Кесте 2 – Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметтің нормативке сәйкес келу мағынасы

Портфельді инвестициялаудың негізгі міндеті –инвестициялаудың шарттарын жақ сарту, бағ алы қ ағ аздарғ а олардың жалғ ыз ө зі тұ рғ анда еш нә тижеге жете алмайтындай, тек оларды жиынтық бағ алы қ ағ аздар ретінде қ арастыру керек. Портфельді қ ұ ру ү дерісінде ғ ана осындай сипаттамасы бар жаң а инвестициялық сана пайда болады. Сө йтіп, бағ алы қ ағ аздар портфелі инвесторғ а ең тө менгі мү мкін болатын тә уекелдік жағ дайындағ ы қ ажетті табыс ә келетін инструмент болып табылады.

Жалпы алғ анда, акцияларды қ аражат жинау деп қ арамау керек, оны ө те жоғ ары тә уекелдікке бейім кә сіпқ ойлардың алып-сатарлық инструменті ретінде қ арау керек. Дегенмен, тә жірибе кө рсеткендей, тек акциялардан ғ ана облигациялар мен мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарғ а қ арағ анда 2-3 есе кө п табыс алуғ а болады. Сақ тандыру компаниялары ү шін Қ азақ стандық акциялар рыногы соң ғ ы жылдар ішінде тұ рақ ты жағ ымды динамика кө рсеткендіктен қ ызығ ушылық туғ ызып отыр.

Активтерді сенімгерлікпен басқ ару сақ тандыру компаниясы ү шін қ ор рыногында тартымды болып табылады. Тарихқ а жү гінсек, қ ор рыногындағ ы активтерді сенімгерлік басқ ару Америкада пайда болғ ан, онда ө ткен ғ асырдың басында америкалық биржа рыногында алып-сатарлық пен айналысқ ан ө зара қ орлар индустриясының жаппай ө суін байқ ауғ а болатын. Олардың саны 20-шы жылдың соң ында 700-ден асып кетті. Бұ л қ ызмет кө рсетудің жаң а тү рі дү ниеге келді деуге болады. Қ азіргі таң да 10000 америкалық ө зара қ орларындағ ы ақ шалай қ аражат кө лемі 10 трлн. доллардан асып кетті.

Ә р бір сақ тандыру компаниясы жергілікті жағ даймен тұ тынушылардың сақ тандыру компаниялары акционерлерінің тілек-талаптарын, ө з мү дделерін сақ тай отырып, ережелерді еске ала отырып инвестициялаудың объектілері мен бағ ыттарын таң дау мә селесін ө здері шешеді. Тұ рақ ты жә не ү лкен табыс беретін сақ тандыру резервтерін орналастырудың ортақ алгоритмін жасауғ а бірнеше рет талаптануғ а болады, бірақ атақ ты басылымдарда инвестициялаудың оң тайлы объектісін таң дау рә сімдерін айқ ындайтын суреттемелер жоқ. Сондық тан сақ тандырудың резервтерін оң тайлы орналастырудың қ арапайым, тиімді алгоритмін талдау (ә зірлеу, зерттеу) басқ аша айтқ анда, бар нормативтік талаптарды ескере отырып, инвестициялық портфельдің қ ұ рылымын оң тайландыру қ ажет.

2004 жылдың 27-қ арашасындағ ы №335 Қ аржы қ адағ алау агенттігінің “Пруденциялық нормативті сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдары, олардың есеп айыру ә дістемесі жә не пруденциалдық нормативтердің орындалуы жө ніндегі есеп беру, сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының активтерін ә ртараптандыру дең гейіне деген талаптарды бекіту жө ніндегі” нұ сқ аулық та кө рсетілгендей, алғ а қ ойғ ан мақ саттарды былайша айтуғ а болады: инвестицияның қ ажетті кө лемі бойынша резервтерді бө лудің нормативті талаптарын сақ тай отырып жиынтық инвестиция табысының ең жоғ ары мағ ынасын қ амтамасыз ететін тү рін табу керек.

