Еңбекті ұйымдастыру: маңызы, мақсаты, формалары

Ауыл шаруашылығ ының кез келген саласы ө ндірісінің тиімділігі жұ мыскерлердің ең бегін дұ рыс ұ йымдастырудан біршама байланыста болады.

«Ұ йымдастыру» тү сінігі ә р категориядағ ы жұ мыскерлердің, ең бек ұ жымының мамандық міндеттерін ү йлестіру, жү йелеуді кө рсетеді.

«Ең бекті ұ йымдастыру» тү сінігі ең бекті бө лу жә не кооперациялаумен тікелей байланыста болады.

Жұ мыскерлердің міндетін мамандығ ына, категориясына сә йкес бө лу – ең бекті бө лу деп аталады.

Ең бек ұ жымында функционалды, технологиялық, квалификациялық ең бекті бө лу қ алыптасады.

Функционалды ең бекті бө лу - ә р жұ мыскердің ө ндірістегі роліне сә йкес жеке топтарғ а бө лінуін кө рсетеді. Нә тижесінде жұ мыскерлер тө мендегідей топтарғ а бө лінеді:

· негізгі

· қ осымша

· ИТМ (басқ арушы мамандар)

· қ ызметкерлер (бухгалтерия, жоспарлау бө лімінің қ ызметкерлері)

· кіші қ ызметкерлер т.б.

Негізгі жұ мысшылар – ө нім ө ндірісіне тікелей қ атысушылар: механизатор, комбайнер, сауыншы, малшы, жылқ ышы т.б.

Қ осымша жұ мысшылар – негізгі ө ндіріске қ ызмет кө рсетушілер: кү зетші, лаборант, есепші, қ ойма, қ оғ амдық тағ ам жұ мысшылары т.б.

Технологиялық ең бекті бө лу – жұ мыс технологиясына сә йкес жұ мысшылар тобының қ ұ рылуын кө рсетеді (жинау звеносы, ттасымалдау звеносы, астық ты ө ң деу звеносы, сү т ө ндіру звеносы, мал басын бордақ ылау, жас малды кү ту т.б. топтар

Квалификациялық ең бекті бө лу – жұ мысшылардың квалификация дең гейіне сә йкес топтарғ а бө лінуі:

мал шаруашылығ ында 1 жә не 2 класстағ ы мал шаруашылығ ының іскері

ө сімдік шаруашылығ ында 1, 2, 3 класстағ ы механизатор

жө ндеу шеберханасында 1, 2, 3...8 разрядтағ ы токарь, слесарь, т.б

Ең бекті кооперациялау – жұ мысшылардың бір немесе ә ртү рлі ең бек процесстерінде бірігуі. Жұ мысшылардың бір технологиялық процессте бірігуін (звено) қ арапайым формадағ ы кооперация деп атайды. Ал кү рделі кооперация мысалынаө ндірістік бригадаларды (трактор-егіс бригадаларын, сү т ө ндірумен айналысатын бригадаларды, шабандар бригадасын атауғ а болады. Яғ ни, аталғ ан бригадалар ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінде ең бекті ұ йымдастырудың негізгі формалары болып есептеледі.

Ауыл шаруашылығ ы кә сіпорындарының тә жірибесі негізінде ең бекті ұ йымдастыру формаларының тиімділігін тек ғ ана тө мендегі негізгі принциптер негізінде байқ ауғ а болады:

1. жұ мыскерлер қ ұ рамының тұ рақ тылығ ы
2. ө ндіріс қ ұ ралдарының жұ мыскерлерге тұ рақ ты ұ зақ мерзімге пайдалануғ а берілуі (жалғ а беру, сату арқ ылы)
3. ең бек ұ жымының ө нім ө ндірісіне байланысты барлық жұ мысты қ рындауы (қ ар тоқ татудан бастап, сү дігер жыртумен аяқ талуғ а дейінгі)
4. ең бек нә тижелерін материалды ынталандыру (га, т, майлылық, натуралды ө нім тү рінде)
5. ө ндірістік бағ дарламалардың, келісім-шарт міндеттемелерінің орындалуына материалды жауапкершілікте болу (ө ндірістік кооперативтің субсидарлы жауапкершілігі, шаруа қ ожалық тарының жауапкершілігі т.б.)
6. ө ндіріс табысы мен шығ ындарын салыстырылуы (ө зін-ө зі ақ тау)

Ең бекті ұ йымдастыру формаларына звенолар, механикаландырылғ ан отрядтар да жатады. Звенолар тұ рақ ты, уақ ытша, маусымғ а қ ұ рылуы мү мкін.

