Ауыспалы егісте топырақты өңдеу. Парларды өңдеу

Дақ ылдарды егіп-ө сіруден белгілі бір уақ ытқ а дейін босатылғ ан жә не арамшө птерден таза қ алпында ұ сталатын танапты пар деп атайды. Пар – топырақ қ ұ нарлығ ын арттыратын жә не жоғ ары ө нім алуғ а жағ дай жасайтын маң ызды қ ұ рал.

А. Г. Дояренко 17 тә жірибе станцияларда жү ргізген 137 жылдық тә жірибелері нә тижелерін талдай отырып, пар бойынша есептегенде 50, 2% қ осымша ө нім алатындығ ын анық тады. Ол: «Парды ұ тымды ө ң деу, жылдамдығ ы мен тиімділігі маң ызы жағ ынан бә рінен де асып тү седі», – деп жазды. Таза парлардың рө лі Солтү стік Қ азақ станның қ ұ рғ ақ шылық аудандарында ө те маң ызды. Мұ нда пардың ә серінен гектарына 6–8 ц қ осымша ө нім алуғ а болатындығ ы анық талды.

А. Бараев, Т. Мальцев, Н. Фольтер, А. Ситников, Ф. Моргун, С. Сдобников жә не т.б. ғ алымдардың зерттеу жұ мыстарында парғ а ү лкен мә н берілді.

Ауыспалы егіс дә нді дақ ылдармен барынша кө п толық тырылғ анда, климаттың қ ұ рғ ақ шылығ ында, пардың арамшө птермен кү ресуінде, ылғ ал мен азот қ орегі жиналуының айрық ша рө лі бар екені атап ө тілді.

Парды ө ң деу ү дерісінде:

– арамшө птермен кү ресу;

– ылғ алды жинау;

– ө сімдіктер ү шін азот қ орегінің сің імді тү рін жинау;

– топырақ тың жырту қ абатының санитарлық қ алпын жақ сарту;

– қ ұ нарлығ ы тө мен, агрофизикалық жә не агрохимиялық қ асиеттері қ олайсыз топырақ тардың жырту қ абатын мә дени тү рге келтіру сияқ ты міндеттер шешіледі

Ауыспалы егіс кө лемінде 20–25% пардың болуы астық шаруашылығ ын неғ ұ рлым бірқ алыпты, тұ рақ ты етеді.

Жел мен су эрозиясына пар танабы, ауыспалы егіс танабының ең осал жері болып табылады.

Қ азіргі егіншіліктегі парлардың кө п тү рлілігінің классификациясы мынадай:

1. Қ ара пар – кү здік бидайдың жақ сы алғ ы егісі, ө ң деу-жырту кү зден басталады.

2. Ерте пар – жаздық бидайдың жақ сы алғ ы егісі, мұ ндай парды жырту мамырда немесе маусымда жү ргізіледі.

3. Жазық тілгіш пар – ө ң деу жалпақ кескішті қ ұ ралдармен жү ргізіледі, негізінен Солтү стік Қ азақ станда – топырақ ты қ орғ ау жү йесінде, ерте пардың бір тү рі ретінде қ олданылады.

4. ВНИИЗХ-ның зерттеуімен гербицидті парды қ олдануғ а болатындығ ы дә лелденді. Мұ нда арамшө птермен кү ресу ү шін, жалпы ә сер ететін, жанасу гербицидтері мен жеке дақ ылдарғ а ә сер ететін жылжымалы гербицидтерді ұ штастыра пайдаланады.

5. Жазық тілгіш гербицидті парда жазық тілгішпен бір немесе екі рет ө ң деуді, 2, 4Д тобы гербицидтерін бү ркумен ауыстырады. Ә деттегіден гербицид мө лшері 2-3 есе артық.

Екпе парларда кө ктемгі-жазғ ы кезең нің алғ ашқ ы бө лігінде жаппай себілетін дақ ылдарды (сиыржоң ышқ а сұ лымен бірге пішенге, бұ ршақ сұ лымен бірге пішенге) балауса азық қ а немесе пішенге ө сіреді. Жылы кезең нің екінші бө лігін – пар кү йінде ұ стап, ө ң деу ү шін қ олданылады.

Отамалы екпе парларда отамалы дақ ылдар – жү гері балауса азық қ а, ерте пісетін картоп ө сіріледі.

Арнаулы парлар жасыл (сидеральды) парда – пар кү йінде ұ стаудың бірінші жартысында бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктерді (бө рібұ ршақ, седарелла) жасыл тың айтқ ышқ а жырту ү шін ө сіріледі. Кө бінесе, механикалық қ ұ рамы жең іл, органикалық заттарғ а жұ таң топырақ тарда қ олданылады.

