Глоссарий. Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат элементтері (космостық

Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама ә сер ететін ө лі табиғ ат элементтері (космостық, геофизикалық, климаттық, кең істік, уақ ытша, т.б.)

Автотрофтар - кө мір қ ышқ ыл газы, су жә не минералдық тұ здардан органикалык заттарды синтездейтін организмдер.

Агробиоценоз - ауылшаруашылығ ында ө сірілетін ө сімдіктер қ ауымдастығ ы.

Адаптация - тірі организмдердің тіршілік жағ дайларына бейімделі процесі, тү р бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше ұ рпақ бойынша жү ріп, тү р тү зілу процесімен байланысты болатын жә не жеке (фенотиптік) адаптация акклимация организмдердің жеке даму процесін қ амтып, оның генотипіне ә сер ететін бейімделушілік болып екіге бө лінеді.

Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.

Аменсализм - белгілі бір ортадағ ы организмдердің бір тү рінің екінші тү р тіршілігіне басымдылық кө рсететін тү р аралық қ атынастар типі.

Атмосфера - Жердің немесе кез келген космостық дененің газды қ абық шасы.

Антибиоз - организмдер арасындағ ы бір-біріне кері ә сер ететін қ арым - қ атынастың тү рі.

Анабиоз - қ олайсыз жағ дайлар ә серінен немесе организмнің жеке даму процесінде ерекше кезең нің қ алыптасуына байланысты олардың тіршілік ә рекеттерінің уақ ытша тоқ тауы.

Анаэробты организмдер - оттегіні қ ажет етпейтін, оттегі қ атысынсыз ортада тіршілік ететін организмдер.

Антропогендік факторлар - адамның тіршілік ә рекетінің ә сері.

Апвеллинг - мү хит суларының жоғ арғ ы қ абатқ а қ арай кө терілуі.

Ареал - органимздердің систематикалық топтарының -популяциялар, тү р, т.б. таралу аймағ ы.

Аутэкология - белгілі тү рге жататын жеке особьтарды зерттейтін экологияның бө лімі немесе тү р экологиясы.

Альбедо - белгілі бір дененің тү скен сә улені шағ ылдыру қ асиеті.

Альтернативті энергия кө здері - Кү н, жел, тең іздер мен геотермальды энергия тү рлері

Аэробты организмдер - бос оттегі қ атысында тіршілік ететін организмдер.

Азотфиксация - топырақ бактерияларының атмосферадағ ы молекулалық азотты сің іруі.

Базалық мониторинг - антропогенді ә сер болмайтын табиғ и экожү йелердің жағ дайын бақ ылау.

Бентос - мү хит пен континетальды сулардың тү бінде, грунтта тіршілік ететін организмдер (зообентос, фитобентос).

Биогаз - қ атты жә не сү йық қ алдық тардан, оның ішінде мал шаруашылығ ы комплекстерінің қ алдық тарынан, қ аланың коммунальдық - тү рмыстық суларынан, сол сияқ ты арнайы ө сірілген балдырлар мен басқ а да организмдерден алынатын жанғ ыш газ. Қ ү рамында негізінен метан кө п болады.

Биогенді заттар - тірі организмдердің тіршілік процестері нә тижесінде тү зілетін заттар (атмосферадағ ы газдар, таскө мір, мү най, торф, ізбестастар, т.б.), қ оректік заттар, биогендер, био-гендік элементтер - тірі организмдер қ ұ рамына кіретін элементтер - кө міртегі, оттегі, азот, сутегі, кү кірт, т.б.

Биогеохимиялық цикл - минералды қ осылыстар қ ұ рамындағ ы химиялық элементтердің ө сімдіктер мен жануарлар организмдері арқ ылы табиғ аттағ ы айналымы.

Биогеоценоз - тірі организмдер қ ауымдастығ ының (биоценоз) абиотикалық жағ дайлардың кең істіктік жиынтығ ын (биотоп), зат, энергия мен информация алмасулары негізінде біріктіретін қ ұ рлық тық экожү йе.

Биосфера - қ ұ рамы, қ ұ рылысы мен энергетикасы тірі организмдер тіршілігімен анық талатын Жердің белсенді ерекше қ абық шасы.

Биоиндикация - тірі организмдер мен олардың қ ауым-дастық тарына тигізген ә серіне қ арай антропогендік факторларды анық тау.

Биологиялық ресурстар - адамзат қ оғ амына пайдалы, багалы болып саналатын генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бө ліктері, популяциялар мен басқ а да кез келген экожү йелердің биотикалық компоненттері.

Биологиялық тазарту - судың қ ү рамындағ ы ластаушы заттарды микроорганизмдер кө мегімен тазарту.

