Техникалық дақылдар. Мақта. Қант қызылшасы. Рапс

Техникалық дақ ылдар – тобына негізгі ө німдерді ө неркә сіптің ә ртү рлі салаларда шикізат болатын дақ ылдар жатады.

Бұ л топқ а ө сімдік майын (майлық) ө сімдік талшығ ын (тоқ ыма), қ ант ө ндіретін (қ ант қ ызылшасы), сондай-ақ темекі мен махорка сияқ ты ө німдер ө ндіретін ө сімдіктердің бә рі кіреді.

Майлы дақ ылдар – республикамызда майлық дақ ылдар – кү нбағ ыс, мақ сары, арахис, қ ытай бұ ршақ, майкене, кө кнә р (мак), қ ыша, рапс ө сіріледі. Сонымен қ атар майды кейбір дә нді бұ ршақ тардан – қ ытай бұ ршақ, майлы зығ ыр, талшық ты ө сімдіктерден – мақ та, талшық ты зығ ыр, сорадан алады.

Майлы дақ ылдар ә ртү рлі ботаникалық туыстастық тарғ а жатады. Сондық тан ол ө здерінің морфологиялық жә не биологиялық ерекшеліктерімен ажыратылады.

Майлы дақ ылдардың негізгі морфологиялық ерекшеліктеріне: жемістің тү рі, тү сі мен бетінің бедер ерекшеліктері жатады.

Кү нбағ ыс – негізгі майлы дақ ыл – аудандастырылғ ан майлы сорттарда 50-52%-ғ а дейін май болады. Оның майы жоғ ары сапалы, дә мді қ асиеттері бар таза май. Кү нбағ ыс майын маргарин, ә ртү рлі бояулар, сабын, т.б. ө ндірістерде қ олданылады.

Кү нбағ ыс (Астра) – кү рделі гү лдер тұ қ ымдастарына жатады – біржылдық айқ ас тозанданатын ө сімдік. Насекомдардың кө мегімен тозаң данады. Тамыры – кіндіктамырлы – 2–4 м терең дікке енеді, ал жан-жағ ына 100–120 см-ге дейін таралады. Сабағ ы – тік тұ ратын ағ аш сияқ ты, ортаң ғ ы ө зегі ұ лпа, бұ тақ танбайтын 0, 7–2, 5 м-ге дейін ө седі. Жапырағ ы – ұ зын сабақ ты ү лкен. Сопақ жү рек тә різді ү шкірленген жә не шеттері егеу сияқ ты болып келеді. Тө менгі жапырағ ы 3-5 жұ птан, ал қ алғ андары кезекпе-кезек орналасқ ан. Ерте пісетін сортында 15-25, ал кеш пісетін сортында 30–35-тен астам жапырақ болады.

Гү л шоғ ыры екі тү рлі болады: шеткісі – тілшік ұ рық сыз, ортадағ ы тү тік, қ ос жынысты, барлық гү л кіндігін жауып тұ рады.

Жемісі – тұ қ ымша, жұ мыртқ а формалы, ол ядродан, жұ қ а тұ қ ым қ абығ ы мен қ апталғ ан жә не тері сияқ ты ұ рық тан тұ рады. Кү нбағ ыстың кә рзенкесінде 1000-1200-ге дейін тұ қ ым – дә нек болады. 1000 тұ қ ымның массасы 75-80 г болады. Оның ө сіп даму кезең дері сортына жә не егілетін аймағ ына байланысты 90-100-ден – 100–125 кү нге созылады. Ө суі 4-6°С басталады. Жалпы белсенді температураның қ осындысы егуден кө ктеуге дейін 140-160°С болады. Гү лдену кезінде температура 25-27°С-қ а жету керек. Гү лдену кезінде 1-2°С суық қ а тө зе алмай, толық ү сіп кетуі мү мкін. Ылғ алды жақ сы кө реді – қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді, ылғ алды біркелкі пайдаланбайды – кө ктеу кезінен кә рзенке пайда болғ анша 23%, кә рзенке пайда болудан гү лденуге дейін 60%, гү лдеуден піскенге дейін – 17% ылғ алды қ ажет етеді.

Анық тама: Кү нбағ ыс сорттары. Бү кілодақ тық майлы дақ ылдар ғ ылыми-зерттеу институты (ВНИИМК) В. С. Пустовойттың басшылығ ымен шығ арылғ ан кү нбағ ыс сорты егілетін жер кө лемі ө те кө п. Олардың бастылары – Армавирец, Передовик улучшенный, ВНИИМК-8931улучшенный. Қ азақ станда пайдаланылатын негізгі сорттары – Армавирский – 3497, Восход (Белгрод тә жірибие станциясында шығ арылғ ан. Авт. Прохоров К.И., Сергиенко Н.Я.), Маяк – 2280–1367, Передовик 2292-1443, ВНИИМК -8981.

Кү нбағ ысқ а жақ сы алғ ы дақ ыл ретінде – дә нді дақ ылдар пайдаланылады. Ол тамыр арқ ылы 100-200, 200-300 см дейін терең діктен ылғ алды пайдаланады. Сондай-ақ оны топырақ ылғ алын кө п азайтатын дақ ылдардан кейін (беде, қ ант қ ызылшасы, судан шө бі) егуге болмайды. Кү нбағ ысты бұ л дақ ылдар егілетін жерге 3-4 жылдан кейін егуге болады. Одан кейін, оны ол жерге қ айта 8-10 жылдан кейін ғ ана егуге болады. Кү нбағ ыстың ө зі жаздық бидайғ а, сұ лығ а, арпағ а жә не басқ а жаздық дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл бола алады.