Ық тырмалы пар едә уір қ ар мө лшері тү сетін, далалы жә не қ уаң далалы аймақ тардағ ы пардың жақ сы тү рі. Ол парда 2–3 қ атардан, қ атар арақ ашық тығ ы 10–12 м қ ышадан ық тырма егу арқ ылы қ арды ә лдеқ айда тиімді жинау ү шін тағ айындалғ ан.

Аралас ық тырмалы пар бұ л ық тырма аралығ ының кең істігіне, жаздыгү ні себу мө лшері азайтылғ ан сұ лы егілетін ық тырмалы пар. Мұ ндай технология пар танабын су жә не жел эрозиясынан сенімді қ орғ ауды қ амтамасыз етеді.

Арамшө птерді, ә сіресе, атпатамырлы арамшө птерді тү бегейлі қ ұ рту ү шін, пар танабында ең кемі 5 рет ө ң деу жү ргізу керек екені анық талды.

Алғ ашқ ы 1-і ө ң деу мамырдың соң ында – маусымның бас кезінде басталады да, ал одан кейін ә р 18–21 кү н аралығ ында 10–12 см терең дікте ү ш рет ө ң дейді. Ал 5-сі тамыз айының екінші жартысында немесе қ ыркү йектің басында 25–25 см терең дікте жү ргізіледі.

Ық тырмалы парларда 3-і ө ң деумен қ атар бірден қ ышадан 2–3 қ атардан ық тырма егіледі. Жазық тілгішті ә сіресе, ық тырмалы парлардың тиімділігі, оларғ а фосфор тың айтқ ышын енгізгенде кү рт ө згереді.

Гербицидтерді парларды қ олданғ анда – бақ ылаумен салыстырғ анда гектарына 1, 7 ц қ осымша ө нім алынады. Яғ ни, минималды ө ң деу тә сілдерінде бидайдың пісуі 4-7 кү нге ерте басталатыны кө рсетілді.

Қ ыша ық тырмасы 6-12 м арақ ашық тық та егілетін ық тырмалар технологиясы тиімділігінің жағ ынан ең тә уір деп есептеледі (5.1-кесте).

Парды ө ң деу. Парды ө ң деу кезінде егіндікті арамшө птердің тұ қ ымынан тазарту, ылғ алдылығ ын сақ тау, қ оректік заттарды даярлау қ ажет.

Таза парды ө ң деудің ө зі жаздық дақ ылды жинап алғ асын кү здік дақ ылды еккенге дейінгі ө ң деу ә дісі болып есептелінеді.

Осы таза пардың ө зі қ ара (кү згі) пар жә не ерте (кө ктемгі) парда 2-ге бө лінеді.

Қ ара пар мен ерте пардың арасындағ ы айырмашылық – жырту мезгілдерінде ғ ана қ ұ рғ ақ шылық аудандарда қ ара парғ а қ ыста қ ар тоқ татылады.

Ерте пісетін картоп, дә нді бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдарын, ерте жиналатын ө сімдіктерді егіп ө сіретін парды екпе пар деп атайды. Екпе пар егілетін кү здік дақ ылдардың тү сімі таза пардағ ыдан тө мен келеді, бірақ оның қ осымша тү сімі мол болады.

Қ ұ рғ ақ шылық аудандарда ық тырмалы пар қ ар тоқ тату ү шін қ ажет. Ық тырмалы пардың арасын 14–16 м етіп орналастырады, осының аралық тарына кү здікті егеді. Ық тырмалы парды таза парда ө ң дегендей етіп ө ң дейді, кейін ө німін жинап алғ ан соң, оның сабағ ын сол орнында қ алдырып, қ ар тоқ тату мақ сатында іске асырады.

5.1-кесте. Ық тырма технологиясының жаздық бидайдың ө німділігіне ә сері (орташа 3 жыл)

Екпе пардың бір тү рі – сидерациялық пар. Оғ ан кө к шө бі тез ө сетін бұ ршақ дақ ылдары егіледі. Кү здік егінді егуден бір ай бұ рын кө к шө пті топырақ қ а араластырып айдап тастайды, оның кө к шө бі шірігесін топырақ тың қ оректік қ ұ нарлығ ы артады.

Қ ар тоқ тату – топырақ ты ылғ алдылық пен қ амтамасыз етіп ө ң деудің бір тү рі. Қ ар тоқ татуғ а арнайы қ алқ андар, ұ зын сабақ ты ө сімдіктер (кү нбағ ыс, жү гері), ө сімдіктің баулары, ағ аш, қ урай баулары, т.б. қ олданылады. Қ алқ анның ұ зындағ ы – 1, 5-2 м биіктігі 1 м, ә рбір гектар жерге 70–80 қ алқ ан орнатады оны желдің соғ атын жағ ына кө лденең орналастырады, 1-і, 2-і қ атардың арасы 20–30 м болады. Қ амыс жә не қ урайдан жасалғ ан бауларды қ азық тарғ а бекітіп, арасын 0, 5 м қ ашық тық қ а орналастырады, екі қ атардың арасы 15–20 м келеді.