Символдық жазба мынадай:

mах{Р};

(1)
Мұ ндағ ы:

Р - резервтерді инвестициялаудан тү скен жиынтық пайда жә не сақ тандырушының меншік қ ұ ралдары;

n - инвестиция бағ ытының жалпы саны;

R- сақ тандыру резервтері;

С - инвестицияланғ ан сақ тандырушының меншікті қ ұ ралдары;

d - і-бағ ыты бойынша инвестициядан тү скен табыстың коэффициенті;

Н - і-бағ ыты бойынша инвестицияланғ ан қ ұ ралдардың қ айтарымы болу мү мкіндігін ескеретін коэффициент;

N- инвестицияның і-бағ ыты бойынша инвестициялық қ ызметінен тү скен салық қ а кететін табыстың бө лігі;
Сақ тандырушының инвестициялық қ ызметінің сә йкестігі нормативтердің бекітілген ережесі мына формула бойынша айқ ындалады:

(2)
Мұ ндағ ы:

Вi - ережелерге сә йкес инвестициялардың шекті бағ ыты;

Сn - №2 кестеде сә йкестік нормативінің мағ ынасы берілген.

Кесте 2 – Сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметтің нормативке сә йкес келу мағ ынасы

Естерің ізге сала кетейік, ағ ымдағ ы сақ тандыру тө лемдерін жү ргізу ү шін компания резервтерінің есеп айырысу шотында (В9) резервтердің жалпы сомасының 3%-дан кем болмауын қ амтамасыз ету керек.

Сақ тандыру компаниялары ә р тоқ сан сайын есеп беру мерзімінен кейінгі айдың 1-де инвестициялық қ ызмет сақ тандыру резервтерін орналастыру жағ дайына талдау жасау керек. Егер, бір тоқ сандағ ы нормативтің кө лемі ұ сынылғ аннан (келісілгеннен) аз болып шық са, сақ тандыру компаниялары қ аржы жағ дайын жақ сарту ү шін шаралар қ олдану керек, сақ тандыру компаниялары сақ тандыруды қ адағ алауғ а ө зінің қ аржылық сауық тыру бағ дарламасын ұ сынуы қ ажет.

Мақ сатты функциялар мен шектелімдерді талдау кө рсеткендей бұ л мақ сат желілік бағ дарламалау сыныбына жатады. (1)-(3) қ ойылымда бұ л мақ сат белгілі есептеу рә сімдері арқ ылы, мысалы, градиентті немесе симплекс ә дісі арқ ылы шешіледі. Дегенмен де, тіпті оң ай компьютерлік бағ дарламаның инвестициялаудың мү мкін бағ ыттарына бастапқ ы талдау жасау ә ркез ө з жемісін бере бермейді, себебі алынғ ан нә тиже оң тайландыру ә дісі арқ ылы емес, бастапқ ы шық қ ан деректердің растығ ымен (сенімділігімен) анық талады.

Бұ л жерде эвристикалық тә сіл дә л келеді деуге болады, себебі ол инвестициялаудың кө птеген стратегияларының алғ ашқ ы талдауына сү йенеді, оның мақ саты қ осымша кө рсеткіштер бойынша ең келешегі бар нұ сқ аларын таң дап алу болып табылады.

Бұ л тә сілдің шешуін табу ү шін сақ тандыру резервтерін инвестициялаудың барлық ережелерінің мү мкін болатын бағ ыттарын қ арастырайық:

• 
  Мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар;
• 
  Муниципалды мемлекеттік билік органдары шығ арғ ан бағ алы қ ағ аздар;
• 
  Банктік салымдар (депозиттер);
• 
  1 жә не 2-ден басқ а бағ алы қ ағ аздар;
• 
  Жарлық капиталғ а қ атысу ү лесіне меншіктік қ ұ қ ы;
• 
  Жылжымайтын мү лік;
• 
  Валюталық қ ұ ндылық;
• 
  Қ олма-қ ол ақ шалар (есеп айырысу шотында).