Тың айтқ ыш ретінде 2, 3–3 ц. суперфосфат шашудың нә тижесінде 1 гектардан алынатын ө нім 2, 2–3, 1 ц. асады. Органикалық жә не минералдық тың айтқ ышты бірге беруге болады. Тың айтқ ышты 1-Р МГ-4 агрегатын, МТЗ-80 немесе ЮМЗ-6 тракторын пайдаланып шашу арқ ылы береді.

Егу кезінде тың айтқ ышты 6-10 см аралық та қ атарғ а 10-12 см терең дікке екі немесе бір ленталы ә діспен енгізеді.

Топырақ ты ө ң деу – ауа райы жә не топырақ жағ дайына байланысты: қ арапайым сү дігер, жартылай пар, жақ сартылғ ан сү дігер қ олданылады. Біржылдық арамшө птермен кү ресу ү шін кү нбағ ыс егісінде прометрин гербицидін 2, 5-3 кг/га мө лшерінде қ олданылады.

Себу. Егу алдында тұ қ ымды жылы ауада қ ыздырады немесе жылы жерде 3-4 кү н ұ стап, оны 80% ТМТД 1 тонна тұ қ ымғ а – 3 кг препратымен ө ндейді. Кү нбағ ысты кең қ атары – 70 см – пунктирлі ә діспен СУПН-8; СКПП-12 сеялкалармен себеді. Себу мө лшері гектарына 20 мың нан – 50 мың данағ а дейін, егу терең дігі 6-7 см-ден 8-10 см-ге дейін болады.

Кө ктеуіне 4-5 кү н қ алғ анда топырақ ты майдалау ү шін тырма жү ргізеді. Кө гі пайда болғ ан кезде 2 рет тырмалайды – бұ дан кейін 2–3 рет культивация жү ргізеді.

Кү нбағ ысты кемінде 3 рет суғ арады, 1-сі гү лдегенге дейін, 2-сі гү лдеу басында, 3 жаппай гү лдеген кезде. Суару мө лшері 600–800 м³/га.

Жинау. Кү нбағ ысты ору пісу мерзімін зембіл гү лдерінің 90% -ы қ оң ыр тартып, қ ұ рғ ақ тағ анда, ылғ алдылығ ы 12-14% болғ анда бастайды. Кү нбағ ысты дә нді астық ты оратын комбайндармен (СК-5 НИВА) жинайды.

Мақ та. Ә лемде пайдаланылатын тоқ ыма заттары, яғ ни талшық ты дақ ылдар ішінде мақ та талшығ ы бірінші орын алады. Ол тоқ ыма ө неркә сібінде негізгі бағ алы шикізат болуымен бірге автомобиль, авиация ө неркә сібінде жә не т.б. ә ртү рлі ө ндіріс салаларында кең інен қ олданылады.

Мақ та дә нінде 20-27% май болады, одан маргарин, олиф, стеарин, глицерин, фитин жә не сабын алынады. Бір тонна шитті мақ тадан 100-110 кг жоғ ары сапалы май алынады. Мақ та майы тамақ, консерві, парфюмерия ө неркә сібінде кең інен қ олданылады.

Мақ таның бір тонна тұ қ ымынан 400-420 кг кү нжара алынады. Мақ та кү нжарасы мал ү шін таптырмайтын азық, онда 40% ақ уыз болады жә не оның қ ұ рамында улы зат-госсипол болатындық тан, оны малды қ оректендіруге аздап беру керек. Мақ таның бір тоннасынан 380-400 кг тұ қ ым қ абығ ы шығ ады. Мақ таның қ абығ ынан ә ртү рлі этил, метил спирттерін лак, қ ант жә не азық тық ақ уыз алады. Ал бұ тағ ы мен қ ауашағ ын сірке қ ышқ ылын, қ ағ аз жә не май алу ү шін пайдаланылады. Жапырағ ы мен бұ тағ ының қ абыршығ ынан алма жә не лимон қ ышқ ылын алады. Мақ таның сабағ ы – қ озасы отын ретінде пайдаланылады.

Дү ниежү зінде мақ таның егіс кө лемі 33-34 млн га, ал алынатын жалпы ө нім 42-45 млн тонна. Негізгі мақ та ө сіретін мемлекеттер – АҚ Ш, Қ ытай, Ү ндістан, Пә кістан. Бразилия, Тү ркия, Мексика, Египет, Орта Азия, Казақ стан, Ө збекстан, Тә жікістан, Тү ркіменстан.

Мақ та қ ұ лқ айыр тұ қ ымдастарына жатады, ол кө пжылдық ө сімдік, ал біздің ауа райы жағ дайында оны біржылдық ө сімдік ретінде ө сіреді. Мақ таның биіктігі 90-130 см, тамыры жү йесінің терең дігі 2-2, 5 см-ге дейін барады, басым кө пшілігі 30-40 см терең дікте жатады.

