Тақырып Су ресурстарын қорғау жүйелері

Елді мекендер, ә сіресе халық саны мың дағ ан, кеде жү здеген ө ндірістік мекемелері бар қ алалар тә улігіне жү здеген жә не миллиондағ ан текше метр шаруашылық -тұ рмыстық, ө неркә сіптік органикалық жә не неорганикалық, оның ішінде улы лас суларды канализацияғ а тастайды. Арнайы тазартудан ө тпеген лас су ағ ындары су қ оймаларына тү скен соң, ондағ ы бар тіршілікті жояды.

Қ алалардың лас суынан басқ а, атмосфералық жауын-шашын да залалсыз емес, олар егіс алқ аптарынан минералдық тың айтқ ыштарды, ауру туғ ызатын арам шө птермен, зиянкестермен кү ресуге арналғ ан химикаттарды шайып ә келіп, су қ оймасына қ ұ юы мү мкін.

Лас сулардың ластылығ ы олардың дисперсті кү йіне қ арай, ірі дисчперсті, коолидті дисперсті жә не молекулалы-дисперсті болып бө лінеді.

Шығ у тегі бойынша ластану минералды (қ ұ м, саз, тұ здар ерітіндісі, қ ышқ ылдар, сілтілер жә не т.б.), органикалық (адамдар мен жануарлардың физиологиялық шығ арыстары, жануарлар мен ө сімдіктердің қ алдық тар жә не т.б.) бактериалы (бактериялар мен вирустар) жә не биологиялық (кө геру, ашу грибоктары жә не т.б.) болып бө лінеді.

Лас сулардың ластық дә режесін сипаттау ү шін мынадай кө рсеткіштер қ олданылады:

1. Ерімеген қ алқ ымалы заттар қ ұ рамы, мг/л.

2. Оттегіне деген биохимиялық қ ажеттілік, БПК, 1 л судағ ы органикалық заттардың биохимиялық тотығ уына қ ажетті оттегң шығ ыны, мг/л. Лас сулардағ ы органикалық заттардың биохимиялық тотығ уына 100 тә улік уақ ыт керек, іс жү зінде 20 жә не 5 кү ндік БПК қ олданылады.

3. Оттегіне деген химиялы қ ажеттілік, ХПК, 1 л лас судағ ы органикалық заттардың минералдануына қ ажетті оттегі шығ ыны, мг/л.

Лас суларды тазартқ ан соң, ө здігінен тазару қ абілеті бар су қ оймаларына жібереді. Бірақ, су қ оймаларының ө здігінен тазару қ абілеті ө те тө мен, ө йткені олар табиғ и процестерге қ ұ рылғ ан. Тазартылғ ан судың ө зін шамадан тыс мө лшрде қ ұ ю, ондағ ы оттегін толық тұ тынып, қ оймадағ ы судың шіруіне ә келіп соғ ады. Сондық тан, қ азіргі кезде лас суларды қ оймағ а тастау қ атаң тү рде бақ ыланады. Су қ оймаларының қ олданылу мақ саты айқ ындалады. Мысалы, ауыз су мақ сатына арналғ ан су қ оймаларына ө те қ атаң талаптар қ ойылады:

1) еріген оттегінің қ ұ рамы – 4 мг/л жоғ ары; 2) БПК20 – 3 мг/л тө мен; 3) қ алқ ымалы заттардың болуы – 0, 25 мг/л тө мен. Ал, шаруышылық - тұ рмыстық мақ саттағ ы су қ оймаларына мынадай талаптар қ ойылады: 1) еріген оттегінің қ ұ рамы – 4 мг/л жоғ ары; 2) БПК20 – 6 мг/л тө мен; 3) қ алқ ымалы заттардың болуы – 0, 75 мг/л тө мен.

Осы шарттарғ а байланысты олардың тазалану дә режесін анық тайды. Қ алалардың лас суларын тазартудың екі тә сілі бар: механикалық жә не биологиялық. Механикалық тазарту суды сү зу мен тұ ндыруды қ арастырады. Бұ л кезде судан минералдық жә не органикалық заттардың қ алқ ымалы бө лігі тазартылады. Механикалық тазартудан ө ткен су дезинфекцияланып, су қ оймасына жіберіледі. Механикалық тазарту схемасы 78-суретте берілген.

Алдымен лас су 2- тор арқ ылы ө теді, онда ірі бө лшектер ұ сталып қ алады. Қ арапайым торлар темір мысдардан тоқ ылады, ара-тұ ра оны тұ тылғ ан ластан тырмауыш тазартып отырады. Торда тұ тылғ ан қ алдық тар 8 – диірменге жіберіліп онда ұ сақ талады да, қ айтадан астауғ а жіберіледі. Тордан ө ткен лас су ағ ыны 3- қ ұ м ұ стағ ышқ а келеді. Қ ұ м ұ стағ ыштар кө лденең жә не тік орналасқ ан болып бө лінеді. Қ ұ м ұ стағ ыштарды минералдық бө лшектер ауырлық кү ші ә серінен отырады. Жұ мыс режимі тиімді болуы ү шін қ ұ м ұ стағ ыштағ ы су жылдамдығ ы 0, 15-тен 0, 3 м/с дейін болуы керек.