Биота - кең істіктегі барлық тірі организмдер жиынтық тарының кез келген тү рі, (мысалы, экожү йе биотасы, қ ұ рлық биотасы, тең із биотасы, биосфера биотасы, т.с.с).

Биотикалық факторлар - тірі организмдердің бір-біріне ә серің ің барлық тү рдері.

Биотикалық айналым – биосферадағ ы биотикалық жә не абиотикалық компоненттердің арасындағ ы экожү йелердегі биогенді элементтердің айналымы.

Биотоп – белгілі биоценоз алып жатқ ан абиотикалық факторлары салыстырмалы біртекті кең істік.

Биокосты заттар - тірі организмдердің тіршіліқ процестері мең биологиялық емес (табиғ и) процестердің біріккен ә сері нә тижесінде тү зілетін заттар.

Биом - Жердің негізгі климаттық аймақ тарына сә йкесірі кұ рлық тық экожү йелер (шө лдер, шө лейттер, ормандар).

Биоценоз - кұ рлық не судың белгелі бір бө лігінде бірге, тіршілік ететін ә ртү рлі систематикалық топқ а жататын организмдердің қ ауымдастығ ы.

Биоценоэкология - тірі организмдердің қ ауымдастық тары мен оларды қ оршағ ан орта арасындағ ы қ арым-қ атынастарды зерттейтін экология саласы.

Биофильтр - ағ ызынды суларды биологиялық ә діс арқ ылы тазарту қ ондырғ ысы.

Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе тү р, не популяциялардың ә ртү рлі орта жағ дайларында тіршілік ету қ абілетінің сипаттамасы.

Газдар (парниктік) - атмосферағ а тү сіп, парниктік эффект туғ ызатын, кө мірқ ышқ ыл газы, метан, кө мірсутектер, т.б. газ тә різді заттардың қ оспасымен атмосфераның ластануы.

Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобының қ оршағ ан ортаның тү рлі ө згерістерінде динамикалық тұ рақ ты тепе-тең дігін сақ тай алу қ абілеті.

Геотермальды сулар - жер қ ойнауындағ ы ыстық, ө здеріне тә н химиялық қ ұ рамы бар сулар.

Гербицидтер - арам шө птерді жоюғ а қ олданылатын улы химикаттар.

Гидробиология - барлық су ресурстарыда тіршілік ететін тір организмдерді зерттейтін ғ ылым саласы.

Гидробиосфера - Жер бетілік суларда мекендейтін тірі организмдердің тіршілік ету ортасы, биосфераның бір бө лігі.

Гидробионттар - суда тіршілік ететін организмдер.

Гидросфера - тірі организмдер мекендейтін Жердің сулы кабық шасы, барлық мұ хиттар, ө зендер мен кө лдер тең іздер, батпақ тар, су қ оймалары мен бұ лақ тар.

Гидрохимиялық режим - судың химиялық қ ұ рамының уақ ыт мезгіліне байланысты ө згерістері.

Гигрофиттер - батпақ ты ортада тіршілік ететін организмдер.

Глобальды мониторинг - жалпы ә лемдік масштабтағ ы биосферадагы процестер мен ө згерістерді бақ ылау.

" Гринпис" - ең атақ ты халық аралық қ оғ амдық экологиялық ұ йым.

Демэкология - популяциялар мен оларды қ оршағ ан орта арасындағ ы қ арым-қ атынастарын зерттейтін экологияның бө лімі.

Деградация - қ оршағ ан табиғ и орта компоненттерінің табиғ и жә не антропогендік факторлар ә серінен бұ зылуы, жағ дайының нашарлауы.

Дендрарий - ағ аш тектес ө сімдіктер арнайы топырақ та ө сірілетін территория.

Детрит - организмдердің ыдырау жә не бө ліну ө німдері, ө лі органикалық заттар.

Деструкторлар - органикалық заттармен қ оректену арқ ылы оларды ыдырататын организмдер (редуценттер).

Десиканттар - ө сімдік тамырларын жоюғ а қ олданылатын улы химикаттар.

Дефолянттар - ө сімдіктердің жапырақ тарын жою ү шін қ олданылатын улы химикаттар.

Зоопланктон - суда тіршілік ететін консументтер.

Зооценоз - белгілі бір биоценоздағ ы жануарлардың қ ауымдастығ ы.

Зоофагтар - жануарлармен қ оректенетін организмдер (каннибализм).

Интродукция - ө сімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тү ріне жататын особьтардың тіршілік ету ареалынан баска жаң а табиғ и климаттық жағ дайларғ аауысуы.

Ил - сулардағ ы минералдық жә не органикалық косы-лыстардан кү ралғ ан тү нба.

