Тақырып. Созылу немесе сығылу. Бойлық күш және оның эпюрасы.

Егер деформация кезінде тек қ ана бойлық кү ш пайда болса, ондай деформацияның тү рін созылу немесе сығ ылу деп атаймыз(19.1-сурет).

19.1-сурет. Созылу-сығ ылу деформациясы.

Сырық қ а кү ш ә сер етпеген кездегі ұ зындығ ы болса, кү ш ә сер еткеннен кейін оның ұ зындығ ы ғ а ұ зарады немесе қ ысқ арады, яғ ни ө зек сә йкесінше созылады немесе сығ ылады(19.1-сурет).

Абсалюттік ұ зару сырық тың бастапқ ы ұ зындығ ына байланысты, сондық тан деформация кезінде ө зектің салыстырмалы бойлық деформациясын былайша ө рнектеуге болады:

Мұ ндағ ы, ө зектің абсалюттік ұ заруы немесе қ ысқ аруы, ө зектің бастапқ ы ұ зындығ ы.

Ө зекті созылу-сығ ылуғ а есептеген кезде, ө зектің барлық талшық тары бірдей шамағ а созылады немесе сығ ылады деп қ арастырамыз жә не ө зектің созылуы немесе сығ ылуы тек қ ана кернеуге байланысты деп есептейміз, яғ ни ө зектің темперетурасы мен кү ш жұ мсауғ а кеткен уақ ытты ескермейміз.

Созылу немесе сығ ылу кезінде тек қ ана нормалдық кернеу пайда болады жә не ол былайша анық талады:

мұ нда, ө зектің кө лденең қ имасының ауданы; ө зектің кө лденең қ имасындағ ы бойлық кү ш.

Созылу-сығ ылыу кезінде беріктік шартын былайша жазамыз:

Мұ нда, мү мкін болатын нормалдық кернеу, ол ө зектің материалына тә уелді болады.

Осы беріктік шарты бойынша мынадай есептер қ арастыруғ а болады: ө зекті беріктікке тексеруге, ө зекке ә сер ететін жү ктемеге байланысты кө лденең қ има таң дауғ а жә не кө лденең қ имағ а байланысты жү ктеме таң дауғ а.

Созылу-сығ ылу кезінде ө зектің кө лденең қ имасындағ ы бойлық кү ш қ има ә дісі бойынша анық талады.

Егер, бойлық кү ш қ имадан сыртқ а қ арай бағ ытталса оң шама, ал егер қ имағ а қ арай бағ ытталса теріс шама болады.

Ө зектің кө лденең қ имасындағ ы ішкі кү штің ө згеру графигі оның эпюрасы деп аталады.

Кө птеген материалдардардың аздап ұ заруы кезінде олардың деформациясы қ имада пайда болатын кү ш кернеуімен тығ ыз байланысты болады. Бұ л байланысты материалдың серпімділік қ асиетіне сә йкес алғ аш рет 1678 жылы Роберт Гук ашты:

Мұ ндағ ы, Е – материалдың серпімділік модулі.

Серпімділік модулi заттардың қ атаң дығ ын сипаттайды жә не оның шамасы арнаулы тә жірибелер арқ ылы табылады.

Жоғ арыдағ ы салыстырмалы бойлық деформация формуласының жә не Гук заң ындағ ы салыстырмалы бойлық деформация формуласының негізінде ө зектің абсалюттік ұ заруы немесе қ ысқ аруын былайша анық тауғ а болады:

Кейбір материалдардың серпімділік модульдарын мына кестеден кө руге болады:

Кесте 10.1

Материал	Е, МПа	Материал	Е, МПа
Болат Шойын Жез, титан Қ ола Алюминий	(2, 0...2, 1)∙ (0, 7...1, 6)∙ 1, 2∙ 0, 675∙	Бетон Шыны пл. Белдік Шыны Ағ аш	(1...3)∙ (0, 18...0, 4)∙ (0, 05...1, 2)∙ (0, 55...0, 7)∙ (0, 08...0, 12)∙