегә кейгә н костюмына беркетергә яратҡ ан.

Район Советында 1937 йылғ а тиклем эшлә й ул. Эшлә й, тип ә йтеү е генә ең ел, кө нө - тө нө халыҡ мә нфә ғ ә ттә рен ҡ айғ ыртып сабыулай. Табиптар етешмә й, килгә ндә ре араһ ында тиҙ ерә к тайырғ а ғ ына ямһ ынып тороусылар ҙ а табыла. Дауаха­налар һ алыуҙ ы, яң ы медпун­кттар асыуҙ ы юллай, урман бо­тап, район ү ҙ ә генә тиклем ма­шина юлы ү ткә реү ҙ ә ҡ атнашыу, шунан тә ү ге машинала район ү ҙ ә генә елдереп инеү - бө тә һ е лә Вә лиулла бабайҙ ың хә тер блокнотына теркә лгә н.

1937 йылда ү ҙ енең тыуғ ан ау­ылы Иҫ ә нғ азығ а ҡ айта. Бө рйә н лесхозында урман технигы бу­лып, ө лгө лө эш кү рһ ә ткестә ре менә н эшен яратып башҡ ара ул. 1938 йыл Иҫ ә нғ азы айы­рым “Большевик” тигә н колхоз барлыҡ ҡ а килтерҙ е, рә йесе Сә лихов Ә нү ә р Хә йбулла улы булды. тә ү ге коммунистар Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шә һ ивә ли улы һ ә м Ҡ олбайытов Ғ илметдин Ғ ә ллә м улы, тә ү ге комсомолец Ҡ отлобаев Ғ ә ле Тө хфә т улы була.

1941 йыл, 4 ноябрь кө нө. Военкоматҡ а ғ ариза бирһ ә лә, Вә лиуллинды ҡ апылда фронтҡ а алмайҙ ар, ә Бело­рет металлургия заводына ебә рә лә р. Илдә һ уғ ыш бара, тимә к, ҡ айҙ а ла фронт! Тиҙ арала яң ы һ ә нә р ү ҙ лә штерә егә рле Вә лиулла. Нормаһ ын ударниктарса тултыра башлай. «Домна, мартен мейестә ре янында ҡ анаттар етештереү ҙ ә стахановсы булып бик яҡ шы кү рһ ә ткестә ргә ө лгә шеп, пре­миялар алып эшлә нем», тиелә бабайҙ ың блокнотында. Ә ммә кө тө лмә гә н бә лә арҡ аһ ында дауаханағ а элә гә. 1942 йылдың 20 мартында аң ғ армаҫ тан һ ул аяғ ының нә ҡ йө ҙ лө гө нә һ ө йә ктә рен йә нселдергә нсе тимер болванка килеп тө шә. Бер центнер тартҡ ан болванка. Табиптар икелә нә тә ү ҙ ә: аяғ ын ҡ ырҡ ырғ амы, юҡ мы. Белорет дауаханаһ ында 1943 йылдың майына тиклем ятҡ ан. Шулай ҙ а дауаланыу хә йерле тамамлана - ә леге мә ҡ ә лә геройы башта ҡ ултыҡ, тора-бара ҡ ул таяғ ын да ташлай һ ә м ү ҙ ауылына ҡ ә ҙ имгесә ҡ айта.

1943 йылдың май башында рядовой Иҫ ә нғ азин йә нә яуҙ а, йә нә Ватан ө сө н изге һ уғ ышта. Айырым танк батальонының штаб подразделениеһ ына элә гә ул. Белоруссия, Литва, Латвия ауылдарын һ ә м ҡ алаларын илбаҫ арҙ арҙ ан азат итеү ҙ ә, немец фашистарының 32-се Курляндия дивизияһ ын ҡ амауҙ а ҡ атнаша. Командирҙ ар ҙ а, йә шерә к һ алдаттар ҙ а ил­лене уҙ ғ ан ыҡ сым кә ү ҙ ә ле «батька»ны ихтирам итә, ауыр минуттарҙ а унан баш эймә ҫ кә ө йрә нә, ял сә ғ ә ттә рендә мә ҙ ә ктә рен тың лап кинә нә. Ә алыҫ Иҫ ә нғ азыла... ауырыуҙ ан ө ҙ лө гө п, ҡ атыны вафат була. Биш ҡ ыҙ, бер ул ү ҙ алдарына аталары ҡ айтҡ ансы нисек тә кө н кү рә, бирешмә йҙ ә р.