3-кестеде сараптамалы тү рде алынғ ан инвестициялардың жоғ арыда айтылғ ан бағ ыттарын сипаттайтын негізгі кө рсеткіштер келтірілген. Бұ л жағ дайда ың ғ айлы болу ү шін табыс коэффициенті Қ азақ станның Ұ лттық Банксінің D қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесінің бө лігі бойынша алынады. Қ аражаттың (қ ұ ралдардың) қ айта қ айтарылу мү мкіндігі ережеге сай ө зінің нормативті мағ ынасымен алынады. 4-кестеде кө рсетілгеннен басқ а да сақ тандыру резервтерінің сомасына қ арай инвестиция объектілерінің ең аз мө лшері бойынша қ осымша нормативті шектеулер бар.
Кесте 3 – Сақ тандыру резервтерінің инвестиция бағ ытының негізгі кө рсеткіштері

Инвестиция объектісі ретінде біз бір мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды, бір облыстағ ы мемлекеттік билік органдарының бағ алы қ ағ аздарын, бір банктегі банктік салымдарды, бір жылжымайтын мү ліктік объектісін айтамыз. Бір бағ ыттың шамасында бірнеше инвестиция объектілері болу мү мкіндігінен, бұ л шектеулердің қ ызметін инвестициялау бағ ытын таң дағ анда есепке алмауғ а болады. Бұ л мә селені шешу ү шін (2) критерийдің аддитивті бейнеге сай сызық тық немесе желілік бағ дарлама ә дісін қ олдануғ а болады. Желілік бағ дарламаны есептеп шығ ару кө лемінің ү лкендігін еске ала отырып, инвестициялық портфельдің қ ұ рылымын оң тайландыру ү шін симплекс ә дісі негізінде арнаулы бағ дарлама қ ұ рылды. Бұ л бағ дарлама инвестицияларды оң тайлы бө лудің тоғ ыз мү мкін болатын бағ ыттарын пайдалануғ а мү мкіндік береді, сонымен қ атар ол жиынтық инвестициялық табысты есептеуге мү мкіндік береді. Негізгі нә тижелері 3-кестеде кө рсетілген Borland C++ тіліндегі жеке компьютерлерге арналғ ан, бұ л бағ дарлама жү зеге асырылады. Бастапқ ы деректер ретінде мыналар алынды: инвестицияланғ ан сақ тандыру резервтерінің жиынтық кө лемі 1000 шартты ө лшем, оның ішінде ө мірді сақ тандыру - 500, басқ а тү рлер бойынша - 500. Инвестицияның 2-4 бағ ыты бойынша (бағ алы қ ағ аздар, мемлекеттік билік органдары шығ аратын БҚ, банктік салымдар, басқ а да БҚ) жә не 8-бағ ыт бойынша (валюталық қ ұ ндылық) бұ л мысалда кө рсетілмеді. Басқ а деректер 2-кестеден алынды.
Кесте 4 – Инвестициялық портфельдің қ ұ рылымын параметрлік зеріттеу нә тижесі

Кестедегі деректердің талдамы бойынша мынадай қ орытынды жасауғ а болады:

1.
Нормативті талаптар мен табыстың мағ ынасы бойынша портфельдің оң тайлы қ ұ рылымы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарғ а ең жоғ ары инвестициялауды керек етеді, яғ ни инвестициялық портфель ә лсіз (жай) ә ртараптандырылу керек;

2.
Басқ а да бағ ыттар бойынша резервтерді инвестициялауда портфельдің жиынтық табысы тө менделінеді, алайда инвестицияланғ ан қ аражаттардың (қ ұ ралдардың) кө лемі мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарда 67-70% болса, жиынтық табыстың тө мендеуі 20%-дан аспағ ан, ол резервтердің ү лкен кө лемін жылжымайтын мү лік пен пә терлерді табыстылық ты онша кө п тө мендетпей алуғ а мү мкіндік береді. Инвестициялық портфельді талдау (бағ алы қ ағ аздардың бағ амының ауытқ уы жағ дайында) практикалық қ ызығ ушылық туғ ызады.

Бағ алы қ ағ аздар қ ұ нының кү рт тө мендеуі осы қ ағ аздарғ а ө з қ аражаттарын салғ ан инвесторлардың ө здері жоспарлағ андай инвестициялық табыс ә келмеуімен қ атар, ө здері салғ ан ақ шаны еш шығ ынсыз ала алмайды (қ ағ аздардың баяу ө сіп бара жатқ ан бағ амдық бағ асы оларды сатып алғ ан бағ адан ө сіп кеткен уақ ытқ а дейін).

