![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Тақырып. Сумен қамту жүйелері туралы жалпы түсініктер
Елді мекендер мен ө неркә сіп орындарын сапалы сумен қ амтудың санитарлық -гигиеналық жә не шаруашылық маң ызы зор. Қ азіргі замағ ы қ алалар мен ө неркә сіптік ө ндіріс орындарының қ ажеттілігі ү шін қ атаң талаптарғ а сай сападағ ы ү лкен су қ оры қ ажет. Табиғ и су кө здерінен су алуғ а, оның сапасын жақ сартуғ а (яғ ни тазартуғ а) жә не тұ тыну орындарына жеткізуге арналғ ан инженерлік қ ұ рылымдар кешені сумен қ амту жү йесі деп аталады. Сумен қ амтуғ а арналғ ан табиғ и су кө здері негізінен екі топтан тұ рады: 1. Беттік су кө здері - ө зендер, кө лдер жә не су қ оймалары; 2. Жер асты су кө здері – артезиан сулары мен бұ лақ тар. Ө зен сулары лайлылығ ымен (ә сіресе, су тасу кездерінде), қ ұ рамында органикалық заттардың, бактериялардың жә не ө зіндік тү сінің болуымен ерекшеленеді. Солай бола тұ ра, ө зен сулары қ ұ рамында тұ здар аз болады. Кө лдер мен су қ оймаларының суларында қ алқ ыма заттар аз болады, ө зіндік тү сі болады, қ ұ рамында органикалық заттар кө п жә не жаз кездерінде планктома кездеседі. Кө л суларының минерал қ ұ рамы ә р тү рлі болуы мү мкін. Беттік су кө здерінің сапасы атмосфералық жауын-шашынның тү су қ арқ ындылығ ына, қ ардың еруіне жә не беттік ағ ын сулардың ластауына байланысты болады. Жер асты сулары қ ұ рамында, ә детте, қ алқ ыма заттар кездеспейді, болса да, ө те аз мө лшерде кездеседі жә не тү ссіз болып келеді. Олардың санитарлық сапасы ө те жоғ ары, бірақ кө бінесе ө те минералды, қ аттылығ ы жоғ ары жә не қ ұ рамында темір кездеседі. Табиғ и су кө здері суларының сапасымен басты тұ тынушы топтарының су сапасына қ оятын талаптарын салыстыра келе, мынадай қ орытынды жасауғ а болады: елді мекендерді сумен қ амту ү шін жер асты сулары тиімді су кө зі болып табылады (егер минералдылығ ы ө те жоғ ары болмаса). Іс жү зінде, кө птеген кіші қ алалар мен орташа ауқ ымды қ алалардың басым бө лігі жер асты суларымен қ амтамасыз етілген. Кө птеген ірі қ алалар толығ ымен немесе басым бө лігі беттік су кө здерін тұ тынады. Сонымен қ атар, бірнеше ірі ө неркә сіп ө ндірістері, тіпті кейбір қ алалар тең із суын тұ тынады. Табиғ и суларда (беттік жә не жер асты) айналу процесі нә тижесінде қ оршағ ан ортадан тү сетін тү рлі қ оспалар кездеседі. Су қ ұ рамындағ ы барлық қ оспалар дисперстік дә режесіне байланысты ү ш топқ а бө лінеді: 1. ірі дисперсті немесе қ алқ ымалы қ оспалар; 2. коллоиднодисперсті қ оспалар; 3. молекулалы-ионодисперсті қ оспалар. Ірі дисперсті (қ алқ ымалы) қ оспаларғ а ө лшемі 10 ммкм ірі тү йіршіктер жатады. Ірі дисперсті қ оспалар механикалық сү згілер арқ ылы ұ сталынады жә не олар уақ ыт ө те келе тұ нба тү зуге қ абілетті. Колоиднодисперсті қ оспаларғ а ө лшемі 1-ден 10 ммкм-ге дейінгі тү йіршіктер жатады. Бұ ндай қ оспаларды механикалық сү згімен ұ стау мү мкін емес, жә не олар ұ зақ уақ ытқ а дейін тұ нба тү збейді. Молекулалы-ионодисперсті қ оспаларғ а ө лшемі 1 ммкм-нен кіші, яғ ни молекулалық жә не иондық ыдырайтын (суда еріген тұ здар, сілтілер, қ ышқ ылдар жә не т.б.) қ оспалар жатады. Табиғ и сулардың сапасы тө мендегі кө рсеткіштермен сипатталады: 1. Температура. Бұ л кө рсеткіш - тү рлі кө здерден келіп тү сетін су температурасын сипаттайды. 2. Қ алқ ымалы заттар (лайлылығ ы). Бұ л кө рсеткіш – судағ ы ірі дисперсті заттардың болу дә режесін сипаттайды. 