Жапырағ ы жү рек формалы 3-7 ескіштен тұ рады. Мақ таның екі типті ө су жә не жеміс беру бұ тақ тары болады. 3 жә не 5 жапырақ тың ішінде бірінші болып ө су бұ тақ тары, олардан сабақ тары біраз доғ алданып жеміс бұ тақ тары тарайды, бұ л бұ тақ тарда жеміс бү ршіктері пайда болады. Бірінші жемісті бұ ршақ неғ ұ рлым ерте шық са, соғ ырлым мақ та ерте гү лдеп, ерте піседі.

Гү лдің ү лкен кү лтесі болады, ол негізінен бірге ө скен бір 5 жапырақ шадан тұ рады, оның тү сі сортына қ арай ақ, сары жә не ақ сары тү сті келеді. Бірінші бітеу гү л алғ ашқ ы жеміс бұ тақ тың тү біне жақ ын жерде, кө ктері кө рінген соң шамамен, 40-45 кү ннен кейін пайда болады. Бітеу гү л ө сіп шық аннан кейін 25-30 кү нің ішінде гү лдеуі басталады, ал гү лдеуі, қ ауашағ ының пісуі (ашылуы) ауа райына, сортына байланысты 40-60 кү нге созылады.

Мақ таның ө сіп дамуы 100-110, орташа пісетін 115-125, кеш пісетіні 130-140 кү нге, ал жің ішке талшық ты мақ та 140-160 кү нге созылады

Мақ та ө здігінен тозаң данатын ө сімдік бола тұ ра, кейде айқ ас тозандана береді. Жемісі ү ш, тө рт, бес ұ ялы қ ауашақ. Піскен кезде жарылып ашылады. Ә р ұ яда 5-10- ғ а дейін тұ қ ым дамиды. Бір қ ауашақ тағ ы мақ та талшығ ының массасы 3-10 г. Мақ таның тұ қ ымы (дә негі) тығ ыз ағ аштай қ абық ты жұ мыртқ а тү рлес болады, 1000 дә ннің массасы 70-150 г.

Мақ таның талшығ ы тұ қ ымның бет жағ ында ү лпілдек тү рінде пайда болады. Тұ қ ым мен оның жауып тұ рғ ан талшық ты шитті мақ та деп атайды. Талшық тың ұ зындығ ы оның салмағ ын анық тайды. Орта есеппен бір центнер шитті мақ тадан 32-35 кг ұ зын талшық, 60-65 кг тұ қ ым алуғ а болады. Кө пшілік мақ таның талшық ұ зындығ ы 30-33 мм, ал жің ішке талшық ты мақ та сорттары 38-40 мм-ге жетеді. Талшық неғ ұ рлым ұ зын жә не жің ішке болса, соғ ұ рлым мақ та бағ алы. Мақ та жарық, жылу жә не ылғ ал сү йгіш қ ысқ а кү нді ө сімдік. Оның тұ қ ымы 10-12°С жылылық та ө сіп-ө неді, бірақ кө ктеп шығ уы ү шін 14-15°-тен жоғ ары температура қ ажет, ө суге ең қ олайлы температура 25-30°С, бірақ 1°С шамасындағ ы суық қ а тө зе алмайды. Мақ та бү рлену, гү лдену, пісіп-жетілуі кезең дерінде ылғ алды кө п қ ажет етеді, топырақ тың аздап тұ здануына тө зімді. Мақ та жең іл, аз сілтілі топырақ ерітіндісінің реакциясында (РН-7-8) жақ сы ө седі.

Елімізде мақ таның қ арапайым немесе мексикалық жә не перуандық жә не египеттік тү рі ө сіріледі. Бұ л ақ талшық ты мақ та, ұ зындығ ы 30-35 мм, ал шығ ымы 35-38%. Оң тү стік Қ азақ стан облысында кең таралғ ан мақ та перуандық немесе египеттік, оның талшығ ы жің ішке, ұ зындығ ы 40–50 мм.

Мақ таны ө сіру ү шін қ олданылатын агротехниканың ішінде бастысы топырақ ты ө ң деу – оның негізгі мақ саты ылғ ал жинау, тұ қ ым себуді қ олайлы мерзімде ө ткізу жә не мақ таның біркелкі, сапалы бітік ө суін қ амтамасыз ету. Мақ та егу ү шін егістікті 30-35 см, ал арамшө бі кө п егістікті 35-40 см терең дікте жыртады.

Мақ та жылу сү йгіш ө сімдік болғ андық тан, 10-12°С температурада кө ктейді. Тұ қ ым себу терең дігі 4-5 см, қ атар аралығ ы 60 жә не 90 см, жиі ұ ялы ә діс. Қ атар аралығ ы 60 см егіліп, себілген ө сімдіктер 50 х 1, 5-1 жә не 60 х 22, 5 2 сызбасы бойынша орналасады. Қ атар аралығ ы 90 см егіліп, себілген ө сімдіктер 90 х 75-1, 90 х 3, 0 немесе 90 х 75-1, 90 х 3, 0-2-3 жә не 90 х 20-2 сызба бойынша орналасады. Себу мө лшері гектарына 40-120 кг дейін тұ қ ым сің іреді. Мақ таны индустриялық технология бойынша ө сіру комплексті агротехниканы қ ажет етеді, оның ішіндегі ең маң ыздысы ауыспалы егісті игеру болып табылады.

