Тақырыбы: Атмосфера, гидросфера, литосфера – биосфераның негізгі элементтері. Ластану көздері.

2. Мақ саты: қ оршағ ан орта нысандарының ластануының тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері туралы білімдерін қ алыптастыру жә не дағ дыландыру.

3. Дә рiс тезистерi: Жер атмосферасы (грекше: atmos –бу жә не sphaіra – шар) – Жерді қ оршап тұ рғ ан газды қ абық ша. Атмосфера деп Жерді онымен бірге айнала жү ріп, оны қ оршап тұ рғ ан газды ортаны айтамыз. Атмосфераның массасы 5, 15-5, 9 х 10¹⁵ тонна. Атмосфера Жер бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жү руін қ амтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық жақ тарына ү лкен ә сер етеді.

Атмосфера биогеоценоздың компоненті ретінде топырақ бетіндегі, топырақ тағ ы жә не топырақ қ уыстарындағ ы ауа қ абаттарын қ ұ райды.

Ө ндірістің қ арқ ындап дамуына жә не отын тү рлерін кең масштабта жағ уғ а байланысты атмосферадағ ы бос оттектің қ оры азайып, ал кө мірқ ышқ ыл газының мө лшері жоғ арылауда. Нә тижесінде табиғ аттағ ы кө міртектің айналымы бұ зылды деуге болады. Академик А.П. Виноградов зерттеулер нә тижесінде кө мірқ ышқ ыл газының концентрациясы жыл сайын 0, 2% ғ а ұ лғ айып отырғ анын анық тады. Адамзат қ оғ амында адам баласы отты ең алғ аш рет қ олданғ ан кү ннен бастап осы кү нге дейін тү рлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұ мсағ ан болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғ ни (90% ғ а жуығ ы) соң ғ ы жарты ғ асырда жұ мсалғ ан. Кө міртек айналымының бұ зылуы мен атмосферада кө мірқ ышқ ыл газының концентрациясының жоғ арылауы Жердегі барлық химиялық тепе-тең дікке ү лкен ә сер етеді.

Атмосфера табиғ и жә не жасанды (антропогендік) жолмен ластанады.

Табиғ и ластану табиғ атағ ы қ ұ былыстармен байланысты. Оларғ а жанартаулар, тау жынытарының ұ шуы, жел эрозиясы, ө сімдіктердің қ арқ ынды ө суі, орман мен дала ө рттерінен шық қ ан тү тін т.б. жатады.

Антропогенді ластану адамның тіршілік барысында ә ртү рлі ластаушы заттарды тастауы.

Техносфера дамуының қ азіргі этаптарында табиғ и сулардың ластануының экологиялық зардаптары кө птү рлі. Судың ластануының кө п тү рі бар – биологиялық ластану (ө сімдіктер, жануарлар, микроағ залар), химиялық (токсикалық немесе су қ ұ рамын ө згертушілер), физикалық (жылулық, радиоактивті заттар). Жағ ымсыз экологиялық зардаптарғ а жә не экологиялық апаттарғ а судың саны мен сапасының таусылуы жатады (Арал тең ізінің апаты).

Топырақ қ а антропогенді ә сер ету техногенді сұ йық тық тармен, қ атты жә не газ тә різді қ алдық тармен байланысты. Территориалды ол кейбір ө ндіріс тү рлерімен, ауыл шаруашылығ ымен, автокө лік жә не энергетикамен байланысты. Бұ л территориялар кө п жағ дайда жағ ымсыыз химиялық заттардың кө п болуымен сипатталып, биогеохимиялық шет аймақ тар болып саналады. Тұ рғ ындар денсаулығ ына жағ ымсыз ә сер мен топырақ ластануының қ ауіптілік дә режесінің индикаторы интегралды жалпы кө рсеткіш, сонымен бірге эпидемиологиялық қ ауіптілік кө рсеткіші болып саналады.

Сондық тан, гидросфера мен литосферағ а ә серететін антопогенді факторларды, олардың тұ рғ ындар денсаулығ ына қ ауіптілік дә режесін интегралды балай алуды білу, ә рбір профильдегі дә рігердің іскерлік барысында қ ажетті.

Қ азақ стан Республикасының тұ щы су қ орлары орсасан кө п, бірақ территория бойынша ү лестенуі біркелкі емес.

Ө зендер – респуканың негізгі су кө здері. Ірі ө зендер негізінен солтү стік шығ ыста – Ертіс ө зені, батыста – Орал ө зені, оң тү стікте – Сырдария ө зені ағ ады. Қ азақ станның кө птеген ө зендері, ә сіресе салалары, аз сулы, жазғ ы уақ ытта кеуіп жеке кө лдерге айналады жә не қ ар еріген кезде ғ ана тасиды. Республикада ірі кө лдер (Балқ аш, Тең із, Қ орғ алжын, Қ ұ смұ рын, Зайсан, Марқ акө л, Алакө л) жә не мың дағ ан кіші кө лдер орналасқ ан. Республикада барлығ ы 50 000 жақ ын кө лдер бар, олардың 32% тұ щы су, қ алғ андарының суы жоғ ары минерализацияланғ ан.

Қ азақ станда ең ірі су тұ тынушы – ауыл шаруашылық, екінші орында - ө неркә сіп пен энергетика, ү шінші орында – қ алалардың коммуналдық шаруашылығ ы. Ө зендер мен су қ оймаларының орасан зор кө лемі суландыруғ а жұ мсалады. 1 т кү ріш – 7000 т артық су, 1 т мақ та – 10 000 т су керек. Ү лкен мө лшерде су мал шаруашылығ ына жұ мсалады.

