Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Азақстан топырақтарын пайдалану жолдары. «Жер» түсінігінің көп мәнділігі






 

Ә детте, кейде ғ ылыми сананың ө зінде табиғ ат, қ оршағ ан орта, географиялық орта, геосфера, Жердің географиялық қ абаты, Жер, жер ресурстары тү сініктері арасындағ ы айырмашылық ты анық тау қ иын.

Орыс тілінде де, қ азақ тілінде де «жер» тү сінігінің алты мағ ыналық терминологиялық санаты бар.

1. Ономастикалық санат - «Жер» ғ аламшардың аспан денесінің аты ретінде;

2. Аумақ тық -ономастикалық санат – қ ұ рлық тың, аумақ тың атауы (Мод ханшасының Жері, Элсуерт Жері, Жаң а Жер, Отты Жер);

3. Объектік – меншіктік санат – менің жерім, басқ алардың жері, туғ ан жер, номадтар жері, ү ндістер жері;

4. Саяси-ә кімшілік санат - кейбір мемлекеттердің мемлекеттік-аумақ тық тү зілімдері, мысалы, Германия мен Австрияда: Тө менгі Саксония Жері, Гессен Жері, Саар Жері, Бавария Жері жә не т.б.;

5. Табиғ и санат - а) «Жер» қ ұ рлық ретінде: аралдар, архипелагтар, материктер, яғ ни жер беті – су беті деп қ арама-қ арсы қ ою; ә) жер «Жертану» курсында оқ ылатын геосфераның табиғ и немесе жасанды ландшафты қ абық шасы; б) жер – топырақ ретінде;

6. Ә леуметтік-экономикалық санат - ауылшаруашылық ө ндірісінде басты қ ұ рал болып, сондай-ақ кез келген мемлекеттің халық шаруашылығ ының барлық салаларын орналастыру ү шін негіз болып табылатын ауылшаруашылық жә не басқ а жерлер.

Қ ұ рлық беті ә леуметтік-экономикалық санатта тұ тынушылардың қ ұ ндылығ ына қ арай «жер» емес «жерлер» ретінде, ә леуметтік-экономикалық қ атынастың негізі қ ұ ралы жә не шаруашылық объектісі ретінде қ арастырылады.

«Жерлер» деп аталатын ә леуметтік-экономикалық санат, барлық қ ұ рлық беткейін жә не негізінен ө німділігі жоғ ары жерлер адамдардың тіршілік қ ұ ралы тұ татын орны, қ оғ амдық байлық тың кө зі жә не ә рбір мемлекеттің негізі болды, болады жә не бола бермек.

Қ азақ стан Республикасының территориясы: 1) орманды дала; 2) дала; 3) қ уаң дала; 4) шө лейт; 5) шө л; 6) тау етегіндегі шө лді дала; 7) субтропикалық шө л; 8) субтропикалық тау етегіндегі шө л; 9) ортаазиялық таулы облысы; 10) оң тү стік-сібір таулы облысы болып 10 табиғ и аймақ қ а бө лінген.

Жер кодексінде келтірілген осы аймақ тар тек табиғ и жағ дайлар мен қ оршағ ан ортаны жалпы сипаттайды, территорияны макро-жә не микроаймақ тау, бірінші кезекте, ауылшаруашылық алаптарын аймақ тауғ а, ауылшаруашылық ө ндірісін мамандандыруғ а мақ сатталғ ан. Бү л аса маң ызды жү мыстарды Жер кодексінің 8-бабына негізделе отырып, басқ а саладағ ы мамандармен бірге, жерге орналастырушы жә не жер кадастры инженерлері жү зеге асырады.