Мақ та егетін аудандардағ ы ең кө п қ олданылатын мынадай ауыспалы егіс сызбасы ұ сынылады: 1-топқ а дә нді-дақ ылғ а бү ркеме ретінде беде, 2-3 топтарғ а беде, 4-9 топтарғ а шитті мақ та егіледі. Бұ л ауыспалы егістікте мақ таның ү лес салмағ ы – 66, 6%, жоң ышқ аныкі – 22, 2% жә не бү ркеме дақ ыл ретінде дә нді дақ ыл 11, 2%.

Мақ та даму кезең деріне байланысты қ оректік заттарды ә ртү рлі қ ажет етеді, азотты пайдалану коэффиценті 60-70%, фосфорды пайдалануы 25-30%, калийді пайдалануы 50-60% болады.

Топырақ жақ сы ө ң делсе кө гі тез шығ ады, ылғ ал жақ сы сақ талып, арамшө п азайып, мақ та аурулары мен зиянкестері кемиді. Мақ та қ ылтиып кө ріне бастағ анда топырақ қ абыршағ ын ротациялық шабық тауышпен немесе культиватормен қ опсытады. Мұ нда қ опсыту терең дігі 4-5 см, ал қ атарлық тары 6-8 см-ден аспауы керек.

Мақ таны суарудың:

– дымқ ылдап суару;

– ө сіп-даму кезең інде суару сияқ ты 2 тү рлі жолы бар.

Дымқ ылдап суару негізі кү з-қ ыс кезең дерінде немесе ыза суы терең жатқ ан жағ дайда гектарына 1500 – 3000 м³ су беру арқ ылы жү зеге асады.

Мақ та гү лденгенше (1-2 суарады) гү лдегеннен кейін піскенде (2-5 рет) немесе шашақ тардың піскен кезінде бір рет суарады. Бірінші суаруды 3-5 жапырақ шық қ ан кезде бастайды. Суару боразда арқ ылы жү ргізіледі. Қ атар аралығ ын қ опсыту ә р суарудан кейін жү ргізіліп тұ рады.

Суару ө сімдіктің пісуін тездетеді ә рі оның бойындағ ы қ оректік заттарды реттеуге жә не мақ та ө німділігін арттыруғ а мү мкіндік беретін маң ызды агротехникалық шара. Механикаландырылғ ан шырпу культиватор мен немесе суару бораздаларын тілумен бір мезгілде жү ргізіледі.

Ө сірілген мақ таның басты бө лігін жинау комбайнмен атқ арылады. Тұ қ ымдық танаптарда мақ та жинайтын техникамен жинау қ иынғ а тү сетін егістіктерде қ олмен жинайды. Мақ та жинағ ыш техникаларды тиімді пайдалану ү шін, мақ та ө сімдігінің жапырақ тарын жою ү шін дефолиация жү ргізеді. Дефолиацияны мақ таның басым кө пшілігінде ашылғ ан 2-3 кө сек пайда болғ анда жү ргізген тиімді болады.

Отамалы дақ ыл болғ андық тан, егіншілікте мақ та дә нді жә не басқ а дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл болып саналады, мақ та ү шін жоң ышқ а ең жақ сы алғ ы дақ ыл.

Қ ант қ ызылшасы. Қ ант қ ызылшасы (Beta vulgaris) сора тұ қ ымдасының (Chenopodiacea) Beta L. туысына жатады. Бұ л туысқ а алабота, шпинат сияқ ты қ уаң шылық қ а тө зімді (ксерофит) сортаң дау топырақ ты жерлерде ө сетін ө сімдіктер жатады. Қ азіргі кезде қ ант қ ызылшасының қ анттылығ ы 17-20 пайызғ а дейін жетті.

Қ ант қ ызылшасы жапырақ ты жә не тамыржемісті қ ызылшаны будандастырудан алынғ ан формаларды сұ рыптау арқ ылы ө сіріп шығ арылғ ан. Біздің мә дени қ ант қ ызылшасыздың арғ ы тегі – жабайы қ ызылша, ол Жерорта тең ізінің жағ алауларында, Каспий маң ындағ ы далаларда, Завкавказияда кездеседі.

Қ ант қ ызылшасы – екі жылдық ө сімдік. Бірінші жылы қ ант кызылшасының тә тті тү бірі ө седі, ал екінші жылы дә н беретін гү лді сабақ тары пайда болады. Сыртқ ы жағ дайлардың ә серіне немесе ө сімдіктің нә сілдік ерекшелігіне байланысты кейбір ө сімдіктер бірінші жылдың ө зінде-ақ сабақ шығ арып гү лдейді, тұ қ ым береді.

Алғ ашкы кос жапырақ пайда болғ ан кезде ортаң ғ ы тамырдың ү зындығ ы 30-35 сантиметрге дейін, ал бесінші қ ос жапырақ пайда болғ анда 90-95 сантиметрге дейін жетеді. Қ ант қ ызылшасы дә нінің қ алыптасуы гү лдері тозанданғ аннан кейін 25-30 кү ннен кейін аяқ талады.

