Туберкулез

37. Жү рек- қ ан тамырлар жү йесі.

39. Жү рек- қ ан тамырлар аурулары.

40. Қ анның қ ұ рамы.

41. Фонетика – тіл білімінің тілдің дыбыстық жағ ын зерттейтін саласы. Қ азақ тілінде 42 ә ріп, 37 дыбыс бар.

Буын: 1. Ашық: A, BA 2. Тұ йық: AB 3. Бітеу: BAB,

Морфология - дербес сө здердің грамматикалық мағ ыналарын тексеретін, грамматикалық сө з тұ лғ алардың қ ызметі мен қ алыптасу, даму заң дылық тарын зерттейтін тіл ғ ылымының бір сапасы.

Сө з таптары (Часть речи)

Бастапқ ы формасы (Начальная форма)
Тұ рақ ты белгілер (Постоянные признаки, если есть)
Тұ рақ сыз белгілер (Непостоянные признаки, если есть)

Синтаксистік рө лі (Синтаксическая роль)

Мысалы (Например):
Ертең оқ ушы ³ мектепке барады ³.
Завтра ученик ³ пойдет ³ в школу.

Оқ ушы³ – зат есім. Кім барады? Оқ ушы.

Бастапқ ы формасы: оқ ушы.
Тұ рақ ты белгілер: дара, туынды, жалпы, жанды, деректі;
Тұ рақ сыз белгілер: жекеше, атау септік.

Кім барады? Оқ ушы (бастауыш).

Барады³ – етістік. Оқ ушы (не істейді?) барады.

Бастапқ ы формасы: бар.
Тұ рақ ты белгілер: дара, туынды, болымды, салт;
Тұ рақ сыз белгілер: ауыспалы келер шақ.

Оқ ушы (не істейді?) барады (баяндауыш).

44.Кө мекші есімдер. Кө мекші есім- лексикалық мағ ынасынан айырылып, сө йлемде екінші бір сө здің шылауында қ олданылатын зат есім. Мысалы: қ ала ның сыр ты, жер дің аст ы, ү стел дің ү ст і, мектеп тің алд ы, дү кен нің қ ас ы, ү йд ің жан ы, ауыл дың маң ы, кө ше нің арас ы, бө лме нің іш і.

52. Орфография, орфоэпия. Орфоэпия – сө здер менсө з тіркестерінің дұ рыс айтылу ережелерінің жиынтығ ы. Тілдегі сө здердің айтылуы мен жазылуы бірдей бола бермейді. Қ азақ тілінің дыбыс ү ндестігіне сә йкес кө птеген сө здерорфографиянормадан ауытқ ып айтылады. Мысалы, қ ұ лұ н, ө нө р, тү ң гү, Амаң гелді, кө г гү л, айталады, ағ иық, т.б.

Орфография– сө здерді дұ рыс жазу ережелерінің жиынтығ ы жә не оны қ арастыратын тіл білімінің бір саласы. Орфография дыбыстарды (фонемаларды) ә ріппен таң балауды, сө здерді, оның бө лшектерін бірге, бө лек немесе дефис арқ ылы жазуды, бас ә ріптердің қ олданылуын, тасымал тә ртібін белгілейді. Орфография емле мағ ынасында да қ олданылып, тыныс белгілерінің қ ойылу тә ртібін де кө рсетеді.

Мұ ндай ережелер:

1. фонематикалық,

2. фонетикалық,

3. тарихи-дә стү рлі,

4. айырым принциптеріне негізделеді.

58. Синоним (гр. synonymos — мағ ыналас, мә ндес) — тұ лғ алары ә ртү рлі, мағ ынасы жақ ын сө здер.

Мысалдар,

а) салмақ ты, сабырлы, байыпты, байсалда
ә) маң ай, тө ң ірек, айнала.
б) келбет, кө рік, шырай
в) ә демі, сұ лу, келбетті, шырайлы

Антоним(гр.Antі— қ арсы, onoma— ат, атау) — мә н-мағ ынасы бір-біріне қ арама-қ арсы қ олданылатын сө здер.