3. Тү стілігі. Бұ л кө рсеткіш – су қ ұ рамында гуминді заттардың немесе фульвоқ ышқ ылының болуымен тү сіндірілетін, су тү сін сипаттайды жә не платино-кобальт шкаласы бойынша градуспен ө лшенеді. 4. Иісі мен дә мі. Су иісі табиғ и (батпақ, саз, кү кіртті сутек жә не т.б. иісті) жә не жасанды (феноль, мұ най, хлорлы жә не т.б. иісті) болады. Су дә мі ащы, тұ зды, қ ышқ ыл жә не тә тті болуы мү мкін. Судың иісі мен дә мін араластыру дә режесіне байланысты бес балдық жү йемен былай бағ алауғ а болады: ө те ә лсіз, ә лсіз, байқ алатын, анық байқ алатын жә не ө те кү шті. 5. Қ ышқ ылдануы. Бұ л су қ рамындағ ы органикалық заттардың болу дә режесін сипаттайтын жанама кө рсеткіш. Ол 1 л судағ ы органикалық заттардың қ ышқ ылдануына жұ мсалатын оттегінің немесе калий перманганатының шығ ынымен ө лшенеді. 6. рН - сутекті кө рсеткіші. Бұ л кө рсеткіш қ ышқ ылдық дә рә жесін немесе судың сілтілігін сипаттайды жә не судағ ы рН сутегі иондарының концентрациясымен анық талады. рН=7 болғ анда, су нейтралды, ал рН< 7 болғ анда қ ышқ ыл, рН> 7 болғ анды сілтілі. 7. Қ ұ рғ ақ қ алдық. Бұ л кө рсеткіш суда қ ұ рамында молекулалы жә не коллоиднодисперсті минерал жә не органикалық заттардың болуын (мг/л) сипаттайды. Ол суды буландырып, қ алғ ан қ алдық ты 105 ÷ 110 0С кептіру арқ ылы анық талады. 8. Қ аттылық. Бұ л кө рсеткіш судағ ы қ ақ тү зетін кальций мен магнийдің тұ здарының болуымен сипатталады (мг-экв/л). Судың жалпы қ аттылығ ы, магний мен кальцидің бикарбонатының болуымен тү сіндірілетін - карбонатты жә не кальций мен магнийдің хлоридтері мен сульфаттарының болуымен тү сіндірілетін - карбонатты емес болып бө лінеді. 9. Сілтілік. Бұ л кө рсеткіш суда гидроксид аниондарының жә не ә лсіз қ ышқ ылдар – бикарбонат, карбонат, силикат жә не т.б. аниондарының болуымен сипатталады. Ион тү ріне байланысы гидрантты, бикарбонатты, карбонатты, силикатты жә не т.б. болып бө лінеді. 10. Темір, марганец, иод жә не фтор қ ұ рамы. Бұ л кө рсеткіштер су қ ұ рамында темір, марганец, иод жә не фтор болуын сипаттайды. 11. Хлоридтер мен сульфаттар қ ұ рамы. Бұ л кө рсеткіштер су қ ұ рамында кальций, магний жә не натрий тұ здары тү рінде кездесетін хлоридтер мен сульфаттардың болуыен сипаттайды. 12. Бактериалдық ластану. Бұ л кө рсеткіш судағ ы бактериялардың болуын кө рсетеді жә не 1 мл судағ ы бактериялар санымен немесе коли-титр-мен (шек палочкасы табылғ ан ең аз су мө лшері) анық талады. Қ алалар мен елді мекендердегі негізгі су тұ тынушылар – халық пен ө неркә сіптік ө ндіріс орындары. Ө ртке қ арсы шараларғ а су тұ тынушылар ерекше топты қ ұ райды. Елді мекендерді сумен қ амту жү йелері табиғ и суларды алуды, оны тазартуды (қ ажет болғ ан жағ дайда) жә не тұ тыну орнына жеткізуді қ амтамасыз етуі тиіс. Бұ л міндеттерді орындау ү шін сумен қ амту жү йелерінің қ ұ рамында тө мендегідей қ ондырғ ылар болуы қ ажет: 1. Су алу қ ұ рылымдары – оның кө мегіімен су кө здерінен су алынады; 2. Су кө теру қ ұ рылымдары (сорғ ы станциялары) – суды тазатру, сақ тау жә не тұ тыну орындарына жеткізуге арналғ ан қ ұ рылымдар; 3. Су сапасын жақ сартуғ а арналғ ан қ ұ рылымдар- суды тазартып, ө ң дейді; 4. Су ө ткізгіштер мен су қ ұ бырлары тармақ тары – суды тұ тыну орындарына жеткізеді; 5. Су арынды шанақ тар мен резервуарлар – реттеуші жә не су қ оры ролін атқ арады. Негізгі су ағ ызу қ ұ рылымдарының ө зара орналасу схемасы 50-суретте кө рсетілген. Су тұ тыну сипатына жә не жергілікті ерекшеліктерге байланысты сумен қ амту схемасында ө згерістер болуы мү мкін.