Ө з салымдарын жоспарлап жү ретін болашақ инвесторлар ү шін бағ алы қ ағ аздардың қ ұ нының тө мендеуі келешекте ү лкен табыс алуғ а мү мкіндік бермейді, алайда бұ л жерде бағ алы қ ағ аздар қ ұ нының ә рі қ арай тө мендеу қ аупі туады, ол инвестициялық қ аражаттардың белгісіз бір уақ ытқ а дейін “тоқ татылып” қ алуына ә келуі мү мкін. Инвестициялық портфельдің ұ сынылып отырғ ан бұ л моделінде мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарғ а инвестицияланғ ан қ аражаттардың қ айта қ айту мү мкіндігінің тө мендеуімен кө рсетіледі.

Қ ОРЫТЫНДЫ
Сақ тандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқ аруды жетілдірудегі жү ргізілген теориялық жә не ә дістемелік тә сілдерді зерттеу мынадай қ орытынды жасауғ а мү мкіндік береді:

1.
Инвестициялық портфель туралы теориялық кө зқ арастардың даму ү дерісінен елдегі қ аржы рыногының қ андай да бір даму ерекшеліктерімен анық талатын инвестициялық портфель туралы кең ауқ ымды теориялық тұ жырымдар қ алыптасты. Қ азіргі кезең дегі экономикада бұ л санаттар тек инвесторлардың қ ызмет ету аясымен шектеле отырып, тар мағ ынада қ олданылады. Осығ ан байланысты, бұ л жұ мыста бағ алы қ ағ аздар жиынтығ ынан, депозиттік салымда жә не инвестициялық жобаларғ а қ аржыландыру қ ұ ралдарын білдіретін инвестициялық портфель ұ ғ ымына кең ауқ ымды тү сінік берілді.

2.
Зерттеу нә тижесі кө рсеткендей, кү ні бү гінге дейін сақ тандыру секторында тә уекел-менеджменттің ә дістемелік негізі жоқ. Ә рбір компания тә уекелді бағ алау ә дістемесін ө здері қ ұ растырады. Соғ ан байланысты сақ тандыру компанияларының инвестициялық портфельдерін талдауғ а пайдаланылатын Г.Марковицтің тиімді портфель моделіндегі жағ дайғ а ұ қ сас, «сыни сызық» ә дісі қ арастырылып, практикалық тұ рғ ыда сыналды, сондай-ақ сақ тандыру компанияларына қ ойылатын талаптар механизмі қ ұ растырылды, стохастикалық ө лшем ретіндегі мү мкін болатын қ ұ нды стохастикалық ө лшем ретіндегі нақ ты кү тілетін қ ұ нның қ атесіне қ атаң сандық бағ а беру ә дістемесі ә зірленді.

3.
Зерттеу нә тижесінде соң ғ ы жылдары қ аржы рыногының даму серпіні оң ү рдістермен сипатталады: ө зіндік капитал мен активтердің ө суі басқ а институттардың ө су қ арқ ынынан жоғ ары болып отыр. Дегенмен, сақ тандыру компаниялары капиталдандыру кө лемі жағ ынан қ аржы рыногының басқ а сегменттерінен артта келеді. Инвестициялық ү дерістегі сақ тандырушылардың рө лін арттыру ү шін ұ зақ мерзімді сақ тандыру бойынша жасалатын операциялардың кө лемін кең ейту керек, сақ тандырушылардың меншікті капиталының мө лшерін едә уір ұ лғ айту қ ажет, экономиканың нақ ты секторына ұ зақ мерзімді кү рделі қ аржы жұ мсалымының мү лдем жаң а бағ ыттары негіз болатын сақ тандырушылардың инвестициялық қ ызметін жандандыру қ ажет. Осығ ан сә йкес тә уекел-менеджменттің кө пвекторлық жү йесі мен коммуникацияның дең гейлес жү йесімен байланысты сақ тандыру компанияларының тә уекел-менеджменті жү йесінің сызбасы ұ сынылды. Сақ тандыру компанияларының тә уекелдерін басқ арудың негізгі талаптары кө рсетілді. Тә уекелдерді бағ алау ү шін сақ тандыру компанияларының тә уекелдерін бағ алаудың ә дістері ұ сынылып отыр. Біз жекелеген инструменттердің тә уекелдерін сыныптау есебімен осы инструменттерді инвестициялауда тә уекелге бағ а беруді ұ сынамыз. Сонымен қ атар, олардың нақ ты дең гейіне бағ алау жү ргіздік. Осы бағ алаудың негізгі сатылары кө рсетілген.

