Ақ жүгері өсімдігінің химиялық құрамы мен тағамдық құнарлығы

Жалаң аш дә нді ақ жү гері іріктемелерінде ә р 100 кг дә нге 127, 5 азық бірлігі тең келеді. Ақ жү гері дә нінде жиналатын протеин мө лшері 7, 3 кг, қ ант мө лшері 8, 8 кг-ды қ ұ райды. Жасыл массасында ө те кө п мө лшерде қ ант, оксил, аминқ ышқ ылдардан лизин, триптофон, аргинин жә не фосфор мен минерал заттарғ а бай болады. Дә нінің қ ұ рамында В дә румені, каротин, рибофлавин болады. Ақ жү гері дә нінің қ абығ ы жануарлардың ө суіне ә серін тигізеді жә не азық тық шө п ретінде Орта Азияда бұ рыннан пайдаланып келген. Кө к балауса массасы қ ұ нарлылығ ы жө нінен ә р 100 кг-ғ а 23-25 азық бірлігіне сай келеді. Бұ дан алынғ ан сабанның 100 кг-на 22-23 азық бірлігіне тура келіп, дә н қ ұ рамындағ ы протеин 11-15%-ды қ ұ райды. Кейде тіпті 25% - ғ а дейін барады. Бұ дан басқ а ақ жү герінің дә нінде 68-73% крахмал, 3, 7-4% майлар болады. Ә р 100 кг дә ні 117-130 азық бірлігіне тең. Кө пшілік мә ліметтерге қ арағ анда ақ жү гері қ ұ рамындағ ы оксил аз мө лшерді қ ұ райды (9-12%) жә не оның сапасы да тө мен болады. Кейінгі жылдары ақ жү герінің қ ұ рамындағ ы азық заттарды ө сіріп оның сапасын жақ сарту барысында іріктеу істері біршама ө су ү стінде.

Кубань тә жірибе станциясының ғ алымдары ақ жү герінің сапалық қ ұ рамы анық тау ү шін ақ жү герінің дү ниежү зіне таралғ ан тү рлерін жинап, оның дә нінде 7-26% оксил, 0, 5-3, 8% лизин, 0, 34-4, 51%-ғ а дейін триптофан болатынын дә лелдеді. Ақ жү герінің қ айта гү лдеген жемісін азық ретінде пайдалану оның мә ң гілік ө суіне емес, ө сімдіктің химиялық қ ұ рамына да байланысты. Себебі ө сімдіктің бұ л қ асиеті қ артайғ ан сайын ө згереді. Қ ұ рамындағ ы протеин мө лшері кеми береді. Ақ жү герінің тү рлі сорттары мен формаларында химиялық заттардың кө бі бар екендігі анық талды.

Ақ жү герінің кө п мө лшерде қ ант жинау қ абілеті – бұ л ө сімдіктің ө те керемет биологиялық қ асиетінің бірі. Осы қ асиеті арқ ылы жапырақ паясы жоғ ары массағ а ие болады жә не жоғ ары сапалы сабан алуда тең десі жоқ азық қ оры болып табылады. Тә жірибеде анық талғ андай ақ жү гері қ ұ рамындағ ы қ ант мө лшері 13-20% аралығ ында ө згеріп тұ рады. Ө збек ғ алымдары қ ант мө лшерінің 26%-ғ а жеткендігін анық тағ ан. Ақ жү герінің қ ұ рамындағ ы қ ант мө лшерінің оның дә н қ асиетін жә не ө сетін зонаның топырақ климатын белгілейді. Осы белгілердің жария болу дә режесі ө сімдіктің ө су фазасын, ө ну мерзімін жә не ұ рық ты таң дауғ а мү мкіндік береді. Бұ л жағ дайда ұ рық ты тә ттілігіне қ арап іріктеуге болады. Ғ алымдар ақ жү герінің ерте пісетін тү рлері кеш пісетін тү рлеріне қ арағ анда қ антты болады деп ұ йғ арды. Бұ л температура ө згерісіне байланысты болуы мү мкін.