Мысалдар,

а) кең -тар
ә) ақ -қ ара
б) жарық -қ араң ғ ы
в) ү лкен-кіші
г) ыстық -суық

Омонимдер(гр.Homos— біркелкі, onyma — есім) — шығ уы жағ ынан да, мағ ына жағ ынан да басқ а-басқ а, айтылуы жә не жазылуы бірдей сө здер.

Мысалдар,

Кө ш, жаз, қ ас, алма, бө лме, қ ос

59. Буын ү ндестігі - сө з ішіндегі, сө з бен қ осымша арасындағ ы дауыстылардың не бірың ғ ай жуан, не жің ішке болып айтылу заң дылығ ы.

Бұ л мұ ндай жағ дайларда:

1. Басқ а тілден енген сө здер(кітап, қ адір, мұ ғ алім т.б.)

2. Біріккен сө здер(бойжеткен, баспасө з т.б.)

3. Қ ос сө здер(қ ыз келіншек, жоғ ары-тө мен т.б.)

Буын ү ндестігіне бағ ынбайтын қ осымшалар

Қ азақ тілінде осы қ осымшылардың бір тобы соң ғ ы буынның жуан-жің ішкелігіне қ арамастан, не жуан, не жің ішке қ алпында қ осылады.

1. Кө мектес септік жалғ аулары: -мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пе т.б.)

2. -нікі, -дікі, -тікп (апам-дікі, қ ойшы-нікі)

3. -жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар (ағ а-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.)

4. -хана, -стан, -кент, -кү нем (дә рі-хана, Пә кі-стан, Шым-кент, пайда-кү нем т.б.)

5. -кер, -гер, -қ ор, -паз, -қ ой, -ғ ой, -гө й, - кеш –уар ( қ алам-гер, пә ле-қ ор, ө нер-паз, кә сіп-қ ой, кіре-кеш, сө з-уар т.б.)

6. -ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). Мұ нда қ осымша тү бір сө здің соң ғ ы буынындағ ы дауысты дыбыстың жуан-жің ішкелігіне қ арай жалғ анады.

7. Қ азақ тілінде басқ а тілден енген сө з алдынан қ осылатын бей-, би- қ осымшалары да ү ндестік заң ына бағ ынбайды (бей-берекет, бей-шара, бей-тарап т.б.)

Кө нерген сө здер – тарихи шығ армаларда ғ ана кездесетін, қ олданыстан шығ ып қ алғ ан, мағ ынасы кө мескі сө здер. Кө нерген сө здер екіге бө лінеді: 1) тарихи сө здер; 2) архаизмдер.

Тарихи сө здер – ескі заманда қ олданылғ ан, дә уірі ө ткен тарихи сө здер атауы. Тарихи сө здер бірнеше салағ а бө лінеді:

– ел басқ аруғ а байланысты атаулар: хан, патша, уә зір, би, ағ а сұ лтан, болыс, ауылнай, т.б.

– пайдаланудан шығ ып қ алғ ан қ ару-жарақ атаулары: садақ, жебе, сауыт, айбалта, найза, адырна, т.б.

– кең ес дә уірі тұ сында қ олданылғ ан ә кімшілік сө здер: қ ызыл ә скер, қ ызыл отау, т.б.

Архаизмдер – халық тың тұ рмыс-тіршілігіне, салт-санасына, ә дет-ғ ұ рпына байланысты қ олданылатын, ә р дә уірде ө згеріп, басқ а сө здермен ауысып отыратын ескірген сө здер. Архаизмдерге мынандай сө здер жатады:

– мата атаулары: патсайы, торқ а, биқ асап, дү рия, т.б.

– ә дет-ғ ұ рып атаулары: бесік қ ұ да, сауын айту, ұ рын бару, т.б.

– ү й тұ рмысына қ атысты атаулар: жаппа, лашық, саптыаяқ, кебеже, ә бдіре, шидем, кү пі, шекпен, сә укеле, т.б.