Ең бекті ұ йымдастырудың тиімділігіне біршама ең бек ұ жымдарының (бригада, звено, отряд) оптималды мө лшері ә сер етеді. Ең бек ұ жымының мө лшері жұ мыскерлер санына, егіс алқ абының кө леміне, мал басына, техника санына байланысты болады.

Ең бек ұ жымдарының жұ мыскерлер санына байланысты кө лемі жұ мыстық жылдық ең бек сиымдылығ ын (технологиялық карта бойынша адам-сағ) 1 жұ мыскердің адам-сағ атпен жылдық жұ мыс уақ ыты бө лу арқ ылы анық талады.

Мысалы, механизатор ү шін:

Жылдық жұ мыс уақ ыты

365 – 52 демалыс – 11 мереке – 18 ең бек демалысы = 284 кү н

284 * 7 = 1988 сағ

Астық ө ндірісіндегі жылдық ең бек шығ ыны 240000 адам-сағ

Бригаданың жұ мыскерлер саны бойынша мө лшері

240000: 1988 = 120 адам

Технологиялық карталар негізінде техника қ ажеттілігі тө мендегі формуламен анық талады:

П = G: (Hв * D) * Ксм,

где G – жұ мыс кө лемі

Hв – ө німділік нормасы

D – календарлық кү ндер

Ксм – ауысымдық коэффициент

Ең бек ұ жымдарының кө лемін жоспарлауда ұ жымның жергілікті жағ дайы, мамандандыру дең гейі, жұ мыскерлерінің квалификациясы ескеріледі.

Мал шаруашылығ ында ең бекті ұ йымдастырудың негізгі формасы ретінде мамандандырылғ ан бригадаларды (сү т ө ндірумен, мал семіртумен, жас малды кү тумен айналысатын бригадалар).

Мал шаруашылығ ында жұ мыскерлер санына байланысты бригада кө лемі малдың орташа жылдық саны жә не шаруашылық та қ алыптасқ ан жұ мысшылардың ә р категориясы бойынша қ алыптасқ ан нормалар арқ ылы анық талады.

Мысалы, 200 сиыр бағ атын бригада кө лемі:

кү ту нормасы жұ мыскер саны, адам

сауыншы 40 5

малшы 60 3

слесарь 200 1

бригадир 200 1

барлығ ы - 10 адам

Сү тті ірі қ ара мал шаруашылығ ында, ә сіресе сү т кешендерінде, ең бекті ұ йымдастырудың потокты-цехты формасы қ олданылады, яғ ни сиырлар 4 цехта кү тіледі:

1. суалма сиыр цехы (бұ заулау қ арсаң ында 2 ай сауылмайды)

2. бұ заулау цехы (10 кү н бұ заулауғ а дейін, 10 кү н бұ заулаудан кейін)

3. машинамен сауынғ а дайындау жә не ұ рық тандырылатын сиырлар цехы (бұ заулағ аннан кейін 2 ай аралығ ында машинамен саууғ а дайындау, ұ рық тандыру)

4. сү т ө ндірісі цехы (негізгі цех)

Ең бекті ұ йымдастырудың тиімділігіне ең бек ету жә не дем алу тә ртібі де ә сер етеді. Ауыл шаруашылығ ы кә сіпорындарында тә уліктік (1, 2, 3- ауысымдық), апталық (2 демалыс кү німен 5-кү ндік жұ мыс, 1 демалыс кү німен 6 кү ндік жұ мыс тә ртібі), жылдық жұ мыс жә не демалыс тә ртібі.

Астық дақ ылдарын себуді ұ йымдастыру

Астық ө ндірісінің тиімділігі кө біне аймақ тық жағ дайларғ а, астық ты пайдалану мақ сатына – тауарлы астық, мал азығ ына пайдаланатын астық, техникалық (ө ң деу) мақ саттағ ы астық, қ олданылатын технологияғ а, ө ндірістік ресурстармен қ амтамасыздық дең гейіне байланысты болады.

