Иондаушы сәулеленуден қорғау құралдары және бақылау әдістері.

Мақ саты: Иондаушы сә улеленуден қ орғ ау қ ұ ралдары жә не бақ ылау ә дістерін ү йрену.

Жердің радиоактивті ластануы - ядролық жарылыс бү лттарынан радиоактивті заттардың тү суі нә тижесінде болады. Жердің радиоактивті ластануының дең гейі жарылыстың тү рі мен қ уатына жә не ол жарылғ ан сә ттен бастап ө ткен уақ ытқ а, жарылыс орталығ ының қ ашық тығ ына, ауа райына жә не жер бедеріне байланысты.

Ө ткіш радиация - ядролық жарылыс кезінде пайда болатын гамма-сә улелер мен нейтрондар ағ ыны. Ө ткіш радиацияның кө зі - ядролық реакциялар. Ө ткіш радиацияның ә рекет ету мерзімі 10-15 секундтан аспайды.

Ө ткіш радиацияның зақ ымдау ә серін айқ ындайтын негізгі кө рсеткіші: иондаушы сә уле дозасы. Иондаушы сә уле дозасы (радиация дозасы) дегеніміз белгілі бір ортада иондаушы сә уленің ә сер ету шегі. Ол тө мендегіше бө лінеді:

· жұ тылғ ан доза — сә улеленген ортанын масса бірлігі жұ тқ ан энергия, ол халық аралық (СИ) жү йе бойынша грэймен (ГР) ө лшенеді. 1ГР = 1 Дж/кг. Дозаның жү йеде жоқ бірлігі - " рад" болып табылады (рентгенің биологиялық эквиваленті). 1 ГР=100 рад; 1 Р = 1 рад

· экспозициялық доза — ауанын иондалуы бойынша кл/кг (кулон кг-ғ а) ө лшенетін рентген жә не гамма-сә уленін мө лшері. Жү йеде жоқ бірлігі - рентген (Р) қ олданылады. Рентген - гамма-сә уленің мө лшері, оның ә серінен температурасы 0°С, қ ысымы сынап бағ анасы бойынша 760 мм 1 см3 қ ұ рғ ақ ауада 2 млрд. жұ п ион пайда болады.

· эквиваленттік доза – ағ задағ ы радиациялық қ ауіпінің биологиялық ә сер етуі мен дә режесін анық тайтын жә не зивертпен (" ЗВ") ө лшенетін доза. Жү йеде жоқ бірлігі - " бэр" (рентгеннің биологиялық эквиваленті). 1 бэр =1 Р; 1 ЗВ = 100 бэр

Ө ткіш радиацияның зақ ымдаушы ә рекеті адамдардың сә улеленуін тудырады, зақ ымдаушы фактордың мә ні: гамма-сә улелер мен нейтрондар жасушаның молекулаларын иондап, олардың қ алыпты тіршілік қ ызметін бұ зады. Мұ ның нә тижесінде адамдар сә улеленуіне шалдығ ады, кө п доза алғ ан адамдар мерт болады.

Ү сті жабылғ ан жаралар, блиндаждар, паналау ғ имараттары жә не басқ а қ орғ аныс қ ұ рылыстары, сондай-ақ қ орғ аныс киімдер ө ткіш радиация ә серін кү рт ә лсіретеді.

Ә р тү рлі материалдардың гамма-сә уле жарқ ылын ә лсіретуін сипаттау ү шін жартылай ә лсірету қ абатының жарты мө лшері, яғ ни, гамма-сә уле жарқ ылының жиілігін екі есе ә лсірете алатындай материал қ абатының қ алындығ ы пайдаланылады.