4.
Ә луетті инвестициялау объектілерінің менеджері инвесторларғ а қ ажетті нормаларды заң намалық бекіту мен енгізу жө ніндегі ұ сыныстарды оларғ а коммерциялық қ ұ пия болып табылмайтын қ аржы-шаруашылық қ ызметтері жө нінде ең жоғ ары ақ параттар беруі тиіс. Егер сұ ралатын мағ лұ маттар коммерциялық қ ұ пия болып табылса, онда ақ парат беруден бас тарту жазбаша тү рде негізделуі тиіс. Бұ л сақ тандыру компанияларының қ аржы менеджерлеріне сақ тандыру резервтерін орналастыру туралы дұ рыс шешім қ абылдауына мү мкіндік береді.

5.
Жаң а ұ зақ мерзімді мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды эмиссиялау жө нінде немесе жарғ ылық капиталында мемлекеттің қ атысу ү лесі бар компаниялардың борышқ орлық міндеттемелеріне мемлекеттік кепілдеме беру жө нінде ұ сыныс жасалынды.

Бұ л шаралар, біріншіден, қ оғ ам алдында тұ рғ ан ә леуметтік жә не экономикалық мә селелерді шешуге қ ажет қ осымша қ аражатты тартуғ а, мысалы спорт пен дене шынық тыруды дамытуғ а, негізгі қ орларды жаң ғ ыртуғ а, тә жірибе-конструкторлық жә не ғ ылыми-зерттеу ә зірлемелерін қ аржыландыруғ а мү мкіндік берер еді. Екіншіден, сақ тандыру ұ йымдарына инвестициялық қ ызметтің тиімділігін арттыруғ а мү мкіндік беретін инвестициялық салымдардың жаң а инструменттері қ ор рыногында пайда болар еді.

6.
Сақ тандыру қ ызметінің инвестициялық тиімділігін арттырудың негізгі бағ ыттарының бірі –жаң а міндетті жә не ә леуметтік маң ызы бар сақ тандырудың тү рін ә зірлеу жә не енгізу, бұ л сақ тандыру компанияларының инвестициялық мү мкіндіктерін едә уір ұ лғ айтар еді, бұ л мү мкіндіктерге зейнетақ ы аннуитетін енгізу арқ ылы зейнетақ ы қ ызмет кө рсету саласында сақ тандыру қ ағ идаларын қ олдану, сонымен қ атар жұ мыс берушіні сақ тандыруды қ оса ресми салаларда қ ызмет кө рсету жатады.

Сонымен, жоғ арыда баяндалғ ан ұ сыныстарды іске асыру ү шін сақ тандыру резервтерін инвестициялау мү мкіндіктерін кең ейту, сақ тандыру компанияларының қ аржылық тұ рақ тылығ ын нығ айту, салымшылардың мү ддесін қ орғ ау дең гейін кө теру жө нінде кешенді іс-шаралар қ ажет. Инвестициялауғ а қ атысты біздің тарапымыздан экономиканың басым секторындағ ы нақ ты инвестициялық жобағ а берілген жобалық бондтар, тә уекелді хеджерлеу мақ сатымен туынды қ аржылық инструменттерді сатып алу сияқ ты институционалдық инвесторлардың активтерін инвестициялау механизмі жә не жаң а инструменттер ұ сынылды. Бұ л сақ тандыру резервтерін орналастыру міндетіне сай келеді, себебі табыстылық пен тә уекелдің оң тайлы ара қ атынасы қ аржылық инструменттеріне ө зінің сақ тандыру резервтерін салу салымшының мү ддесіне сай болып келеді. Сонымен қ атар, бұ рын анық талып кө рсетілгендей, салымшылардың қ орланымы ұ зақ мерзімді ішкі инвестицияның кө зі болып табылады, бұ л тек салымшыларғ а ғ ана табыс ә келіп қ оймай, еліміздің экономикасының ө рлеуіне мү мкіндік туғ ызады, Қ азақ станның дамуына жағ дай жасайды.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚ ЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒ АН ЖҰ МЫСТАР ТІЗІМІ
1 Қ азақ стан Республикасындағ ы сақ тандыру рыногы: даму перспективалары // Стратегия экономической стабилизации Казахстана: взгляд в 21 век. Материалы международной научно-практической конференции: Сб. науч. тр. / Под общей редакции д.э.н., профессора Н.К.Мамырова – часть 4. Алматы: Экономика, 2000.- 121-126 б. –0, 38 б.б.