Импактілі мониторинг - ластаушы заттар таратушы кө здерге жақ ын орналасқ ан аса қ ауіпті аймақ тар мен орын-дарды бақ ылау.

Ирригация - егістікті жасанды суару - мелиорацияның бір тү рі; медицинада дә рілік сұ йық пен емдеу.

Ихтиология - балық тар туралы зерттейтін зоологияның саласы.

Кадастр - объектілер мен қ ү былыстардың сандық жә не сапалық кө рсеткіштері жө ніндегі жү йелі тү рдегі мә ліметтер жинағ ы.

Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір тү рге жататын организмдер екінші тү рге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге тіршілік ететін тү р аралық қ арым-қ атынастар типі.

Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) басқ а организмдердің ө сімдіктер (ө сімдік қ оректі фитофагтар) мен жануарлардың (жануар қ оректі зоофагтар) органикалық заттарымен қ оректенетіндер.

Ксеробионттар - қ ұ рғ ақ ортада тіршілік ететін организмдер.

Климатотоп - қ оршағ ан ортадағ ы климаттық жағ дайлар.

Қ ызыл кітап - сирек кездесетін жә не жоғ алып кету қ аупі бар жануарлар, ө сімдіктер мен саң ырауқ ү лақ тардың тү рлері туралы ү немі толық тырылып отыратын мә ліметтер жинақ талғ ан ресми қ ү жат.

Қ ышқ ыл жаң бырлар - атмосфералық қ алдық тардың реакция ортасының жауын, қ ар, тү манның қ ү рамындағ ы техноғ енді калдыктар ә серінен қ ышқ ылдығ ының қ алыпты мө лшерден артуы.

Қ оректік (трофикалык) тізбектер - биоценоздың ә ртү рлі трофикалық дең гейлердегі мү шелерінің алдың ғ ыларының соң ғ ыларымен қ оректенуі арқ ылы заттар мен энергияның тасымалдануы.

Макроэкология - классикалық экологияның ең негізгі тү жырымдары, адам мен табиғ ат арасындағ ы қ арым-қ атынастардың проблемалары туралы ілім, адам экологиясымен біріктірілген ғ ылыми пә н.

Мелиорация - ауыл шаруашылығ ында пайдаланылатын жерлердің жағ дайын жақ сарту.

Метаболизм - организмдердегі, биологиялық жү йелердегі зат пен энергияның алмасуы.

Мониторинг - белгілі бір объектілер мен кұ былыстарды, олардың жә й-кү йін ү здіксіз бақ ылау.

Мониторинг (экологиялык) - қ оршағ ан орта компоненттерінің сапасын, жә й-кү йін бақ ылау.

Мутуализм - бірге тіршілік ететін организмдердің бір-біріне пайдалы ә сері жағ дайындағ ы тү р аралық қ арым-қ атынастар типі.

Нектон - сулы ортада еркін қ озғ алып жү зіп тіршілік ететін организмдер.

Нейстон - судың бетінде тіршілік ететін организмдер, мысалы, масалардың личинкасы.

Ноосфера - ойлаушы қ абат, ақ ыл-ой сферасы, В.И. Вернадскийдің сө зімен айтқ анда, биосфераның адам ақ ыл-ойы мен ә рекеті нә тижесінде сапалық жағ ынан жаң а, жоғ ары сатыдағ ы даму кезең і.

Озон қ абаты - тірі организмдер ү шін аса қ ауіпті Кү ннің қ ысқ а толқ ынды ультракү лгін сә улелерін сің іретін озон молекулаларының жоғ ары концентрациясы жинақ талғ ан атмосфера қ абаты.

Озондық ойық - атмосфераның озон кабатындағ ы озон молекулалары жоқ аймақ.

Ойық не қ уыс (экологиялык) - тү рдің тіршілік етуі ү шін, қ ауымдастық тағ ы басқ а тү рлермен байланыстарын қ оса алғ анда, оның тіршілік етуіне қ ажетті факторлар комплексі немесе белгілі бір тү рдің қ ауымдастық тағ ы алатын орны.

Парниктік эффект - Кү ннің жылу сә улелерін сің іретін газдар мө лшерінің кө беюі нә тижесінде атмосфера температура-сының жоғ арылауы.

Пирамида (экологиялык) - биоценоздардың қ оректік дең гейлері - продуценттер, консументтер жә не редуценттердің арасындағ ы сапалық қ атынастардың, олардың саны (сандық пирамда), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энергиясы (энергия пирамидасы) бойынша графиктік бейнеленуі.

Поллютанттар - ортаның техногенді ластаушылары: ауада - аэропланктондар, суда- гидропланктондар, топырақ та -террополлютанттар.