Сондық тан «Жер мониторингі туралы Ережелерді» бекіту туралы 1993 жылдың 30 қ ыркү йегіндегі Қ азақ стан Республикасының Ү кіметінің №979 қ аулысында «Жер» мониторингі емес, ә леуметтік-экономикалық санаттағ ы «жерлер» мониторингі жү ргізіледі деп қ арастырылғ ан. «Жерлер» деген ә леуметтік-экономикалық санаты жерге орналастыру ғ ылымының ә дістемелік негізі болып табылады. Қ азақ стан жерлер қ оры пайдалану мақ сатқ а сай:

1. Ауылшаруашылық мақ сатындағ ы жерлер;

2. Елді мекен жерлері (қ алалар, жү мысшы кенттері мен ауылдағ ы елді мекендер);

3. Ө неркә сіптік, кө лік, байланыс, қ орғ аныс жә не басқ а мақ саттағ ы ауылшаруашылық емес жерлер;

4. Ерекше қ орғ алатын табиғ и жерлер, сауық тыру, рекреациялық жә не тарихи-мә дени мақ саттағ ы жерлер,

5. Орман қ орының жерлері;

6. Су корының жерлері;

7. Босалқ ы жерлер болып жеті санатқ а бө лінген.

Осы санаттардың ә рқ айсысында суарылатын жә не суарылмайтын егістік жерлер, жайылымдар, шабындық жерлер, кө пжылдық екпе ағ аштар, жидектіктер, бақ шалар, саяжай учаскелері, ү й іргесіндегі жерлер мен қ ызметтік жерлер, арналар, дамбалар, гидротехникалық ғ имараттар астындағ ы жерлер, су астындағ ы жерлер, жол астындағ ы жерлер, қ оғ амдық аулалардағ ы, кө шелердегі, алаң дардағ ы жерлер, бү лінген жерлер, батпақ тар, сайлар жә не т.б. жерлердің тү рлері бар.

Қ азақ стан топырақ тарын негізгі климаттық кө рсеткіштері мен ауыл шаруашылығ ына пайдалану бағ ыты 4.3-кестеде кө рсетілгендей, республикамыздың жалпы территориясының 80%-дан астам жері қ ұ рғ ақ аймақ тарда орналасқ ан. Сондық тан Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ө ндірісі ТМД елдерінің басқ а бө ліктеріне қ арағ анда қ олайсыздау. Жерден мол ө нім алу ү шін зоналар мен зонашаларда жү ргізілетін басты шараларына қ ұ рғ ақ шылық пен кү ресу, жер суару жә не мелиорациялау, топырақ ты эрозиядан қ орғ ау жатады. Осы мә селені тү бегейлі шешуге республика диқ андары мен ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің негізгі кү ш-жігері қ ажет.

Республикамызда кү рделі мелиорацияны қ ажет етпейтін, жыртуғ а жарамды 61 млн гектардай жер бар екен, оның 27 млн гектары - егістіктер, тың айғ ан жерлер, кө пжылдық ағ аштар мен меншікті учаскелер. Осы жерлердің кө бі – 20 млн гектарғ а жуығ ы терістік, шығ ыс, терістік батыс қ ара топырақ ты жә не кү нгү рт-кү рең топырақ ты, кө пшілік жағ дайларда табиғ и ылғ алмен қ амтамасыз етілген аймақ тарда. Ал ылғ ал мен қ амтамасыз етілмеген, топырағ ы кү рең жә не ашық кү рең топырақ тар, қ ұ рғ ақ жә не шө лейтті зонашаларда жыртылғ ан жер кө лемі соң ғ ы жылдарғ а дейін 5, 0 млн гектар шамасында бар еді. Қ азір олар егіншіліктен толық шығ арылды. Ал қ алғ ан 4, 7 млн егістік жерлер Оң тү стік Қ азақ стан, аздап Шығ ыс Қ азақ стан жә не Батыс Қ азақ станда облыстарында кездеседі. Бұ лар негізінен тау етегіндегі шө лді далалы белдеуде тарағ ан суарылмайтын жә не суарылатын егістіктер мен бау-бақ шалар. Суармалы жердің біраз кө лемі шө л аймағ ында ө зен бойлары мен сағ аларында орналасқ ан. Республикамыздағ ы жалпы суармалы жер кө лемі шамамен, 1, 6-1, 8 млн гектар.