2 Формирование страхового рынка в Республике Казахстан // 10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития. Материалы Международной научной конференции – часть 2. Алматы: Университет “Кайнар”. 22-24 ақ пан 2001.- 323-327 б. –0, 3 б.б.

3 Сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметтерін реттеу принциптері // Реформирование казахстанской экономики: уроки, теория и практика. Сборник научных трудов / Под общей редакции д.э.н., профессора Н.К.Мамырова – выпуск 7. Алматы: Экономика, 2001.- 87-90 б. –0, 25 б.б.

4 Сақ тандыру рыногын мемлекеттік реттеу: теория жә не практика // Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. Материалы международной научно-практической конференции: Сб. науч. тр. / Под общей редакции д.э.н., профессора Н.К.Мамырова – часть 8. Алматы: Экономика, 2001.- 209-214 б. –0, 38 б.б.

5 Инструментальная структура инвестиционного портфеля страховых компаний // Экономика и статистика. Алматы, 2005.- №4. 89-93 б. –0, 3 б.б.

6 Страховые компании как институциональные инвесторы финансового рынка Казахстана // КазЭУ хабаршысы. 2005.- №6 (48). 40-45 б. –0, 75 б.б.

7 Қ азақ стандық сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметіндегі механизмді жетілдірудің болашағ ы // Қ аржы-қ аражат – Финансы Казахстана. 2006.- №2. 18-21 б. –0, 8 б.б.

8 Сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметінің халық аралық тә жірибесі // Социально-экономические и правовые аспекты индустриально- инновационного развития Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: Казахская Академия труда и социальных отношений, 12.05.2006.- 72-78 б. –0, 3 б.б.

9 Қ азақ стан қ ор нарығ ының жағ дайы жә не оның даму болашағ ы // «Бірінші Рысқ ұ лов оқ улық тары». Халық аралық ғ ылыми-зерттеу конференциясы. – Алматы: Т. Рысқ ұ лов атындағ ы Қ азақ экономикалық университеті. 16-19 мамыр 2006.- 327-331 б. –0, 3 б.б.

10 Управление финансовыми рисками при инвестировании страховых резервов // Финансы и учет: региональные аспекты. Материалы международной научно- практической конференции. – Алматы: Алматинский филиал Московской академии труда и социальных отношений, 06.06.2006.- 320-330 б. –0, 6 б.б.

11 Сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметін реттеу // Инновациялар мен оқ у-білімді жетілдіру арқ ылы білім экономикасына. VII Халық аралық ғ ылыми-ә дістемелік конференция. – Алматы: Алматы экономика жә не статистика академиясы. 17-18 қ азан 2006.- 361-363 б. –0, 38 б.б.

12 Сақ тандыру компанияларының инвестициялық қ ызметінің концептуалдық негіздері // «Екінші Рысқ ұ лов оқ улары». Халық аралық ғ ылыми-зерттеу конференциясы. – Алматы: Т. Рысқ ұ лов атындағ ы Қ азақ экономикалық университеті. 21-26 мамыр 2007.- 253- 255 б. –0, 3 б.б.

13 Сақ тандыру компанияларының инвестициялық портфелінің тә уекелін басқ ару // Қ аржы-қ аражат – Финансы Казахстана. 2007.- №4. 49-53 б. –0, 3 б.б.

Жаң ғ ырту мақ саты – сайма-сай зейнетақ ы

Басты мақ алалар, Замана 12.11.2015 0 98 рет оқ ылды

Зейнетақ ы заң намаларына жаң а тү зетулер енгізуқ азақ стан­дық тарды зейнетақ ымен қ амтамасыз етудің бү кіл жү йесінің тұ рақ тылығ ы мен сенімділігін арттыру болып табылады

Осығ ан байланысты тиісті заң ғ а Мемлекет басшысы 2015 жылдың тамызында қ ол қ ойды. Ө згеріс енгізудегі маң ызы жағ ынан бұ л қ адам 90-шы жылдардың соң ында жинақ таушы зейнетақ ы жү йесін енгізумен пара-пар. Ө згеріс ә рбір зейнеткердің ә л-ауқ атын қ алай жақ сартады, салымшылар қ андай кө кейкесті мә селелерді білуі керек? «Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры» АҚ Басқ арма тө рағ асы Руслан ЕРДЕНАЕВ нақ осы мә селелер туралы ә ң гімелейді.

