Зен арнасының топырақтары

Ө зен жайылмасы жер бедеріне, климатқ а жә не ө зен суының ағ у сипатына қ арай ені бірнеше ондағ ан метрден бастап (тар ө зендерде) ондағ ан километрге дейін (ү лкен ө зендерде) жететін аумақ тардан тұ рады. Жайылма массивтері негізінен ірі ө зендердің – Ертіс, Іле жә не Сырдарияның бойында орналасқ ан.

Топырақ тү зілу ү дерістері. В.Р. Вильямс (1949) ө зен жайылмасын ү ш облысқ а бө лді: арна маң ы, орталық жә не терраса маң ы. Оларда жер бедері сипатына, гидрологиялық жағ дайларына, ү йінділер қ ұ рамына жә не топырақ тар қ ұ рылымына қ арай айырмашылық тар бар (4.1-кесте).

Жайылма топырақ тарының даму дә режесі, ә р ө зендерде ғ ана емес, бір ө зеннің ө зінде де ағ ысы бойында ә ртү рлі болып ө згеріп отырады.

Ормандары жоқ арна маң ы мен орталық бө ліктерде астық тұ қ ымдастар, ал террасса маң ында – мү ктер, қ ияқ ө лең дер ө седі.

Жайылмалардағ ы ағ аш тектес ө сімдіктердің қ ұ рамы табиғ и зоналары бойынша анық талады. Тайга аймағ ында қ арағ ай, жалпақ жапырақ ты ағ аштар, қ айың, дала жә не орманды-дала зоналарында – емен, терек, қ арағ аш, ал шө лдер мен шө лейт зоналарда – сексеуіл, жың ғ ыл, тораң ғ ы, жиде, тал басым.

Жайылма топырақ тарының қ алыптасуы мен дамуы екі: жайылмалық жә не аллювиалдық ү дерістер ә серінен жү реді.

Жайылмалық ү деріс – кө ктемде су тасқ ынының уақ ытша басып қ алуы – топырақ тың микробиологиялық тіршілігіне ү лкен ә серін тигізеді, оның тұ з режимін ө згертеді, грунт суларының кө терілуіне ық палын тигізеді.

4.1-кесте. Ө зен жайылмалары типтерінің классификациясы (С. С. Соболев бойынша, 1935 ж).

Алльювиалдық ү деріс – сапырылысқ ан бө лшектердің ағ ып келуі жә не қ атталуы – жайылма аумағ ында ә ртү рлі дә режеде байқ алады жә не тасқ ын сулардың ағ у жылдамдығ ына тә уелді.

Жайылманың арна алды аумағ ында тасқ ын сулардың жылдамдығ ы ө те жоғ ары болады, сондық тан ондай жерлерде тек ауыр қ ұ мдауыт бө лшектер қ атталады. Арна алды аумағ ы кө терің кі орналасады, ө те қ ысқ а мерзімдік су тасқ ыны кезінде су басып қ алады жә не де жең іл механикалық қ ұ рамына қ арай жақ сы шымдалады. Арна алды топырақ тары кө бінесе, қ ұ мдақ жә не қ ұ мдауыт. Бұ л топырақ тардың қ ұ рылымының ерекше сипаты -оның айқ ын қ атпарланғ аны. Қ арашіріктенген қ абаттардың қ алың дығ ы 1-ден 10 см-ге дейін, оң тү стік аудандарда 30 см.

Жайылманың орталық аумағ ында тасқ ын сулардың ағ ысы баяулағ ан кезде ұ сақ (топырақ ты, тұ нбалы), органикалық заттарғ а бай бө лшектер қ атталады. Тұ нба қ ұ рғ ағ ан кезде жарылып, кесектерге (2-3 мм) бө лініп, тү йіршікті жайылма аумағ ын тү зеді. Жыл сайынғ ы шө гетін тұ нба қ алың дығ ы 1-3 мм жә не жайылманың орталық аумағ ында қ алың қ арашіріктенген горизонт, қ арашірігі 10-нан 100 см (5-10%) болатын жайылманың саздақ жә не сазбалшық ты топырақ тары басым болады.

Тасқ ын судың ағ ысы қ атты кезде жайылманың қ атпарлы аумағ ы тү зіледі, ө йткені органикалық заттары бар шаң ды-қ ұ мдауыт бө лшектер қ атталады. Арнадан алыста орналасқ ан терраса маң ында тасқ ын судың жылдамдығ ы баяу, сонымен бірге тасқ ыннан кейін онда су ұ зақ уақ ыт тұ рып қ алады. Топырақ тар ұ зақ ылғ алдану жағ дайында дамиды – ө те ұ сақ тү ріндегі бө лшектердің қ атталуы батпақ тану ү дерісімен жиі сә йкес келеді. Шымтезекті пайда болуы терраса маң ы жайылмасында ойпаң дар типі бойынша жү реді. Шымтезек азотқ а, фосфорғ а жә не кальцийге бай. Террасса маң ы жайылма топырағ ы терең қ арашіріктенгенімен, су-физикалық қ асиеттерінің тө мендігімен ерекшеленеді.