Қ ант қ ызылшасы аумалы тозаң данатын ө сімдік. Гү лденген кезде гү лдің аналық бө лігінде ө з сабағ ындағ ы жә не кө ршілес сабақ тардағ ы гү лдерден кө птеген аталық тозаң тү йірлері тү седі. Сө йтіп аталық жә не аналық ұ рық тар қ осылады. Бұ л қ осылудың нә тижесінде тұ қ ым ұ рығ ы жә не оның дамуына қ ажетті қ оректік заттар пайда болады. Қ ызылшаның тозаң ы (аталық ұ рық) гү лден-гү лге, ө сімдіктен-ө сімдікке жел арқ ылы ұ шып тү седі жә не оны насекомдар тасиды.

Қ ызылша тозаң ы ауа арқ ылы алысқ а (3 км) тарай алады. Сондық тан қ ант қ ызылшасы отырғ ызылғ ан жерге жақ ын мал азық жә не асхана қ ызылшасының тұ қ ымдық тарын кө шіріп отырғ ызуғ а болмайды, ө йткені мал азығ ы жә не асқ ана қ ызылшасының қ ант қ ызылшасымен алмасып тозаң дануы мү мкін, мұ ның салдарынан қ ант қ ызылшасының қ анттылығ ы кү рт кемиді

Қ ызылшаның гү лдері бірнешеуден жиналып, шоғ ырланып ө седі. Бір гү лде бес аталық жә не гү лдің аналығ ы болады. Аналық гү л жің ішке жіпшеден жә не тозаң қ аптан тұ рады. Мұ нда тозаң дар қ онатын аналық аузы жә не жатыны болады. Жемістері піскен кезде тұ қ ым шоғ ырланғ ан тү йіндерге айналады, оларды тұ қ ым деп атайды. Дә нді дақ ылдармен салыстырғ анда қ ызылша тұ қ ымының пішіні мен қ ұ рылысы басқ аша келеді. Қ ызылшаның тұ қ ымдары бір-бірімен тұ тасып шоғ ырланып ө седі. Сондық тан қ ызылшаның тұ кымын дә н демей тұ қ ымның шоғ ыры деп атайды. Шоғ ырда екіден ү шке дейін, кейбір жағ дайларда жетіден тоғ ызғ а дейін тұ қ ым болады. Сондық тан ә рбір шоғ ырдан бірнеше ө ркен ө сіп шығ ады. Бұ л кейін бір-бірімен шырмалып, егісті сиретуді қ иындатады.

Қ ызылша кө ктеуден жер бетіне дә н жарнағ ын шығ аруына дейін ұ рық тың ішіндегі заттармен қ оректенеді. Кейіннен кә дімгі жапырақ тар пайда болып, тамыры ө скен соң жас ө сімдік ө здігінен қ оректене бастайды – қ оректік заттарды тамырша арқ ылы топырақ тан, кө к дә н жарнағ ы жә не жапырақ тар арқ ылы ауадан алады. Тұ қ ымдық тың тамыр жү йесі 2, 5-3, 0 м терең дікке дейін бойлайды, ал горизонталь бағ ытта жан-жақ қ а 70-100 см дейін жайылып кетеді. Қ ызылшаның гү лдері гү л сабақ тарының басына топталып бітеді, ә детте, бір тобында 3-4 гү л, кейде одан да кө п болады. Гү лдер қ ос жынысты болып орналасады, яғ ни сол бір гү лдің ө зінде аталық жә не аналық орган бірге жетіледі. Негізгі сабақ тың гү лденуі бү йір тармақ тарының шық қ ан жерлерінен, ал бү йір тармақ тарында – олардың тү птерінен басталады. Ерте шық қ ан гү лдер ө те ірі жә не сапасы жағ ынан тұ қ ым шумақ тарын береді. Тұ қ ымдық тың гү л шашуы, ә детте, маусым айында басталып, 20-40 кү нге дейін созылады.

Ұ рық тары пісіп жетілгенде гү л топтары бір-бірімен жабысып, онан тү йнек пайда болады, бұ ларды тұ қ ым деп атайды. Тү йнектер, ә детте, 3–4 жемістен тұ рады, ә рқ айсысында бір-бірден тұ қ ым болады. Сондық тан ә рбір тү йнектен 3-4-тен ө скін пайда болады. Тү йнектерде тұ қ ымның кө п болуы ең бекті кө п жұ мсауды қ ажет етеді. Сондық тан соң ғ ы кездерде ұ сақ талғ ан тү йнектері бар қ ант қ ызылшасы егілуде. Бір тү йнекте тозаң данғ ан гү лдердің қ анша тү йіні тұ тасса, сонша дә н болады. Тү йнектің ішіндегі тұ қ ымның сыртында берік, тығ ыз қ абығ ы болады, ол тұ қ ымды зақ ымданудан сақ тайды. Қ абық судың ішінде баяу бө ртеді, сондық тан қ ызылшаны ылғ алды жерге егудің маң ызы зор.

Қ ызылша тұ қ ымының ө сіп-ө нуі ү шін су, ауа жә не жылу қ ажет. Су тұ қ ымының қ оректік заттар қ орын ерітіп, ү немі қ озғ алып тұ ратын ету ү шін керек. Бұ л ерітіндімен кө ктеу кезінде ұ рық тың барлық бө лігі қ оректенеді. 100 кг тұ қ ымның ө нуі ү шін 120-160 кг су керек. Ауа ө ніп келе жатқ ан тұ қ ымғ а демалу ү шін қ ажет.