Руслан Серікұ лы, заң ғ а тү зету­лер енгізген кезде ЖЗЖ-ғ а ә рбір қ аты­сушының кө кейінде тұ ратын бірінші жә не басты сұ рақ: ең басты қ ағ идаттар – есепшоттардың дербестігі жә не олардың қ орғ алуы мен тө ленуіне деген мемлекеттің кепілдігі сақ тала ма?

– «Қ азақ стан Республикасының кейбір заң намалық актілеріне зейнетақ ымен қ амсыздандыру мә селелері бойынша ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» Заң ның қ абылдануына байланысты Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры (БЖЗҚ) қ ызметінің негізгі функциялары мен қ ағ идаттары ө згерген жоқ. Қ ор бұ рынғ ысынша 10 пайыз кө леміндегі міндетті зейнетақ ы жарналарын (МЗЖ), 5 пайыз кө леміндегі міндетті кә сіби зейнетақ ы жарналарын (МКЗЖ) қ абылдайды. Олар салымшылардың жекеменшігі болып табылады, олардың есебі жеке-жеке жү ргізіледі жә не бұ л қ аржының қ орғ алуы бойынша мемлекеттік кепілдік сақ талады. Сонымен бірге, 2018 жылдың 1 қ аң тарынан жаң а шартты-жинақ таушы қ ұ рамдауыш, 5 пайыз кө леміндегі жұ мыс берушілердің міндетті зейнетақ ы жарнасы (ЖМЗЖ) енгізіледі. Оның пайдалы ерекшеліктері бар.

Жалпы алғ анда, бұ л ө згерістер зейнет­ақ ы тө лемдерінің сайма-сайлығ ын арт­тыруғ а жә не зейнетақ ы жү йесінің қ ар­жылық тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан. Жаң адан енгізілген бұ л ө згерістер мемлекет, жұ мыс істеуші жә не жұ мыс беруші арасында зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жауапкершілігін жү ктейді. Жаң ғ ырғ ан зейнетақ ы жү йесі кө псатылы сипат алады жә не қ аржыландырудың ә ртү рлі кө здеріне ие болады.

Бірінші саты – екі компоненттен қ ұ ралғ ан бюджет есебінен берілетін зейнетақ ы. Бұ л 1998 жылдың 1 қ аң тарына дейінгі жағ дай бойынша кемінде алты ай жұ мыс ө тілі бар адамдарғ а тө ленетін ортақ зейнетақ ы, сонымен бірге, 2017 жылдан бастап кө лемі ең бек ө тіліне байланысты болатын базалық зейнетақ ы.

Екінші саты – бұ л да бірнеше компоненттен тұ ратын БЖЗҚ -дағ ы жұ мыс істеушінің жә не жұ мыс берушінің жарналарынан қ ұ ралатын жинақ таушы зейнетақ ы. Біріншіден, бұ л – біздің барлығ ымыз 1998 жылдан бастап тө лей бастағ ан жұ мыс істеушінің ай сайынғ ы кірісінің 10 пайызы кө леміндегі МЗЖ. Екіншіден, 2014 жылдан бастап зиянды ө ндірісте ең бек ететін жұ мыс істеушілерге жұ мыс беруші ө з есебінен тө лейтін 5 пайыз кө леміндегі МКЗЖ. Ү шіншіден, 2018 жылдан бастап жұ мыс беруші ө зінің барлық қ ызметкерлерінің шартты зейнетақ ы есепшотына аударатын жаң а 5 пайыз кө леміндегі жұ мыс берушілердің міндетті зейнетақ ы жарнасы (ЖМЗЖ).

Ү шінші саты – ерікті жинақ тар.

2018 жылдан бастап БЖЗҚ 5 пайыз кө леміндегі ЖМЗЖ-ны қ абылдай бастайды. Бұ л ү шін жұ мыс беруші жарна аударатын ә рбір қ ызметкерге БЖЗҚ -да дербес шартты зейнетақ ы есепшотын ашады. Бұ л жарналар қ аржылық тетіктер арқ ылы инвестиция ретінде салынады, оларғ а инвестициялық кірістер қ осылады.