Ылғ алмен қ амтамасыз етілген, кү рделі мелиорациялауды қ ажет етпейтін терістік аудандардағ ы жыртуғ а жарамды жерлер тү гелдей игерілген. Бұ л жерлердің кө бісі 1950 жылдары тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру жө ніндегі ү кіметтің шешімдері нә тижесінде егістік жерге айналды. Мысалы, 1953 жылы республикамыздың бұ кіл егістік жер кө лемі 10, 6 млн гектар болса, тың игерудің кейінгі жылдары жыртылғ ан жалпы жер кө лемі 36 млн гектардан асты, яғ ни 1953 жылғ а қ арағ анда, Қ азақ станның егістік жері 3, 4 еседей кө бейіп, ол ірі астық ты ө лкеге айналды.

Қ азақ стан бидайын шын мә нісінде, «алтын дә н» деп айтуғ а болады, бидайдың қ ұ рамы неғ ұ рлым ұ лпа мен ақ уызқ а бай болса, соғ ұ рлым оның қ ұ ны да арта тү седі. Ал мұ ндай бидай тек тың жерде ө седі, оғ ан бұ л аймақ тың климаты мен топырағ ы лайық, жазы қ ұ рғ ақ, ыстық, жер беті тегіс, жел жиі тұ рады. Қ азақ стан тың ында ө сетін қ атты жә не кү шті бидай сорттарынан ең сапалы макарон, нан дайындалады. Бұ л бидай ұ нының қ амырынан суғ а ешқ андай маң ызы шық пайды, езілмейді, судың тү сі мө лдір кү йінде қ алады. Бұ л бидайдан пісірілген нан-ө те жағ ымды, ТМД елдерінің еуропалық бө лігінде ө сірілетін жұ мсақ бидай сорттарының сапасын жақ сарту ү шін де, кондитерлік фабрикалардың мұ қ тажы ү шін де осы қ атты жә не кү шті бидай ұ ны керек. Достастық мемлекеттер ө ндірілетін бидайдың қ атты жә не кү шті сорттарының 60%-ы Қ азақ станның ү лесіне тиісілі. Бидайдың бұ л сорттары сыртқ ы рынокта да қ ымбат бағ аланып, оғ ан деген сұ раным кү шті.

4.3-кесте. Қ азақ станның негізгі топырақ -географиялық зоналары, зонашалары, тікбелдеулері жә не олардың кейбір кө рсеткіштері

  №   Зонашалар мен биіктік белдеулер Кө лемі млн га Негізгі климаттық кө рсеткіштер Ауыл шаруашы-лығ ында негізгі пайдалану бағ ыты
Жылдық орта ша температурасы, градус Ауа температурасының 100-тан жоғ ары болғ ан кү ндер саны 100-тан жоғ ары бола тын температурасы қ осындысы Ылғ ал мө лшері, мм
   