Қ ызылша тұ қ ымы топырақ тың температурасы 4°С шамасындағ ы жылылық та ө не бастайды. Ал температура жылырақ болса (12-15°С), онда қ ызылша ө те жедел кө ктейді. Қ ызылша ө сімдігінің ө сіп жетілуі ү шін ең қ олайлы температура – 25 – 30 градус жылылық. Қ ант қ ызылшасының кө ктеп шық қ ан жас ө ркені – 4-5°С суық тық қ а шыдайды. Топырақ тың 10 см терең дігі 5-6°С жылынғ анда себуді бастайды, ол ү шін СТС-8-12А тұ қ ым сепкішін қ олданады. Тұ қ ым себу мө лшері танаптың арамшө птерден тазалығ ы мен тұ қ ымның ө нгіштігіне байланысты ә р ұ зынша метрге 25–35 данадан тұ қ ым болуы шарт. Суармалы егіншілік жағ дайында қ атар аралығ ы 60 см кең қ атарлы себу ә дісі қ олданылып, ылғ алы мол топырақ та тұ қ ымды 2-3 см, ал беткі қ абаты қ ұ рғ ақ болса 3-4 см терең дікке егіледі.

Қ ызылшағ а ө суінің алғ ашқ ы кезең інде-ақ қ олайлы жағ дай тұ ғ ызу керек, жақ сы бапталғ ан қ ызылша кү шті болып ө сіп жетіледі, бойына азық ты, суды жақ сы сің іреді, мол ө нім береді. Су қ ызылшаның негізгі қ ұ рамының бір бө лігі болып табылады. Су тамырларында 75%, ал жапырақ тарды 87%-ғ а жуық болады. Қ оректік затар су ерітіндісі тү рінде тамырдан жоғ ары жапырақ тарғ а қ арай жылжиды. Жапырақ тарда пайда болғ ан заттар ерітінді кү йінде тө мен қ арай тамырғ а қ ұ йылады. Ө сімдік ө зіндегі судың кө пшілігін бұ ғ а айналдырады.

Гектарынан 400–500 центнер тү сім алғ анда қ ант қ ызылшасының бір центнер тамырын ө сіру ү шін 80 центнерге жуық су керек. Топырақ та оның ө зінде ұ стап қ алатын суының 60-80%-ы болса, қ ызылшаның ө сіп, дамуы ү шін онда қ олайлы жағ дай туады. Топырақ тың ылғ алдылығ ы мұ нан тө мен болса, қ ызылшаның тү сімі азаяды.Ө сіп-даму кезең дерінде қ ант қ ызылшасын 7-9 рет суарылып, ә р гектарғ а 5100–7500 текше метр су берілуі тиіс.

Қ ызылшаның бір тұ қ ымды сортының ө сіріліп шығ арылуына байланысты ол кең інен пайдаланып келеді. Бір тұ қ ымды сорт қ ант қ ызылшасын сирету жә не кү ту жұ мыстарын айтарлық тай жең ілдетеді. Бір шоғ ыр тұ қ ымның ірілігі мен салмағ ы бірдей болмайды. Тұ қ ым жер бетіне тез кө ктеп шығ уы ү шін оның ірі жә не салмақ ты болғ аны жө н.

Қ ызылшаны ерте кө ктемде дә нді дақ ылдармен бір мерзімде сепкен дұ рыс. Агротехникалық талаптарғ а сай тиімді мерзімде себілген қ ызылша 7–10 кү ннің ішінде кө ктеп шығ ады. Ө сімдіктің алғ ашқ ы қ ос жапырағ ы тұ қ ым кө ктеп шыкканнан кейін 8-10 кү ннен соң пайда болады. Қ ызылша қ ос қ ұ лақ танып, бірінші қ ос жапырақ шығ арғ ан кезінде ө сімдікті сирету керек. Дер кезінде сиретілмесе, жиі шық қ ан ө сімдіктер бірін-бірі қ ысып, ә лсіретеді. Кейін бұ лар қ анша жақ сы кү тілседе, дер кезінде сиретілген қ ызылшадай мол ө нім бермейді.

Фабрикалық қ ант кызылшасы жапырақ тарының сыртқ ы пішіні жү рек тә різдес, айнала жиектері бір тегіс немесе ирек-ирек болып келеді. Жапырақ тың ө зі сабақ (ө зек) пен алақ аннан тү рады. Жапырақ та дем алатын тыныстық кө птеген саң ылаулар болады. Дем алатын саң ылаулар арқ ылы жапырақ ауадан кө мір қ ышқ ыл газын қ абылдап сің іреді, тыныстанады, суды буландырады жә не ауағ а оттегін бө ліп шығ арады.

Қ ант қ ызылшасы жаз бойы суармалы аймақ тарда 50-60 жапырақ шығ арады, ал кейбір ө сімдіктерде 90 жә не одан да кө п жапырақ, болады. Сапалы жә не мол ө нім алуда кант қ ызылшасының жапырақ тарының маң ызы ө те зор. Олар ауадан кө мір кышқ ыл газын қ абылдап, қ ант қ ұ райды. Жапырақ алақ анының ұ лғ аюына байланысты ол жұ қ арады жә не клеткалардың кө лемі кемиді, ал тыныс саң ылауы кө бейеді. Қ анты кө п сорттардың клеткалары кіші, ал полиплоидты гибридтердікі ү лкен болады.