Аударымның бұ л тү рі жұ мыс беру­шілер тарапынан да, болашақ зейнеткерлер тарапынан да кө птеген сұ рақ тар туындатуда. Оның негізгі ерекшелігі неде?

– Жұ мыс істеуші ү шін жаң а 5 пайыздық ЖМЗЖ ерекшелігі оны жұ мыс беруші ө з есебінен тө лейді, бұ л компонент бойынша тө ленетін зейнетақ ы адам зейнеткерлікке шық қ аннан кейін 10 жыл ө мір сү рсе де немесе 40 жыл ө мір сү рсе де, яғ ни ө мірбақ и, тіпті шартты зейнетақ ы есепшотындағ ы қ аржы біткен кү ннің ө зінде де тө ленетін болады. Бұ л зейнеткерлік сақ тандыру ү рдісі болып табылады. Осы ү рдістің арқ асында кө п жасағ ан зейнеткерлер жә не қ айтыс болғ ан немесе Қ азақ стан аума­ғ ынан кетіп немесе елде қ алғ ан зейнеткерлер арасында қ аржы тең бө лінетін болады. Со­ны­мен бірге, шартты зейнетақ ы есепшо­тын­дағ ы қ аржының МЖЗ жә не МКЗЖ қ ар­жыларынан айырмашылығ ы (бұ л жарна жұ мыс берушінің есебінен тө ленетіндігіне байланысты) мұ ра ретінде қ алдырылмайды.

Бұ л қ ұ рамдауыш бойынша ө мірбойы ө темақ ы алу қ ұ қ ығ ына кемінде 5 жыл (60 ай) қ атысу ө тілі бар зейнеткерлік жас­қ а жеткен ә рбір қ азақ стандық, сонымен бірге, І жә не ІІ топтағ ы (мү гедектігі ө мір­бойы бекітілген) мү гедектер ие бола алады. Ө темақ ы 2023 жылдан бастап тө лене бастайды. Шартты-жинақ таушы қ ұ рам­дауыш бойынша зейнетақ ы мө лшері шартты зейнетақ ы есепшотында бекітілген міндеттемелерге жә не ө мір сү ру ұ зақ тығ ы бойынша анық талады. Ең жоғ ары тө лем – екі ең тө менгі ө мір сү ру кө рсеткіші дең ­гейіне тең. Осы бө ліктегі зейнетақ ы жү ­йесінің қ аржылық кө рсеткішіне жә не БЖЗҚ -ның инвестициялық қ ызметінің нә тижелеріне байланысты жыл сайын индекстеліп отырады.

– Дегенмен де, ЖМЗЖ жарнасының қ ажеті қ анша деген сұ рақ кө кейде қ алып отыр. Бұ л жұ мыс берушіге салмақ салады. Сонымен бірге, бізде ел бюджеті есебінен тө ленетін жалпығ а тең ортақ зейнетақ ы компоненті бар…

– Бү гінгі кү нге дейін қ олда бар барлық зейнетақ ы кө здерінен алынатын зейнетақ ы, қ ызметкердің ең соң ғ ы жалақ ысының орташа кө лемінің немесе, басқ аша айт­қ анда алмастыру коэффициенті 40 пайызды қ ұ райды. Алайда, ортақ зейнетақ ы (мемлекеттік бюджеттен тө ленетін) бір­тіндеп қ ысқ артылатынын тү сіну керек. 2030 жылдардың соң ына таман 1998 жылғ а дейін 1 ай кө лемінде де ең бек ө тілі жоқ адамдар зейнеткерлікке шығ а бастайды. Осығ ан сә йкес олар ортақ зейнетақ ы алмайды, тиісінше олардың зейнетақ ысының жалпы кө лемі қ ысқ арады. Егер ештең ені ө згертпейтін болсақ, алмастыру коэффициенті 20 пайызғ а дейін тө мендеп кетеді. Басқ аша айтқ анда ЖМЗЖ-ның басты міндеті зейнетақ ымен қ амтамасыз етудің «жойылатын» компоненттерін алмастыру болып табылады. Ең соң ында, бара-бара зейнеткерлікке шығ атын адамдардың зейнетақ ы кө лемі ө зі жә не оғ ан жұ мыс беруші дер кезінде жә не қ андай кө лемде жарна тө леп тұ руына тә уелді болып қ алмақ.