Астық ө ндірісінің технологиясы негізгі 2 кезең нен тұ рады:

топырақ ты дайындау жә не себу

егін жинау (ең бек шығ ындарының 60-70%)

Негізгі технологиялық процесстерді тиімді ұ йымдастыру ү шін жұ мыс кү шін жә не ө ндірістік қ ұ рал-жабдық тарды тиімді орналастыру, жұ мысшылардың ө зара ү йлестікте болуын ескеру қ ажет.

Технологиялық процесстің орындалуына тө мендегідей талаптар қ ойылады:

· агротехникалық – тұ қ ым терең дігі, ору биіктігі, ө німді жинау тазалығ ы т.б.

· ұ йымдастыру-экономикалық – техниканың тиімді жұ мыс істеуі, ең бек жә не материалдар шығ ынын азайту, ө німнің ө зіндік қ ұ нын тө мендету т.б.

Топырақ ты дайындау жә не астық дақ ылдарын себу толығ ымен механикаландырылғ ан. Технологиялық процесстердің уақ ытында сапалы жү ргізілуі ө ндіріс нә тижесіне ә сер етеді. Себу 2 ауысымдық жұ мыс тә ртібінде жү ргізіледі.

Себу қ арсаң ындағ ы топырақ ты ө ң деу - бораналау (БИГ-3А), культивациялау (КПЭ-3, 8), топырақ ты тығ ыздау.

Наиболее важными и ответственными периодами по возделыванию зерновых культур являются посев (СЗС-2, 1, СЗС-3, 6, СЗС-9) в оптимальные сроки (7-10 дн), уборка урожая (обмолот хлеба за 10-15 дн).

Кө птеген шаруашылық тардың тә жірибесі себу, жинау жұ мыстарын 25-30 кү н аралығ ында жү ргізетіндігін кө рсетеді, яғ ни оптималды мерзім 2 еседен асатындығ ын кө рсетеді. Нә тижесінде Солтү стік облыстар шаруашылық тарында тек осындай себептермен ә р гектардан 3-4 ц астық тың топырақ та қ алуы байқ алады.

Себу қ арсаң ында егіс алқ абы загондарғ а бө лінеді, ә р загонның кең дігі себу агрегаттарының алымына ү лесті болуы қ ажет, сеялкаларды тұ қ ыммен, тың айтқ ышпен толтыру орындары белгіленеді.

Тұ қ ым сеялкаларғ а автозаправщиктер арқ ылы қ ұ йылады, тұ қ ым, тың айтқ ыш қ ұ ю кө біне егіс алқ абының бір шетінде жү ргізіледі.

Себу жұ мысы барлық ең бек шығ ындарының 10-15% қ ұ райды, оптималды мерзімі 7-10 кү н. Астық дақ ылдарын себумен айналысатын техниканың тиімділігін потокты-топ ә дісімен жү ргізуде жақ сартуғ а болады. Нә тижесінде негізгі звено ролін себу агрегаттарының звеносы атқ арады, яғ ни себу агрегаттарының звеносы басқ а звенолардың (тұ қ ымды тасымалдау) жұ мыс ритміне ә сер етеді.

Астық дақ ылдарын жинауды ұ йымдастыру

Астық дақ ылдары 2 ә діспен жиналады:

· дестеге қ ұ латып жинау

· тікелей ору

Астық жинауғ а 5-10 кү н қ алғ анда бас агрономның басқ аруымен қ ұ рылғ ан комиссия егіс алқ аптарын аралап ә р участке бойынша жинау ә дісін, бастау уақ ытын анық тайды.

Дестеге қ ұ латып жинауда (80% Ақ мола облысы бойынша) жинау уақ ыты азаяды, астық сапасы жақ сарады.

Астық ты жинау астық алқ абын дайындаудан басталады: алқ ап загондарғ а бө лінеді, бұ рылыс жолдары транспорт магистральдары жасалады, загондардың арасы егіс алқ аптарын ө рттен сақ тау мақ сатында жол болып орылады.