Қ ызылшаның анатомиялық қ ұ рылысы ауа райының ерекшеліктеріне байланысты, ө скен орнына карай ө згеріп тұ рады.

Ө сімдіктерде ең кө п кездесетін қ ант тү рі – глюкоза мен фруктоза. Қ анттың жиналуы кө бінесе, жапырақ тардың ә рекетіне байланысты болады. Егер жапырақ тар мезгілінен бұ рын қ ұ рап қ алса, онда қ ызылшаның ө німі, қ анттылығ ы тө мендейді

Алғ ашқ ы қ ос жапырақ қ ұ ралғ ан мерзімде негізгі тамыр толысып біртіндеп тамыржеміске айнала бастайды. Тамыржеміс: басы, мойны жә не тамырдың нағ ыз ө зі болып ү шке бө лінеді. Тамыржемістің басы деп жапырақ тарды кескеннен кейін қ алғ ан ұ шын айтады, ал мойын бас пен нағ ыз тамырдың аралығ ында болады, оғ ан жапырақ тар мен жің ішке тамырлар шық пайды. Негізгі тамыржемістің, топырақ тан қ оректік заттар алатын мойын тамыршалары жә не екі жақ бетінде ойық шалары болады. Ө су дә уірінің бірінші жартысында қ ызылша қ алың жапырақ шығ арады, екінші жартысында тамырдың ө суін қ амтамасыз етеді. Бір тә улікте тамыржемістің салмағ ы 5-10 грамғ а дейін, агротехниканы дұ рыс қ олданғ анда 20 грамғ а дейін ө седі. Кү зде тү нге қ арай температураның тө мендеуі қ ызылшаның ө суін тежейді. Ашық жә не жылы кү ндері фотосинтез қ арқ ынының жоғ ары болуы қ анттың мол жиналуына жағ дай жасайды.

Фотосинтездің жү руіне жә не шығ ымдылығ ына сорт ерекшеліктері, топырақ, ауа райы жә не осы ө сімдіктің физиологиялық қ асиеті ә сер етеді.

Қ ант қ ызылшасы тамыржемісі қ ұ рамында 75-80 ішінде пайыздай су, 20-25 пайыздай қ ұ рғ ақ зат, мұ ның ішінде 16-20 пайыздай қ ант, 3-5 пайыздай клетчатка, 1-2 пайыздай азотты заттар_, 0, 5-0, 3 пайызғ а жуық кү л кездеседі. Ал, жапырақ тарының қ ұ рамында 78-85 пайыз су, 15-20 пайыз қ ұ рғ ақ зат, оның ішінде 1, 5-3, 0 пайыз кү л, 2 пайызғ а жуық клетчатка, 2 пайыз азотты заттар кездеседі. Ескі жапырақ тарда қ ұ рғ ақ зат пен кү л, жас жапырақ тарғ а қ арағ анда, кө бірек болады. Ө сімдіктердің жапырағ ы мен тамыржемісінде кө п мө лшерде су болады. Егер су жетіспесе, ө сімдіктегі зат алмасу ү дерісі бұ зылады, кү рделі органикалық заттар тү зілуі баяулап, бара-бара тоқ тап қ алады. Ө сімдіктегі су мен қ ұ рғ ақ заттардың арақ атынасы даму сатысына, қ андай жерде ө сіп тұ рғ анына жә не оның ә р мү шесінің атқ аратын физиологиялық рө ліне қ арай ә ртү рлі болады.

Қ ант қ ызылшасы қ ұ рамындағ ы негізгі органикалық затқ а қ анттар жатады. Бұ лардан басқ а қ ант қ ызылшасының қ ұ рғ ақ заттарының кұ рамында пектин, инвертті кант жә не басқ а да азотты органикалык қ осылыстар кездеседі. Қ ызылшаның кұ рамында тү зілетін органикалық заттар мө лшері жә не қ ұ рамы, тү рлі мү шелердің қ оректік заттармен қ алай, қ андай мө лшерде қ амтамасыз етілгеніне жә не агротехникалық шараларғ а байланысты жиналады.

Қ ызылша тұ қ ымы бө рту кезең інен бастап суды мейлінше кө п керек етеді. Тұ қ ым ө ніп шығ у ү шін ө з салмағ ынан 150–170 пайыз артық су қ ажет. Клеткаларда судың жеткілікті мө лшерде болуы, ө сімдікте физиологиялық ү дерістердің дұ рыс жү руін қ амтамасыз етеді.

Қ ант қ ызылшасы қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді ө сімдіктер қ атарына жатады. Оның транспирациялық коэффициенті кү здік жә не жаздық бидайдан, арпадан, сұ лыдан, картоптан, бедеден тө мен, ал тары мен жү геріден жоғ ары. Ауа райына, агротехникағ а жә не сорт ерекшеліктеріне байланысты транспирациялық коэффициент 130 шамасынан 370 шамасына дейін ө згеріп отырады. Қ ызылша бір грамм салмақ қ осу ү шін 70-80 см³ су, бір грамм қ ант тү зу ү шін 450-500 см³ су жұ мсайды (Н. И. Орловский, 1968).