В. В. Докучаев (1967) атындағ ы топырақ институтының қ ұ растырғ ан жайылманың аллювиалды топырақ тары классификациясында жайылмадағ ы топырақ тың пайда болуының негізгі ерекшеліктері кө рсетілген (4.2- кесте).

Аллювиальды шымды топырақ тар орман аумағ ы жайылмаларының арна маң ы мен орталық аумақ тарында шалғ ынды ағ аш жә не бұ та ө сімдіктерінің астында белсенді аллювиалды ү дерістерде қ алыптасады.

Аллювиалдық шымды-глейлі топырақ тар кескіні:

A_ш – қ алың дығ ы 3-5 см тығ ыз шым;

A_l –кү ң гірт сұ р немесе қ ұ ба сұ р тү сті қ арашірік горизонты, қ ұ рылымы тү йіршікті, татты қ ұ ба дақ тары бар, қ алың дық тағ ы 30–50 см;

В_i – глейлену дақ тары бар ө тпелі горизонт, қ алың дығ ы 25-70 см

В₂ – кө гілдір, кө кшіл рең кті, қ ұ рылымыз, кө бінесе қ атпарлы горизонт

С/Д –механикалық қ ұ рамы бойынша да, тү сі бойынша да ә ртү рлі қ атпарлы аллювий.

Қ арашірік қ абатының қ алың дығ ы бойынша шымды-глейлі топырақ тар жұ қ а шымды (15 см-ге дейін), орташа шымды (25 см-ге дейін), терең шымды (25 см-ден жоғ ары), қ ұ рамындағ ы қ арашірік бойынша – аз карашірікті (3%-ғ а дейін), орташа қ арашірікті (3-5 %), кө п қ арашірікті (5-16%) жә не қ арашірінділі (16%-дан жоғ ары) болып бө лінеді.

4.2-кесте. Тайгалы-орманды жә не далалық (жақ шада) аумақ тардың жайылмалық аллювиалды топырақ тар классификациясы

Жақ сы қ ұ рылымдалынғ ан аллювиалды шымдауыт топырақ тардың су ө ткізгіштігі мен аэрациясы жоғ ары, негіздермен жоғ ары дә режеде қ анық қ андығ ы (80- 90%) рН мә нінде (5, 0- 6, 0) байқ алады.

А горизонтіндегі қ арашірік қ ұ рамы 2-ден 10% -ғ а дейін ауытқ иды.

Аллювиалды батпақ ты топырақ тар жоғ ары ылғ алдылық ты сү йетін ағ аштардың, бұ талардың жә не алуан шө пті-мү кті ө сімдіктердің астында пайда болады. Бұ ндағ ы жоғ ары ылғ алдылық жер бедерінің биік бө ліктерінен судың тө мен ағ уынан, су тасуынан, грунт суларынан ылғ алдың жоғ ары кө терілуінен пайда болады. Бұ л топырақ тардың пайда болуына аллювиалдық жә не батпақ тық ү дерістердің ә ртү рлі дә режеде қ атысуы органикалық жә не минералдық бө лшектердің қ атынасы мен қ ұ рамдарының алуан тү рлі болуына себеп болады.

Аллювиалды батпақ ты топырақ тар кескінінде лайлы тұ нбаның немесе шымтезекті-лайлы тұ нбаның ылғ алымен қ анық қ ан массаның қ арашірікті (немесе шымтезекті) горизонты айқ ындалады. Жоғ арғ ы горизонттың қ арашіріктенуі жоғ ары, кейде 30%-ғ а дейін болады. Тө менде жоғ ары жағ ы қ арашірікпен боялғ ан кө ксұ р тү сті глейлі горизонт орналасқ ан. Лайлы тұ нбалы – шымтезекті горизонттың қ алың дығ ы бойынша аллювиалды батпақ ты топырақ тар аз қ алың дық ты (30 см-ге дейін), орташа қ алың дық ты (30-50 см) жә не қ алың (50 см жоғ ары) болып бө лінеді.