Жазық алқ ап 1. Қ ара топырақ ты дала жә не орманды-дала зонасы 25, 4 мл га Қ азақ стан жерінің 9, 8 %-і
  Орманның сұ р топырағ ы сілтісізденген қ ара топырақ пен шалғ ынды қ ара топырақ ты, жеткілікті ылғ алданғ ан оң тү стік орманды дала     0, 4     0, 4             320-340     Астық дақ ылдар табиғ и ылғ алмен тұ рақ ты ө нім береді.
  кә дімгі қ ара топырақ ты, орташа ылғ алданғ ан дала     11, 7     0, 7-1, 0     125-130     2100-2200     300-330     180-200 Астық суарусыз ө нім береді, қ ұ рғ ақ шылық сирек болады
  Оң тү стік қ ара топырақ ты, жеткіліксіз ылғ алданғ ан қ уаң дала     13, 7     1, 1-2, 4     130-140         250-300     150-180 Астық дақ ылдар, қ ұ рғ ақ жылдардың қ айталануы 25%
II. Кү рең топырақ ты қ ұ рғ ақ дала жә не шө л дала зонасы 90, 4 млн гектар, Қ азақ стан жерінің 33, 3%-ы
  Кү ң гірт кү рең топырақ ты қ ұ рғ ақ тау дала     27, 7     1, 7-3, 4     13-145     2300-2650     240-280     140-160 Астық ты алқ ап, ү ш жылдың бірінде қ уаң шылық
  Кү рең топырақ ты қ ұ рғ ақ дала     24, 3     2, 4-4, 2     140-150     2500-2900     230-250     120-140 Астық ты жә не мал шаруашылық ты аймақ, қ ұ аң жылдар 50%
  Ашық кү рең топырақ ты шө лді дала (шө лейт)     38, 4     3, 4-5, 4     145-160     2600-3100     200-230     95-125 Малшаруашылық тыалқ ап, қ ұ аң жылдар 75%
III. Қ ұ ба жә не сұ рғ ылт- қ ұ ба топырақ ты шө л зонасы 119, 2 млн га. Қ азақ стан жерінің 44%-ы
  Қ ұ ба топырақ ты эфемерлі жусанды шө л     57, 4     5, 7-7, 1     160-170     3100-3900     130-170     90-100 Мал шаруашылық ты аймақ. Егіншілік жерді суарғ ан кезде жақ сы ө седі, бірақ суаратын су кө здері жоқ
  Сұ рғ ылт-қ ұ батопырақ ты, жусанды-соршө пті орталық шө л   61, 5   6, 4-9, 7   170-200   3400-4000   120-150   50-70 Жайылымы аз ө німді, мал шаруашылық ты аймақ. Суармалы егіншілігі ө зен бойларында
Таулы аймақ тың биіктік белдеулері 31 млн га Қ азақ стан жерінің 12, 5%-ы
  Сұ р топырақ ты тау баурайындағ ы шө лді дала белдеуі   14, 0   7, 2-12, 0   170-215   2700-4300   200-300   115-250 Суармалы егіншілік, бау-бақ шалы жә не мал шаруашылық ты аймақ
  Аласа таулы дала белдеуі   10, 0   7, 0   160-180   2500-3100   460-780   250-350 Суарылмайтын егіншілікті, бау-бақ шалы жә не мол ө німді жайылым мен шабындық
  Орта таулы шалғ ынды-орманды белдеу     4, 0     2, 5-7, 0     115-150     850-880     840-880     430-580 Таудың жақ сы табиғ и жайылымдары, орман шаруашылығ ы, шабындық
  Биік таулы-шалғ ынды белдеу Барлығ ы   3, 0   0, 8-1, 0   57-60   -   730-750   170-280   Жазғ ы мал жайлауы
                                   

Қ азақ стан тың ы негізінен тә уекелді егіншілік аймағ ында орналасқ ан. Себебі мұ нда қ уаң шылық жылдар жиі қ айталанып отырады. Қ ара топырақ ты зона мен кү ң гірт кү рең зонашада тә уекелді егіншілік ө зін-ө зі негізінен ақ таса, кү рең зонашада егіншілік қ олдан суармайынша, ө нім ала алмайсың. Сондық тан соң ғ ы екі зонашада бұ рынғ ы жыртылғ ан жерлерді астық ө ндірісінен шығ арып, оларды қ уаң шылық қ а тө зімді мал-азық тық шө птер егуге ауыстыру қ ажет. Жалпы егістік қ ұ рылымын тіпті, қ ара топырақ ты жә не кү ң гірт кү рең топырақ ты зонашаларда да қ айта қ арау қ ажет. Ол аймақ тардағ ы кейбір қ ұ рамы жең іл қ ұ мдық топырақ тар мен сортан топырақ тары басым алқ аптар да егістіктен шығ арылып, мал шаруашылығ ының еншісіне берілуі тиіс.

Қ азақ стан тың ында, тіпті, миллиард пұ т астық алынғ ан жылдары гектарынан алынғ ан орташа ө нім 12-14 центнерден аспайды, ал қ ұ рғ ақ шылық жылдары ө нім гектарына 5-6-дан 7-8 центнер аралығ ында. Сонымен республика тың ындағ ы астық ө німі негізінен ә р гектарынан емес, егістіктің жалпы мол кө лемі есебінен алынады.