Популяция - генофондысы ортақ, салыстырмалы бірдей экологиялық жагдайлардағ ы ортаны мекендеп, бір-бірімен еркін будандасып, ұ рпақ бере алатын, бір тү рге жататын особьтардың жиынтығ ы.

Продуценттер - органикалық емес заттардан алғ ашқ ы ө нім тү зетін автотрофты организмдер.

Редуценттер - органикалық заттарды жай минералдық заттар: су, кө мірқ ышқ ыл газы, кү кіртсутек жә не тү рлі тү здарғ а дейін ыдырататын гетротрофты организмдер (бактериялар мен саң ырауқ ү лақ тар).

Рекультивация - бұ зылғ ан табиғ и ландшафтарды қ алпына келтіруге бағ ытталғ ан іс-шаралар комплексі.

Сапрофагтар - ө лі органикалық заттармен қ оректенетін жануарлар (детритофагтар).

Синэкология - кө п тү рлі қ ауымдастық тар мен экожү йелер экологиясы.

Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындағ ы организмдердің тү р қ ү рамы ө згерістерінің ү здіксіз жә не бағ ытталғ ан жү йесі.

Терратогендер - организмдерге ә сер ету арқ ылы олардың ү рпақ тарында аномалиялар туғ ызатын заттар, не физикалық агенттер.

Техногенез - адамды қ оршағ ан жә не табиғ и ортада ө згерістер туғ ызатын техника мен материалдық мә дениеттің даму процесі.

Урбанизация - қ алалардың ө суі мен дамуы, ауылдың қ алағ а айналуы, ауыл тү рғ ындарының қ алаларғ а кө шуі, қ оғ ам ө мірінде қ алалар ролінің артуы.

Фенотип - организмдердің сыртқ ы белгілері мен қ асиеттерінің жиынтығ ы.

Фитопланктон - суда тіршілік ететін ө сімдіктер мен басқ а да тірі организмдер.

Фитофагтар - ө сімдік қ оректі организмдер.

Фитоценоз - кө птү рлі ө сімдіктер қ ауымдастық тары.

Фильтраторлар - суды майда планктон организмдер мен детриттерден тазартатын суда тіршілік ететін организмдер-гидробионттар.

Фотосинтез - Кү ннің жарығ ы ә серінен жасыл ө сімдіктердің хлорофилл дә ндерінде атмосферадағ ы кө мірқ ышқ ыл газы мен судан органикалық заттардың тү зілуі.

Цунами - жер сілкіну, вулкандар атқ ылауы немесе т.б. табиғ и қ ү былыстар кезінде мү хит тү бі бө ліктерінің ауысуына байланысты туатын тең із толқ ындары.

Цитология - тірі организмдердің клеткалық қ ұ рылымын зерттейтін биологияның саласы.

Хемосинтез - кейбір минералдық заттардың тотығ уы кезінде бө лінетін энергияны пайдалану арқ ылы хемо-автотрофты бактериялардың органикалық зат синтездеу процесі.

Экологиялың жү йе - бір-бірімен тығ ыз байланысты, ә ртү рлі орта жағ дайларында тіршілік ететін бірнеше тү рге жататын организмдер жиынтығ ы.

Эрозия - топырақ тың қ ү нарлы қ абатының жаң быр, қ ар суларымен шайылып, не желмен ү шып бү зылуы.

Экологиялық сараптама - адамның шаруашылық жә не басқ а қ ызмет тү рлерінің экологиялық талаптарғ а сә йкестігін анық тайтын сараптама.

Экоцид - ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесінің жаппай жойылуы, атмосфера, су ресурстарының немесе басқ а да табиғ и ортаның зиянды заттармен улануына ә кеп соғ атын экологиялық апаттар.

Эпизоотия - жануарлар арасында аурудың таралуы.

Этология - жануарлардың мінез - қ ылық тарының биологиялық непзі жө ншдеп ғ ылым.

Эвтрофикация - табиғ и суларғ а минералдық тың айтқ ыштар, жуғ ыш заттар, мал шаруашылығ ы комплекстерінің қ алдық тары тү рінде азот, фосфор, кү кірт, т.б. биогенді элементтердің кө п тү суі нә тижесінде фитопланктон (ә сіресе, кө кжасыл балдырлар) биомассасының кү рт ө сіп, олардың оттегін белсенді сің іріп, улы заттарды бө луіне байланысты басқ а гидробионттардың тіршілік жағ дайлары нашарлап, қ ырылып қ алуы.

Ядролық катастрофа - жаппай қ ырып-жоятын ядролық қ аруды қ олдану нә тижесінде қ алыптасатын глобалды экологиялық апат.