Дестеге қ ұ ү латып жинау валоктарғ а астық ты шауып қ ұ латудан (ЖВН-6) басталады.

Валоктарды жинау олардың кебуіне байланысты 3-5 кү ннен кейін жү ргізіледі.

Тікелей оруғ а астық массасының 95% толық пісу фазасында басталады.

Астық жинауда жинау агрегаттарын (комбайндар), тасымал агрегаттарын ә р загонда типтес орналастыру қ ажет, нә тижесінде комбайндарғ а тиімді қ ызмет кө рсету мү мкіндігі болады, комбайндар мен астық ты қ ырманғ а тасымалдаумен айналысатын техника 2 ауысымда жұ мыс істейді.

Комбайнерғ а кө мекші бекітіледі.

Топтағ ы (загондағ ы) комбайынның минималды саны бір тасымал бірлігіне тиелетін астық бункерінің санына сә йкес келуі қ ажет.

Тө мендегідей топталады (звенолар):

· егіс алқ аптарын дайындау

· астық тасымалдау

· астық ору

· техникалық қ ызмет кө рсету

· мә дени-тұ рмыстық қ ызмет кө рсету т.б.

Комбайндар жұ мысының тиімділігі астық ты тасымалдаумен айналысатын техникалармен ү йлесімді жұ мысын қ амтамасыз еткен жағ дайда жү зеге асады.

Комбайннан астық тың басым ү лесі автомашиналармен тасымалданады.

Астық ты комбайннан тасымалдауғ а қ ажетті автомобиль саны:

У * Пк * Тр

Ка = -----------------

Га * 60

У – ө німділік, ц/га

Пк – 1 сағ комбайнның ө німділігі, га

Тр – рейс ұ зақ тығ ы, мин

Га – автомобильдің жү к кө терімділігі, ц

Рейс ұ зақ тығ ы:

У 21

Тр = ---- * tв + tр + 60 -----

Е Vср

Е – бункердің сиымдылығ ы, ц

tв – 1 бункерден астық ты тү сіру уақ ыты, мин

tр – қ ырман басында автомашинадан астық ты тү сіру уақ ыты, мин

1 – қ ырманғ а дейінгі қ ашық тық, км

Vср – автомобильдің тасымалдау жылдамдығ ы, км/час

Кә сіпорындарда астық ты қ ырманғ а дейін тасымалдаудың прогрессивті ә дістері:

· комбитрейлерлі

· порционды

Қ ырман басындағ ы астық ЗАВ-10, 20, 30, 40 қ ондырғ ыларымен алғ ашқ ы ө ң деуден(кептіру, тазалау) ө теді.

Сабан жинау. Сабан жинауда 3 ә діс қ олданылады: тұ тас кү йінде, ұ сақ талғ ан жә не престелген кү йінде. Сабан негізінен малдарғ а тө сеніш, қ атты азық ретінде т.б. мақ саттарда тросты волокушамен жиналады.

Астық ты сақ тау. Малдарғ а азық тық астық жеке қ оймаларда сақ талып қ ыс бойы келесі кү зге дейінгі аралық та жұ мсалады; элитті тұ қ ымдар қ ұ рғ ақ қ оймада қ аптарғ а тиеліп ағ аш решетоларында сақ талады; басқ а тұ қ ымдар – жақ сы желдеткіштері бар қ оймада сақ талады; азық -тү ліктік (тауарлы) астық – кө біне бірден сатылымғ а жіберіледі; ішкі қ ажеттілікке (ө ң деуге) қ ажетті астық жеке қ омада сақ талады.

Астық дақ ылдарын жинауғ а қ атысатын жұ мыскерлердің ең бекақ ысы.

Бригадир, мастера-наладчик, комбайнердің кө мекшісі жә не т..б.ең бекақ ысы негізгі комбайнердің ең бекақ ысына (в %) байланысты қ орытылады. Негізгі комбайнердің жалақ ысы 1 га жиналғ ан егіс алқ абына жә не 1 т жиналғ ан астық қ а есептелген ең бекақ ы мө лшерімен қ орытылады; маусымдық нормасын орындауына байланысты қ осымша ү стеме ақ ы қ олданылады.