«Сентябрь айы Иҫ ә нғ азы ау­ылына ҡ айтып килдем. Бө йө к Ватан һ уғ ышында ауылдан 19 кеше ҡ атнашып, 12-һ е һ уғ ышта батырҙ арса һ ә лә к булды, 7-һ е иҫ ә н-һ ау, тә н йә рә хә ттә ре менә н ҡ айттылар. 1967 йылда Иҫ ә нғ азы ауылында 21 хужалыҡ ҡ ына тороп ҡ алды», тип яҙ ып ҡ алдырғ ан ү ҙ блокнотына.

- һ ай, был һ уғ ыш тигә ндә ре... Донъялар һ аман тыныс тү гел бит ә ле, шуныһ ы хө рт. Израйылы, Ә мереге нимә ҡ ыланғ ан була! - Аҡ һ аҡ ал стенағ а ҡ айышынан аҫ ылғ ан транзисторғ а ым­лай.

- Гә зит-маҙ ар уҡ ырлыҡ рә т юҡ хә ҙ ер, кү ҙ сыбарлана башлай. Йә шерә к саҡ та ҡ ош- ҡ ортто осоп барғ ан еренә н дә атып тө шө ргө лә й торғ айным. Алты айыу йыҡ тым, бү ре лә алғ ыланым... - тип һ ө йлә гә н ул яҙ ыусы Сабир Шә риповҡ а.

Вә ли Шаһ ивә ли улы Бө йө к Ватан һ уғ ышында ҡ атнашып, миҙ алдар һ ә м ордендарғ алайыҡ булғ ан яугирҙ ә рҙ ең береһ е. “Атайым 7 быуынын белгә н бит! Илдә рбә к, Арсланбә к, Кү скә рбә к, Иҫ ә нғ азы, Йыһ анша, Шаһ иә хмә т, Шаһ ивә ли. Ул ғ аилә һ ендә 5 бала тә рбиә лә п ү ҫ тереп, ү ҙ аллы тормошҡ а баҫ тырғ ан ө лгө лө атай ҙ а булды. Шаһ иә хмә ттең улы Шаһ ивә ли 1912 йылдың 22 апрелендә 52 йыл йә шә п ү лә, ә Шаһ ивә лиҙ ең улы — Иҫ ә нғ азин Вә ли 90 йә шкә етеп ү леп ҡ алды. «Совет власына эскерһ еҙ, кү п хеҙ мә т иттем. Ил ҡ отая, кү ң ел кө р - ҡ ә ҙ ерен белергә кә рә к. Бигерә к тә йә штә ргә ” тигә н һ ү ҙ ҙ ә ре ә ле лә хә терҙ ә, - ти ҡ ыҙ ы Зоя апай Иҫ ә нғ азина.

Кү нелдә һ ығ ымта ярала: Рә сә й һ алдаттары, шул иҫ ә птә н яҡ таштарыбыҙ ҙ а, Тыуғ ан илебеҙ ө сө н Иҫ ә нғ азин Вә лиулла Шә һ ивә ли улы кеү ек ҡ аһ ар­мандарса һ уғ ышҡ ан. Ү ҙ иленә, халҡ ына тоғ ро хеҙ мә т иткә н, тыуғ ан тупрағ ына хыянатһ ыҙ булғ ан, изге маҡ саттар менә н янып йә шә гә н кешелә р шулай оҙ он ғ ү мерле булалыр. Был һ уғ ыштан кемдә рҙ ә лер һ арғ айып бө ткә н хаттар, фотолар, “Георгий тә реһ е" йә ки миҙ алы ғ ына һ аҡ ланып ҡ алғ андыр. Хә бә рлә шегеҙ. Батырҙ ар онотолмаҫ ҡ а тейеш.

Д. АЛЛАБИРҘ ИН.

2014 йыл, 24 июль, кесе йома, № 86 (9714)

Сығ анаҡ тар:

“Иртә нге йыр". Ө фө Башкортостан китап нә шриә те 1987 й.

Сабир Шә рипов “Ҡ арағ ас

йө ҙ йә шә р ағ ас” хикә йә. 305- 311-се биттә р.

Иҫ ә нғ азина Зоя Вә лиулла кыҙ ының (1936 йылғ ы) атаһ ы тураһ ында хә тирә лә ре.

В. Ш. Иҫ ә нғ азиндың блокноты (архивы). РГВИА, Фонд 2719 - 105-се йә йә ү ле ғ ә скә р Ырымбур полкы.

Һ ү рә ттә: В. Ш. Иҫ ә нғ азин.