Қ ұ рамында кө п мө лшерде қ ант сақ тайтын тә тті жү герімен бірге қ осып егу жақ сы нә тиже берген. Мұ нда 10 қ атарғ а жү гері егілсе, 4 қ атарғ а ақ жү гері егіледі. Екі егіннің ору мерзімі бірдей болғ анымен, жү гері қ ұ рамындағ ы қ ант мө лшер 9, 42%-ды қ ұ райды.

Ақ жү герінің жасыл масса қ ұ рамындағ ы су мө лшері 71, 58-86, 74%-ғ а дейін ө згеріп отырады. Протеин мө лшері ә р іріктемеде ә рқ алай болады. Мысалы, Ө збекстанда егілетін «Найман» іріктемесінде 9, 1%, «Чимбой бай жү герісінде» – 9, 07% болады. «Суданка» іріктемесінің жеміс қ ұ рамындағ ы протеин мө лшері басқ а іріктемелерге қ арағ анда жоғ ары (11, 5%).

Қ ұ рамында май мө лшері жоғ ары ақ жү гері іріктемелері – «Тө ртайлық -1» – 3, 36%, «Алты айлық - 2» – 2, 9%, «балбұ тағ ы» – 3, «Шаббоз байжү геріде» – 3, 80%-ды қ ұ райды. Ақ жү герінің ә ртү рлі іріктемелеріне жасалынғ ан тексерулер, қ ұ рамында крахмал мө лшері жоғ ары іріктемелер: «Самарқ ан ү ш айлығ ы» – 74, 29%, «Чархин алты айлығ ы» – 72, 16%, «Тө ртайлық - 1» – 72, 3%-ды қ ұ райды. Дә нінің қ ұ рамында крахмал мө лшері ең аз ірітемелер «Ө збекстан гиганты» – 41, 46% жә не «Балшырақ» – 43, 15%.

Ақ жү гері іріктемелерінің ішіндегі дә нінің қ ұ рамындағ ы оксил мө лшері ең жоғ арысы – қ ұ рғ ақ дә нді болса да «Самарқ ан алты айлығ ы» (7, 61%). Қ ұ рамы кальций мен фосфорғ а бай тү рлері «Тө ртайлық -2» жә не «Жақ сыланғ ан Чиллакси». Ақ жү гері іріктемелерінің ішіндегі қ антқ а байы «Шаббоз» – 14, 51%. Орта Азияда таралғ ан ақ жү гері іріктемелері кө ктеу кезінде кө п мө лшерде қ ант жинайды. Олар қ азір ең қ ымбат жә не қ ұ нарлы азық қ а айналды. Мысалы, «Алты айлық -2» іріктемесі бү ршік шығ ару кезінде 7, 98%, «Ө збекстан гиганты» – 6, 27%, «Найман» – 8, 43% қ ант жинайтыны анық талды. Оксил мө лшері ә р іріктемеде тү рліше жиналады. «Найман» іріктемесі басқ аларғ а қ арағ анда оксильді біршама кө п жинайды (8.2-кесте).

Кальцийге бай іріктемелер мыналар: «Алты айлық - 2» – 0, 92%, «Тө ртайлық - 2» – 0, 68%, «Ерлік» – 0, 61%.

Фосфорғ а байлары «Ө збекстан гиганты» – 0, 30%, «Алты айлық - 2» – 0, 29%. «Бал бұ тағ ы» іріктемесі бү ршік жару фазасында кө п мө лшерде фосфор жинайды. Бірақ оның кө к масса ө німі кө п емес.

Ақ жү гері ө зінің қ ұ рамындағ ы кенеулі заттарды толық жетілгенше сақ тайды. Қ ант мө лшері соң ына дейін кө бейіп, сақ талады, Орғ ан кезде жү гері жапырақ тары жартылай қ урап қ алады. Жү гері толық қ ұ рамында 30-40% су сақ талады, ал ақ жү гері қ ұ рамында 70% су болады. Ақ жү гері – қ ұ нарлығ ы мен химиялық қ ұ рамы жағ ынан кә дімгі жү геріден біршама жоғ ары ө сімдік.

8.2-кесте. Ақ жү гері қ ұ рамындағ ы қ ант мө лшері, %