Жайылма топырақ тары топырақ тү зілуінің ерекшеліктеріне қ арамастан, жайылманың топырақ тарына жатпайтын топырақ тармен жалпы ортақ зоналық белгілері болады, сондық тан ә р зона ү шін жеке жайылма топырақ тарының классификациясын қ ұ растыру қ ажет болды. Зоналық тың пайда болуы ортақ климаттық факторларғ а, сонымен бірге жайылмада қ атталатын бө лшектердің сапасы мен қ ұ рамына байланысты болады, сондық тан ө зен кіші болғ ан сайын, оның жайылмасының топырақ тары да зоналық қ а жақ ын болады. Жайылманың ә р аумақ тарындағ ы топырақ тарда қ оректік заттардың қ ұ рамы мен ылғ алдануы бірдей емес. Жайылма топырақ тарының жоғ арғ ы қ ұ нарлығ ы арна маң ы аумағ ынан орталығ ына жә не терраса маң ына қ арай қ арашірік, азот, кальций қ орлары жоғ арылайды.

Пайдалану ү шін ең қ олайлысы орталық жайылманың топырағ ы болып табылады. Олар ылғ алмен, қ оректік заттармен қ амтамасыз етілген, бұ л жердегі қ арашіріктің жалпы қ оры 600 т/га дейін жетеді. Терраса маң ындағ ы қ арашіріктің, азоттың, фосфордың жә не қ оректік заттардың қ оры жоғ ары топырақ тары артық ылғ алданғ ан жә не батпақ танғ ан.

Орталық аумақ тың ойпаң дары мен терраса маң ында талдар мен қ арағ аштар ө седі.

Дала жә не орманды-дала жайылмаларында ө сетін ағ аш тү рлері – емен, қ арағ аш, жө ке ағ ашы, терек. Жайылмаларда, ө з ареалының шекарасынан оң тү стікке қ арай шырша кездеседі. Жайылмадағ ы екпе ағ аштары жоғ ары бонитетті, дегенмен, олардың биіктеу жерлерде ө суге бейім екені байқ алады. Орталық жә не терраса маң ы аумақ тарының ойпаң жерлерінде жоғ ары ө німді қ ара қ андыағ аш екпелері басым.

Шө л жә не шө лейт зоналардағ ы жайылма топырақ тары ұ зақ жаз мезгілінде атмосфералық жауын-шашын кө рмейді, сондық тан терлеу су режимі, тұ здалуғ а алып келеді. Топырағ ы аздап тұ здалғ ан жайылмаларда теректер, олардың астында тал, жың ғ ыл, жиде ө седі. Жоғ ары дә режеде тұ зданғ ан жайылмаларда қ ара сексеуіл кең таралғ ан.

Ө зен жайылмалары топырақ тарын пайдалану. Жайылмалардың топырақ тарында ө сетін табиғ и ө сімдіктерінің ө німділігі кө бінесе жоғ ары болмайды, сондық тан ауыл жә не орман шаруашылық тары қ арқ ынды жү ргізілетін жерлерде жайылма топырақ тарының ө німділігін жоғ арылатуғ а бағ ытталғ ан іс-шаралар ұ йымдастырылады. Жайылма аумақ тары оң жә не теріс жағ дайларымен сипатталады. Жайылмалардың негізгі оң қ асиеттеріне лайлы тұ нбаның шө гуі нә тижесінде қ оректік заттармен толығ атыны, грунт суларының жақ ын орналасуына байланысты барлық вегатациялық кезең де тұ рақ ты ылғ алдануы жә не топырақ ты механикалық ө ң деу мү мкіндігі жатады.

Теріс қ асиеттеріне су тасқ ыны жә не жайылма топырақ тарының жыртылғ ан горизонттарының шайылуы жатады. Дегенмен, электр станцияларын, су қ оймаларын, суды реттейтін жә не қ орғ айтын орман ағ аштарын отырғ ызу мен ө зен арналарын тегістеу су тасқ ындарын біршама дә режеде тежеуге мү мкіндік береді.

Жайылманың табиғ и жағ дайына қ арай оның аудандарын жоғ арғ ы ө німді шабындық пен жайылым, кө кө ніс жә не малазық тық дақ ылдар ө сіруге пайдалану ә ртү рлі іс-шараларды: тазалауды, микрожербедерін тегістеуді, мелиорацияны, биологиялық белсенді тың айтқ ыштарды (калий, мыс тың айтқ ыштарын) қ олдануды талап етеді. Жайылма аудандарын тү бегейлі жақ сарту, олардан 300 ц/га кө кө ніс жә не 60 ц/га-дан жоғ ары сабан алуғ а мү мкіндік береді.

Теректерді гибридтеу бойынша жү ргізілген селекциялық жұ мыстар олардың ылғ алдық пен қ амтамасыз етілуіне қ арай жоғ ары ө нім беретін ә ртү рлі сұ рыптарды алуғ а мү мкіндік берді, ол жайылманың ауылшаруашылық та пайдалануғ а мү мкін емес бө ліктерінен жоғ ары ө німді терек ағ аштарының екпелерінен 25-35 жылда 400-500 м³/га қ орын кесіп отыруғ а мү мкіндік береді.