50-сурет. 1-су алу қ ұ рылғ ысы; 2 – сорғ ы станциясы; 3- тазарту қ ондырғ ысы; 4- таза су резервуары; 5 – ІІ-кө терудің сорғ ы станциясы; 6 – су қ ұ бырлары; 7 – су арынды шанақ; 8 – су қ ұ бырлары тармақ тары. Іс жү зінде кездесетін алуан тү рлі сумен қ амту жү йелерін тө мендегі ү лгіде сипаттары бойынша жіктеуге болады. Жалпы арналуы бойынша сумен қ амту жү йелері былай бө лінеді: 1) коммуналдық; 2) ауыл шаруашылық; 3) ө ндірістік. Мақ сатты арналуы бойынша: 1)шаруашылық – ауыз су; 2) шаруашылық - ө ртке қ арсы; 3) шаруашылық - ө ндірістік; 4) суару; 5)ө ртке қ арсы. Табиғ и су кө здерін тұ тыну тү ріне байланысты: 1) беттік су кө здерін тұ тынушылар; 2) жер асты суларын пайдаланушылар; 3) аралас тұ тыну. Суды беру тә сіліне байланысты: 1) ө здігінен ағ атын; 2) суды механикалық жолмен алатын (сорғ ы кө мегімен). Қ аладағ ы су тұ тынудың барлық тү рін ү ш катергорияғ а жатқ ызуғ а болады: 1) шаруашылық -ауыз су қ ажетіне жұ мсалатын су шығ ыны; 2) ө неркә сіптік мекемелердің, кө лік жә не энергетика салаларының ө ндірістік қ ажеттеріне жұ мсалатын су шығ ыны; 3) ө рт сө ндіруге жұ мсалатын су шығ ындары. Объектінің арналуына жә не су сапасына тұ тынушылар қ оятын талаптарғ а, сонымен қ атар экономикалық шарттарғ а байланысты барлық мақ саттарғ а арналғ ан суды бір су қ ұ бырымен немесе жеке категориядағ ы су тұ тынушыларғ а жеке су қ ұ бырларымен беруге болады. Қ алаларда ә детте бір шаруашылық - ө ртке қ арсы су қ ұ бырын тартылады, ол қ ұ быр бойынша халық тың шаруашылық -ауыз су, ауыз су сапасын қ ажет ететін ө неркә сіп мекемелерінің шаруашылық жә не ө рт сө ндіруге қ ажетті су беріледі. Қ алалардағ ы тазартылмағ ан су тұ тына беретін ірі ө неркә сіптік мекемелер ү шін жеккелеген ө ндірістік су қ ұ бырлары тартылады. Ө ртке қ арсы су қ ұ бырлары мен шаруашылық ауыз су қ ұ бырларын немесе ө ндірістік қ ұ бырларды біріктіру мә селелері технико-экономикалық есептеулер нә тижесінде шешіледі. Кө бінесе, ө ртке қ арсы су қ ұ бырларының ролін шаруашылық -ауыз су қ ұ бырлары атқ арады, себебі қ ала ішінде кө п тармақ талғ ан. Ө неркә сіптік сумен қ амту жү йелерінде тікелей, кезектік жә не кері сумен қ амту жү йелері қ олданылуы мү мкін. Тікелей сумен қ амту жү йелерінде (51-сурет) суды ө неркә сіптік тұ тынушыларғ а тікелей бері, оны қ олданып болғ ан соң ағ ызу схемалары қ арастырылады. Егер су технологиялық процестерден кейін ластанса, оны ағ ызар алдында тазарту қ ондырғ ыларынан ө ткізеді. Кезекті сумен қ амту жү йелерінде бір цехта қ олданылғ ан суды екінші бір цехта қ олдана береді. Бұ л жү йеде тікелей сумен қ амту жү йесіне қ арағ анда, тұ тынуғ а алынғ ан су мө лшері біртіндеп азаяды. Кері сумен қ амту жү йелерінде (52 сурет) технологиялық тұ тынылғ ан су қ ажет болғ ан жағ дайда тазартылудан ө ткізіліп, ө ндіріске кері жіберіледі. Ө ндірісітк процестерді орындау жә не суды тазарту барысында су мө лшері азаяды. Бұ л шығ ында су кө здерінен толық тырылып отырады. Кері сумен қ амту жү йелерінің арқ асында, су қ оймаларына тасталатын ластанғ ан су мө лшерін азайтуғ а болады. Ұ сынылатын ә дебиет: 7 негізгі [4-7; 66-68]; 12 қ осым. [137-141; 149-150; 156-161]. Бақ ылау сұ рақ тары: 1. Сумен қ амту жү йелерінің арналуы. 2. Табиғ и су кө здерінің арналуы жә не сипаттары. 3. Су сапасының кө рсеткіштері. 4. Сумен қ амту жү йелерінің негізгі қ ұ рылғ ылары. 5. Сумен қ амту жү йелерінің жіктелуі.
|