Су организмнің маң ызды қ ұ рамдық бө лімі. Тірі организмдерге барлық химиялық реакциялар сулық ортада ғ ана ө теді. Тұ з алмасу су алмасумен тығ ыз байланысты. Организмде тұ здар тасымалдануын су алмасуынан бө лек қ арау мү мкін емес, ө йткені минералдық қ осылыстар организмде су ертінділерінде болады.

Топырақ - жер қ ыртысының беткей горизонты.

Топырақ тү зуші факторлар: климат, организмдер, топырақ тү зетін жыныстар, жер бедері, елдің жасы, адамның шаруашылық іс-ә рекеті.

Топырақ 4 физикалық фазадан тұ рады: қ атты (минералды жә не органикалық), сұ йық (топырақ ерітіндісі), газ тә різді (топырақ тың ауасы) жә не тірі (организм).

Топырақ – жер қ ыртысының жоғ арғ ы қ ұ нарлы қ абаты, қ оршағ ан орта нысандарының: су, ауа, ө сімдіктік жә не жануарлық организмдерімен, ә сіресе микроорганизмдермен біріккен ә серінен жасалғ ан. Топырақ – кү рделі, ашық жү йе, ү немі биосфераның басқ а элементтерімен алмасудың ө зара қ атынастарында болып жатқ ан, ө з кезегінде шектес биосфера элементтеріне (атмосфералық ауа, жер ү сті жә не жер асты сулары) қ омақ ты ә сер ететін ашық жү йе.

Қ оршағ ан ортаның басқ а нысандарымен салыстырғ анда топырақ тың ө зіне тә н ерекшеліктері бар. Атмосфералық ауа мен жер ү сті суларынан гө рі топырақ аз қ озғ алыста болады жә не осығ ан байланысты іс жү зінде осындай қ уатты ө зін-ө зі табиғ и тазарту сұ йылту сияқ ты факторлары жоқ. Топырақ қ а тү скен антропогендік ластық тар трансформацияланады.

Антропогендік топырақ ластануының тізбекті реакция салдары оның ө сімдікке, атмосфералық ауа кү йіне жер ү сті жә не жер асты суларына ә серімен, осы тізбектер бойынша адам денсаулығ ына ә серімен байланысты.

Адам топырақ қ а оң ғ ана емес, теріс те ә сер жасайды. Жер жамылғ ысының кү йіне табиғ и жаратылыс факторлары да, ә ртү рлі адам ә рекеті де ә сер етеді.

4. Иллюстрациялы материалдар: Мультимедийлік презентация.

5.Ә дебиет:

1. Экология: учеб. пособие/ C.А. Сергейчик. - Минск: Современная школа, 2010. -400 с.,

2. Экология в вопросах и ответах: учеб. пособие/ В.И. Коробкин, Л.В.Предельский: Феникс, 2009.-

378с,

3. Учение об окружающей среде: учеб. пособие/ Г.К. Ерубаева: Алматы, казак универс 2011.-153с.

4. Экология и устойчивое развитие. учеб. пособие/ Колумбаева С.Ж., Бильдебаева Р.М.,

Шарипова М.А. Алматы, Қ азақ университеті, 2012 -133 с.

5. Экология: учеб. пособие/ В.И. Коробкин, Л.В.Предельский: Феникс, 2008.-315с, стр. 5-14.

6. Бигалиев А.Б., Халилов М.Ф., Шарипова М.А. Основы общей экологии Алматы, «Қ азақ

университеті», 2007- 240с.

7. Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения. Учебник для ВУЗов и

колледжей. - Алматы, 2002 -260 с.

1. Хандогина Е.К., Герасимова Н.А., Хандогина А.В. Экологические основы природопользования,

М., «Форум», 2007

2. Вернадский В.И. «Философские мысли натуралиста», М., «Наука», 1988

3. Вернадский В.И. «Живое вещество», М., «Наука». 1969

4. Доклады Министерства охраны окружающей среды РК «О состоянии природной среды РК»

2000-2007гг.

5. Колумбаева С.Ж., Бидельбаева Р.М. Общая экология. Алматы, «Қ азақ университеті», 2006-

195с.

6. Общая экология: учеб. пособие/ М. А. Аскарова.- Алматы: Қ азақ ун-ті, 2004.- 184 с.

6.Қ орытынды сұ рақ тары (кері байланыс):

1. Судың негізгі ластаушылары қ андай?

2. Жер ү сті жә не жер асты суларының негізгі ластау кө здері қ андай?

3. Гидросфера ластануының экологиялық салдары

4. Су ластануының су қ олданудың кейбір тү рлеріне ә сер етуі.

5. Қ азақ станның су ресурстары.

6. Судың химиялық жә не биологиялық ластануының тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері.

7. Топырақ жеке экожү йе жә не басқ а экожү йелердің маң ызды бө лігі ретінде.

8. Топырақ қ а антропогенді ә сердің тү рлері.

9. Топырақ тың ө зін ө зі тазарту процессі, биологиялық айналым.

10. Жерлердің таусылуы, шө лденуі, қ ұ нарсыздануы.

11. Топырақ ластануының табиғ и жә не антропогенді факторлары.

12. Ластаушы заттардың айналымы жә не миграциясы.

13. Қ азақ стан территориясындағ ы табиғ и биогеохимиялық шет аймақ тар жә не оларғ а сипаттама.

14. Эндемиялық аурулар туралы тү сінік.

15. Антропогенді шет аймақ тар территориясындағ ы тұ рғ ындардың аурушаң дығ ын алдын алу.