Радиоактивті бұ лттың ізі сызбалануы бойынша эллипсті еске тү сіреді жә не зақ ымдалғ ан алқ апқ а ә р тү рлі дең гейде жайылады. Сондық тан да (жиілігіне байланысты) зақ ымдалғ ан алқ апты қ ауіпті, кү шті жә не баяу зақ ымдану аймағ ы деп бө лу қ алыптасқ ан. Егер іздің кө лбеу қ иылысын алсақ, онда радиация дең гейі іздің сыртқ ы шек арасынан кө теріліп, оның кіндігінде ең жоғ ары дең гейіне жетеді. Радиация дең гейі уақ ыттың ө туіне байланысты біртіндеп тө мендейді. Осылайша, егер радиация дең гейі жер бетіндегі ядролық жарылыстан кейін 100% алсақ, онда 2 сағ аттан кейін екі есеге, ү ш сағ аттан кейін тө рт есеге, ал 5 сағ аттан кейін он есеге азайады. Радиоактивті заттармен зақ ымданғ ан жерде тү рғ ан адам ә рдайым сыртқ ы сә улеге ү шырауы немесе сә улө ауруына ү шыратуы мү мкін радиоактивті заттардың организмге ө ту нә тижесінде зақ ымдануы ық тимал.

Электрмагниттік импульс - ядролық жарылыстың зақ ымдаушы факторы, гамма сә улелердің қ оршағ ан орта атомдарына тигізген ә сері жә не электрондар ағ ыны мен оң иондардың тү зілуінің нә тижесінде пайда болғ ан электрлі жә не магнитті сә улелер. Э.И-тің ә сер ету ү зақ тығ ы - бірнеше ондағ ан миллисекунд. Э.И байланыс аппараттарына, зиян келтіріп сыртқ ы желілерге қ осылғ ан электр қ ондырғ ыларының жү мысын бү зуы мү мкін. ә сіресе жартылай ө ткізгіштерде, жү мыс істейтін радиоаппаратураларғ а ә сері кү шті. Э.И-тің ә серінен қ орғ ану шараларын алдын-ала қ арастыру қ ажет.

Адамғ а радиацияның ә сері.

Адам сә улеленудің екі тү ріне - сыртқ ы жә не ішкі сә улеленуге ұ шырайды.

Сә улеленудің сыртқ ы кө здеріне Галактика жү лдыздарының жарылысы мен кү ннің қ атты сә уле шығ ару кезінде пайда болатын космостық сә улелену жатады. Космостық сә улелө ну дозасы адамғ а ә сер етеді. Тең із дең гейінен биіктеген сайын ауаның, азонның қ орғ аныс қ абаттары жү қ ара тү седі, сондық тан да сә лелену жоғ ары. Космостық иондаушы сә улелену табиғ и радиациялық аумақ ты қ ү райды, оғ ан жердегі барлық тірі организмдер ү шырайды. Сә улеленудің жердегі кө здері жер қ ойнауындағ ы, атмосфера-дағ ы, судағ ы жә не ө сімдіктердегі радиоактивті заттар болып табылады.
Жер шарының кө птеген аудандарында дозаның қ уаты 4-12 мкр/сағ шегінде болады. Осы аудандарда тү ратын адамдардың жылдық дозасы 30-100 мбэр (0, 03-0, Ібэр). Табиғ и кө здерден адамның сыртқ ы сә улеленуі организмге азық -тү лік тағ амдары, су мен ауа ө ткен кезде болады. Балық ты кө п жейтін адамдар, бү ғ ы етімен қ оректенетін солтү стік аудандар тү рғ ындары салыстырмалы тү рде сә улеленудің жоғ ары дозасын алады, ө йткені бү л тағ амдарда радиоактивті заттардың мө лшері кө -бірек кездеседі.
АЭС-тегі авариялар кезіндө гі жергіліктегі жердегі радиациялық қ ауіп аймағ ы
Атом энергетикалық станцияларын пайдалану кезінде бір қ атар елдерде жү зден астам авария болып, қ оршағ ан ортағ а радиоактивті заттар шығ арылды. Радиоактивті заттардың ядролық ө энергетикалық реактордан тысқ ары шығ у нә тижесінде адамдардың ө мірі мен денсаулығ ы ү шін қ ауіп тө ндіретін кө терің кі радиациялық қ ауіп радиациялық авария деп аталады.
Радиоактивті заттардың таралу шекарасымен радиациялық авариялар былайша бө лінеді:

Шектеулі авариялар (радиациялық салдары бір ғ имаратпен шектеледі, қ ызметкерлер сә улеге ү шырауы мү мкін). Жергілікті авариялар (радиациялық салдары АЭС аумағ ымен шектеледі). Жалпы авариялар (радиациялық салдары АЭС шекарасына таралады).