Одан ә рі лас су ағ ыны 4- тұ ндырғ ышқ а келіп тү седі, мұ нда органикалық заттардың едә уір бө лігі ұ сталады Тұ ндырғ ыштар кө лденең немесе тік орналасқ ан, тік бұ рышты бетон резервуар ретінде орындалады жә не ағ ын су қ озғ алысының бағ ытына қ арай, кө лденең, тік жә не радиалды болып бө лінеді. Тиімді жұ мыс жасауы ү шін тұ ндырғ ыштағ ы су жылдамдығ ы 7 мм/с болуы керек. Тұ ндырғ ышта ұ сталғ ан органикалық заттар 10-метантенкке келіп тү седі, онда оның ашу процесі жү реді. Метантенктер тө менгі жағ ы конусты бетон резервуар тү рінде орындалады. Ал ашу процесін жылдамдату ү шін оны қ ыздырады жә не араластырады. Оны ө ткір бу немесе ыстық су араластырып қ ыздырады. Ашытудың екі процесі бар: мезофильді (t=35 град), термофильді (t=55 град). Ашу барысында бө лінетін метан газы метантенктің жоғ арғ ы бө лігінде жиналып, газгольдерге жіберіледі. Алынғ ан метан газы техналогиялық ашыту процесін жылдамдату ү шін, сонымен қ атар, қ азандық тарда қ осалқ ы бө лмелерді жылыту ү шін қ олданылады. Ашытудан кейінгі тұ нба метантенктен тұ нбалы алқ аптарғ а-11 беріліп кептірілген соң, агротехникалық мақ саттарғ а жұ мсалады. Тұ ндырғ ыштан ө ткен су тү йісу резервуарында –5 залалсызданып, дезинфекциядан ө теді. Тазартылғ ан су қ оймағ а жіберіледі.

Егер, механикалық тазартудың тиімділігі жеткіліксіз болса, онда механикалық тазартудан ө ткен су биологиялық тазартуғ а жіберіледі. Биологиялық тазарту аэробты микроорганизмдердің органикалық заттарды қ ышқ ылдандыру қ абілетіне негізделген. биологиялық тазартудың екі тү рі бар: 1) табиғ и тазарту шартына жақ ын қ ұ рылымдарда; 2) процесс жасанды жағ дайларда ө тетін қ ұ рылымдарда.

78-сурет 1-лас су кіруі; 2- тор; 3-қ ұ м ұ стағ ыш; 4- тұ ндырғ ыш; 5-тү йісу резервуары; 6- су қ оймасына жіберу; 7-тұ нба; 8-диірмен; 9-қ ұ м алқ аптары; 10- метантенк; 11- тұ нба алқ абы.

Табиғ и шарттарғ а жақ ын биологиялық тазартудың схемасы 79-суретте кө рсетілген. Лас сулар, алдымен, 2-торда, 3- қ ұ м ұ стағ ышта жә не 4- тұ ндырғ ышта механикалық тазартудан ө теді, сосын, биологиялық тазарту қ ондырғ ысына – шайу алқ абы, сү зу алқ абы немесе биологиялық тоғ андарғ а жіберіледі. Шайу, сү зу алқ аптары мен биолгиялық тоғ андарда биологиялық тазарту табиғ и процеске жақ ын, яғ ни органикалық заттарды шірітіп, минералдайтын аэробты микроорганизмдердің ә серімен ө теді.

Жасанды жағ дайда тазартудан ө ткізетін биологиялық қ ұ рылымның схемасы қ осымша қ ажетті қ ондырғ ыларды талап етеді. Алдымен, ә деттегідей, торда, қ ұ м ұ стағ ышта жә не тұ ндырғ ышта механикалық тазартудан ө теді. Тұ ндырғ ышта жиналғ ан тұ нба метантенкке жіберіліп, одан ашытылып, сосын термиялық кептіруге жіберіледі. Алашқ ы тұ ндырғ ыштан ө ткен лас су биологиялық тазарту қ ұ рылымына – биосү згі немесе аэротенкке жіберіледі.

Биосү згі - сү зу материалы салынғ ан бетон ыдыс тү рінде болады, онда толтырылғ ан қ иыршық тастар бетінде органикалық қ алқ ыма заттар аэробты қ ышқ ылданатын биоү лдіргі тү зіледі. Осылайша, тазарту табиғ и жағ дайларда топырақ бетіне тү зілетін биоү лдіргіде ө тетін - шайу, сү зу алқ аптары мен биологиялық тоғ андарда тазартудан, сү згі қ абаты кө лемінде ө туімен ерекшеленеді.

Аэротенк -тік бұ рышты бетон резервуар, оның бетінде белсенді тұ нба ү лдіргісі тү зіліп, биологиялық тазарудың қ арқ ынды процесі жү реді.

Биологиялық тазартудан ө ткен соң, су

залалсыздандырылып, су қ оймасына жіберіледі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер: 7 негізігі (148-169); 12-қ осымша (313-355).

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Лас сулардың су қ оймасына ә сері.

2. Лас сулардың ластану дә режесін сипаттайтын кө рсеткіштер.

3. Лас суларды механикалық тазарту.

4. Лас суларды биологимялық тазарту.