Қ ызылшаның суды жұ мсауы жапырақ кө леміне, температурағ а, ауаның жә не топырақ тың ылғ алдылығ ына, топырақ ерітіндісінің концентрациясына жә не басқ а факторларғ а байланысты. Су қ ызылшағ а ә сіресе, жаздың ыстық айларында аса қ ажет. Себебі бұ л кезде қ ызылшаның жапырақ тары да, тү бірі де тез ө су ү стінде болады. Дә л осы кезде су жетіспесе, ө нім кү рт азаяды. Қ ант қ ызылшасы ү шін топырақ ылғ алдылығ ы 60 – 70 пайыз болуы керек. Топырақ ылғ алының тө мендеуі тамыржеміс салмағ ының жә не қ анттылығ ының азаюына соқ тырады. Ылғ алдың 90 пайыз жә не одан жоғ ары болуы тамыржеміс салмағ ын ұ лғ айтып қ анттылық ты кемітеді. Топырақ тағ ы ылғ ал мө лшеріне байланысты қ ызылшаның сыртқ ы пішіні ө згереді. Мысалы, ылғ ал кө п болғ анда тамыржеміс қ ысқ а жә не жуан болып ө седі де, ылғ ал жетіспегенде тамыржеміс ұ зарып кетеді.

Ө сімдіктің ө сіп дамуы ү шін топырақ қ ұ рамында: кө міртегі (С), оттегі (О), сутегі (Н), кү кірт (S), фосфор (Р), кремний (Sі), хлор (С1), натрий (Nа), калий (К), кальций (Са), магний (Мg), алюминий (А1), темір (Ғ е), марганец (Мn) сияқ ты элементтердің болуы қ ажет. Топырақ қ ұ рамындағ ы жоғ арыда аталғ ан элементтердің маң ызы – олар ө сімдіктер мен топырақ арасындағ ы қ арым-қ атынасты белгілейді, ал мұ ның биологиялық зор маң ызы бар. Топырақ тың органикалық қ осындыларының негізгі қ ұ рамын тү зейтіндіктен, ә сіресе кө міртегі, сутегі жә не оттегінің маң ызы ү лкен. Оттегі ө сімдіктің кө птеген органикалық заттарының қ ұ рамына енеді: мысалы, кө мірсутегі жә не басқ а қ оректік элементтер оттегімен қ осылады.

Азот ақ уыздың қ ұ рамына енеді. Ал ақ уыз тірі клетка протоплазмасының негізгі бө лігі, негізгі физиологиялық ү дерістер осында жү реді.

Кө міртегі – барлық органикалық заттардың тірі материясының химиялық негізі болып саналады. Фосфор, азот сияқ ты, бірнеше ақ уыздық заттардың, атап айтқ анда, клетканың тірі плазмасының қ ұ рамына кіреді. Фосфор клетканың ядросында да болады. Ө сімдіктің пісуін тездету жә не сапасын арттыру жө нінде фосфордың аса зор маң ызы бар.

Калий ө сімдігі ү ш жай қ осындыларды анағ ұ рлым кү рделі қ осындыларғ а (қ антқ а) айналдыру ү шін қ ажет. Кө птеген мә ліметтерге қ арағ анда, калий жетімсіз болса, ө сімдік ауруғ а шалдық қ ыш келеді.

Кү кірт, азот пен фосфор сияқ ты, ө сімдіктің аса бағ алы негізгі бө лшегі – ақ уыз қ ұ рамына енеді.

Кальцийдің ө сімдік тіршілігінде атқ аратын рө лі ә р алуан. Кальций ө сімдікте жиналғ ан қ ымыздық қ ышқ ылын бейтараптандырады, ө сімдіктің ауадағ ы кө міртегін қ абылдап сің іруіне (ассимиляция) қ атынасады, қ анттан жә не крахмалдан клетчатка қ ұ руғ а кө мектеседі.

Магний хлорофилдің – жапырақ қ а жасыл тү с беретін мү шенің жә не ө сімдіктің басқ а да органдарының кұ рамына кіреді.

Темірдің ө зі хлорофил қ ұ рамына кірмегенімен, ө сімдікке хлорофил қ ұ ру ү шін қ ажет. Топырақ та темір болмаса, кө п ө сімдік «хлороз» деген ауруғ а ұ шырайды. Хлороз ауруына шалдық қ ан ө сімдік бозғ ылт тартып, тү сі кө кшіл сү р тү сті болып ө седі.

Қ ант қ ызылшасы топырақ тан бор, марганец, молибден, мыс сияқ ты элементтерді ө те аз мө лшерде пайдаланады. Қ ызылшағ а қ ажетті қ оректік заттардың топырақ та жеткілікті болуы жоғ ары сапалы мол ө нім алуды қ амтамасыз етеді.

Қ ант қ ызылшасының технологиялық сапасы тамырдағ ы қ анттың жә не қ ант емес заттардын мө лшеріне байланысты. Суда еритін азот пен кү лдің, ә сіресе, калий мен натрий тұ здарының кө беюі шикізаттың сапасын тө мендетеді.