Осындай егіншілік экономикалық жағ ынан тиімді ме деген сұ рақ туады. Ә рине тиімсіз. Сондық тан соң ғ ы жылдары Қ азақ станның тың жерлердегі егіншілік қ ұ рылымы тү пкілікті қ айта қ аралды. Кезіндегі тың дағ ы 45 млн гектарғ а жуық егістік кө лемін 21–22 млн гектарғ а қ ысқ артылды. Тың дағ ы егіншілік тек табиғ и жағ дайда ылғ алмен қ амтамасыз етілген қ ара топырақ ты, аздап кү ң гірт кү рен топырақ ты зоналарда сақ талып, басқ а жерлер баяғ ыдан келе жатқ ан дә стү рлі мал шарушылығ ы ү лесіне тиді.

Ал кең естік заманның соң ғ ы жылы мен егемендік алғ ан жылдары Қ азақ стандағ ы жыртылғ ан жерлер кө лемдерінің ө згерулері республика, облыстар бойынша 4.4-кестеде келтірілген. Кестеде Кең ес ү кіметінің тұ сындағ ы статистикағ а ең беген 10 млн гектардай «тү бегейлі жақ сартылғ ан» деген кө пжылдық малазық тық ө сімдіктер егілген жерлер кө рсетілмеген.

Бидаймен қ атар Қ азақ стан соң ғ ы жылдары кү ріш ө сіретін ірі аймақ қ а айналды. Бұ рыннан кү ріш егетін Қ ызылорда облысымен қ атар республикамыздың Оң тү стік Қ азақ стан жә не Алматы облыстарында да кү ріш ө сіруші аймақ тар ашылып, едә уір ө нім алынып келеді.

4.4-кесте. Қ азақ станның жыртылғ ан жерлер кө лемдерінің республика облыстары бойынша ө згерулері, мың гектар есебімен

             
  Ақ мола 5591, 2 4892, 0 5065, 0 5 250, 9 5 298, 2
  Ақ тө бе 2199, 7 1074, 1 881, 8 984, 4 853, 0
  Алматы 1715, 1 1136, 5 1 083, 9 969, 9 989, 1
  Атырау 33, 6 6, 1 1, 9 1, 9 2, 5
  Шығ ыс Қ азақ стан 2719, 8 1078, 2 1 136, 1 1 228, 8 1 284, 8
  Жамбыл 1032, 4 919, 3 824, 6 762, 3 758, 6
  Батыс Қ азақ стан 2011, 4 1103, 8 739, 5 762, 3 623, 9
  Қ арағ анды 2313, 8 1777, 9 1 250, 7 1 001, 2 1 054, 1
  Қ ызылорда 252, 6 136, 1 130, 4 138, 8 147, 7
  Қ останай 6730, 7 5678, 1 5 610, 7 5 424, 8 5 844, 7
  Маң ғ ыстау 0, 8 0, 9 0, 4 0, 5 0, 5
  Павлодар 3515, 5 2509, 3 1415, 8 1 274, 4 1301, 0
  Солтү стік Қ азақ стан 6274, 4 5476, 8 4202, 8 4 628, 2 4 848, 9
  Оң тү стік Қ азақ стан 1217, 1 821, 6 876, 4 777, 6 824, 7
  Барлығ ы 35608, 1 26610, 7 2322, 0 2306, 0 23831, 7

Қ азақ стан ірі астық ты аймақ қ а айналғ анымен, республикамыздың кө пшілік жері ә лі де ө німі аз мал жайылымы ретінде пайдалануда. Қ азақ станның жартылай шө л, шө л жә не биік таулы жайлаулары кө лемі 180 млн гектар жерді алып жатыр, бұ л бү кіл ТМД елдеріндегі барлық жайылымдардың жартысынан астамы. Қ азақ жерінде мал шаруашылығ ы ежелден дамығ ан. Қ азақ станда кезінде бұ рынғ ы КСРО-дағ ы ұ сақ малдың – қ ой мен ешкінің тө рттен біріне жуығ ы, тү йе мен жылқ ының біраз бө лігі ө сірілді. Шө лді аймақ та ө сетін кү н ысығ ан сайын сапасы арта тү сетін қ аракө л қ ой елтірісінің ү штен бірі біздің елде ө ндірілді.


Поделиться с друзьями:

mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.009 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал