азақ диаспорасының зерттелу тарихнамасы.

Қ азақ диаспорасының зерттелуіне КСРО кезінде қ анша қ арсылық жасалғ анымен, қ азақ жә не кең ес тарихшылары XVII-XVIII ғ асырлардағ ы Орталық Азиядағ ы халық аралық тарихи жағ дайды зерттеудің барысында бұ л мә селеге тоқ талмай ө те алмады.

Ә сіресе екі жү з жылғ а жуық созылғ ан қ азақ -жоң ғ ар арасындағ ы, жоң ғ ар-қ ытай, қ азақ -қ ытай арасындағ ы қ арым-қ атынастар тарихына тоқ талғ ан кезде «ирредент» мә селесі сө з болғ ан. Қ ытайдағ ы қ азақ ирреденттері проблемасына тоқ талғ анда, Г.В. Астафьевтің «Шың жандағ ы қ азақ тар» («Казахи Синьцзяна») деген монографиясын атап ө ткен жө н. Бұ л ең бек Шың жан провинциясындағ ы қ азақ халқ ының этнотарихи проблемасын зерттеуге арналғ ан кең ес дә уіріндегі жалғ ыз ғ ана монография. Дегенмен ең бекте интернационализм идеясына, Қ ХР-мен бейбіт жә не достық идеясына байланысты территориялық -саяси қ атынастар жұ мсартылып, Шың жандағ ы қ азақ тар ирреденттері диаспора деп сипатталды.

Қ ытайдағ ы қ азақ тардың тарихи жә не этнографиялық проблемаларына арналғ ан мақ алалар жө нінде айтар болсақ, «Қ азақ стан мен Шығ ыс Тү ркістан тарихының мә селелері» жинағ ында жарық кө рген Н.Н.Мингуловтың «Жалпық ытайлық тө ң керістің қ ұ рамдас бө лігі ретінде Шың жандағ ы халық тардың ұ лт-азаттық қ озғ алыстары (1944-1949 ж.ж.)» мақ аласын атап ө ткен жө н. Кейін бұ л мақ ала ағ ылшын тіліне аударылып, «Ортаазияғ а шолу» журналында «Солтү стік-батыс Шың жандағ ы кө теріліс (1944-1949 ж.ж.)» деген атпен ө згертіліп жарық кө рген. Н.Н.Мингулов кең естік оқ ырмандар назарына осы проблемағ а арналғ ан сол кезең дегі Шың жанның баспасө з басылымдарын пайдаланып, Шығ ыс Тү ркістандағ ы Іле кө терілісіне қ атысты мә селелерді ұ сынғ ан. Алайда автор ө з зерттеуінде Шығ ыс Тү ркістандағ ы халық тардың Қ ытай коммунистеріне қ арсы наразылық тарын ашық кө рсете алмады. Ә рине, зерттеушіге сол кездегі идеологиялық қ ысым Қ КП-ның іс-ә рекетін ашық сынауғ а мү мкіндік бермеді.

Бұ дан басқ а кең естік тарихнамада КСРО шегінен тыс ө мір сү рген қ азақ тар туралы ғ ылыми зерттеулерден 1950 жж. Шың жанда ө мір сү рген халық тардың этникалық қ ұ рамы туралы статистикалық мә ліметтерімен бірге, Қ ытайдағ ы халық тардың тілдерін топтастыруғ а арналғ ан С.И. Бруктың, сонымен қ атар 1954 ж. Жалпық ытайлық Бірінші санақ негізінде 1953-1954 жж. қ азақ тар саны кө рсетілген Г.П. Сердюченконың мақ алаларын атауғ а болады.

Қ арастырылып отырылғ ан мә селені зерттеуге тыйым салынуына қ арамастан, кейбір кең естік жә не қ азақ стандық тарихшы зерттеушілер қ азақ ирреденттерінің, мә селен Қ ытайдағ ы, содан соң ірі масштабты миграцияның нә тижесінде ә лемнің ө зге елдерінде диаспораның пайда болуына ә сер еткен жеке тарихи себептерге қ андай ма болмасын қ атысы бар мә селелерді зерттеп отырғ ан. Осындай ғ ылыми бір талдама ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ ғ асырлардағ ы Орталық Азиядағ ы халық аралық қ атынастар тарихын зерттеу болып табылды.

Орталық Азияның халық аралық аренадағ ы кү шін жаң адан орналастыруғ а себеп болғ ан, екі ғ асырғ а созылғ ан қ азақ тардың Жоң ғ ар хандығ ымен қ атынастар тарихы маң ызды бір жә не қ ызығ ушылық ты туғ ызғ ан кең ес тарихнамасындағ ы мә селелердің бірі болғ ан жә не оғ ан капиталды ғ ылыми ізденістер арналғ ан.

Солардың ішінен жоғ ары кә сіби шеберлікпен жазылғ ан ғ алым В.А. Моисеевтің «Джунгарское ханство и казахи (ХҮ ІІ-ХҮ ІІІ вв.)» атты монографиясын атап ө ткен жө н. Бұ рынғ ы КСРО-ның мұ рағ атындағ ы сақ тау қ оймасында(хранилища) жинақ талғ ан жә не жү йеленілген қ ытай жә не орыс деректерінің негізінде жазылғ ан бұ л ғ ылыми ең бек қ азақ -ойрат қ атынастар тарихына арналғ ан. В.А. Моисеевтің ең бегінің кемшілігі сол, бір кездері Жоң ғ ар хандығ ы қ азақ тардан тартып алғ ан, кейін Қ ытайғ а қ осылғ ан жерлерді мекен еткен қ азақ халқ ына қ атысты «ирреденттер» деген терминді қ олданбауы. Дегенмен, ө з ең бегінде бұ л қ азақ жерлерінің алдымен Жоң ғ ар хандығ ы, кейін Цин империясы басып алу тарихын сипаттағ ан, бұ л ө з кезегінде сө зсіз Қ ытайдағ ы қ азақ ирреденттерінің қ алыптасу процесін кө рсетеді.

Шың жаннан 1930-1950 жж. Ү ндістанғ а жә не Пә кстанғ а, кейін ә лемнің ө зге елдеріне ә рі қ арай эмиграциялану тарихының тарихнамасына қ атысты ең бектерді бірнеше топтарғ а бө ліп қ арастыруғ а болады. Бірінші топқ а, ө здерінің зерттеулерін 1950 жж., яғ ни Шың жандағ ы, Тибеттегі, Ү ндістандағ ы жә не Пә кістандағ ы қ айғ ылы оқ идан соң бірден жү ргізген батыс ғ алымдарының ең бектері жатады. Бұ л алдымен, Годфри Лиастың «Казахский исход» («Қ азақ тардың шығ уы»), Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе» («Қ азақ тар еркіндікке қ алай ұ мтылды?») атты ең бектері. Осы топқ а сонымен қ атар лагерлерде жә не қ арастырылып отырылғ ан уақ ытта Шың жаннан Тү ркияғ а қ ашқ ан саяси қ ашқ ын қ азақ тардың алғ ашқ ы елді-мекендерінде неміс ғ алымдарының жү ргізген ә леуметтік зерттеулері кіреді. Мә селен, Улла Йохансен, сонымен қ атар 1960 жж. Анатолиядағ ы (Анадолыдағ ы) қ азақ елді-мекендерінде ө з зерттеулерін жү ргізген тү рік ғ алымдарының ең бектері.

Ағ ылшын тарихшысы Годфри Лиастың «Қ азақ тардың шығ уы» атты монографиясында 1950 жылы Шың жан, Тибет, Ү ндістан жә не Пә кстандағ ы қ айғ ылы оқ иғ алар туралы жазғ ан ең бегінің қ ұ ндылығ ы – аталғ ан оқ иғ адан кейін бірден сол оқ иғ аның болғ андығ ы жайлы хабардар етуінде. Ғ алым Тү ркия жерінен Шың жан оқ иғ асына қ атысып, жағ дайды ө з кө зімен кө рген, оның басты ұ йымдастырушысы болғ ан Ә лібек Хакім, Хұ сайын Тә йжі, Қ арамолла, Хамза жә не Сұ лтаншә ріп Тә йжі сияқ ты адамдарды кездестіріп, оқ иғ аның ізі ұ мытылмай тұ рғ анда олардан нақ ты деректер жазып алып, қ азақ диаспорасының зерттелу тарихына маң ызды ү лес қ осты.

Келесі 1951-1952 жж. Ү ндістан мен Пә кстанғ а қ ашқ ан қ азақ тар мә селесіне арналғ ан ең бек - Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе». Ол 1954 жылы «National Geographic Magazine» атты журналда жарық кө рген. Американ антропологы Милтон Дж. Кларк солтү стік-батыс Қ ытайдағ ы жаң а коммунистік жү йеден қ ашқ ан қ азақ тар туралы хабарламаны оқ ығ ан соң Гарвардта ө зінің ғ ылыми зерттеулерін жү ргізген. Ол бұ л жө нінде докторлық диссертация жазбақ болып жолдасымен бірге Кашмирге кө шіп келеді. Мұ нда жылдан астам Шың жаннан қ ашқ ан қ азақ тармен кө ршілес тұ рады. Бұ л жө нінде ол жоғ арыда аталғ ан мақ аласында, кейін «Руководство и политическое размещение в казахском обществе Синьцзяна» деген тақ ырыпта 1955ж. Гарвард университетінде қ орғ ағ ан докторлық диссертациясында кө рсетеді.

Келесі, екінші топқ а сол қ айғ ылы оқ иғ аны бастан кешірген немесе олардың туыстары жазғ ан бірқ атар зерттеулер мен мемуарлар кіреді. Осы ең бектердің маң ыздылығ ы сонда олардың барлығ ы тү рік тілді оқ ырмандарды тек сол кездегі қ айғ ылы оқ иғ амен таныстырып қ ою ғ ана емес, сонымен бірге шың жандық қ азақ тардың тұ рмысы мен мә дениетінде орын алғ ан қ азақ тардың ұ лттық дә стү рлерімен таныстыру мақ сатында тү рік тілінде жазылды жә не оларды қ абылдағ ан жерде Стамбулда жарық кө рді.

Осындай алғ ашқ ы басылым болып Хасен Оралтайдың «Казахские тюрки» атты 1976 ж. Стамбулда тү рік тілінде жарық кө рген ең бегі саналады. Алғ ашқ ы тарауында автор оқ ырмандарды шың жан қ азақ тарының этнографиясымен таныстырды, қ алғ ан сегіз тарауында Ә лібек Хакім мен Хамза Ұ щар басшылығ ымен қ азақ тардың Шың жаннан кетіп, Тибет арқ ылы Кашмирге келуіне себеп болғ ан 1940 жж. Шың жандағ ы оқ иғ а, қ азақ қ оғ амының қ айраткерлеріне жә не кө псанды қ анды кө терілістер басшыларына бағ а берілген. Алайда Хасен Оралтайдың ең бегін негізінде осы мә селелерді зерттеуге арналғ ан ғ ылыми зерттеуден гө рі, мемуарғ а жатқ ызғ ан дұ рыс.

1977 ж. Стамбулда Қ ызырбек Ғ аритолланың «Кровавые дни на Алтае» деген тү рік тілінде ең бегі жарық кө рді. Бұ л ең бек қ азақ диаспорасы мә селесін зерттеуде маң ызды болғ анымен, ең бекте бірқ атар олқ ылық тар кездеседі. Ең бек тү рік қ азақ тары арасында ең бектерді жазып шығ аруғ а арнайы қ ұ рылғ ан қ ордың ә леуметтік тапсырысы негізінде жазылғ ан еді. Сондық тан да шығ ар, Шың жандағ ы кө терілісті ұ йымдастырғ ан жә не қ азақ тарды Пә кістаннан Тү ркияғ а ә келген кейбір қ айраткерлер, мә селен, Жанымхан Тілеубайұ лы, Делилхан Жанымханұ лы Жаналтай жә не т.б. рө лі ашық кө рсетілмеді. Бұ ғ ан сол кездегі Тү ркиядағ ы қ азақ қ оғ амында қ азақ жастарын тез арада тү ріктендірді деп Делилхан Жаналтайды айыптағ ан altilar фракциясының ә сері де себеп болуы мү мкін. Аталғ ан монография 1995 ж. Стамбулда кейбір қ осымша бағ ыттарымен қ айта басылып шық ты.

1981 ж. Стамбулда тү рік тілінде Халиф Алтайдың «С родной земли до Анатолий» деген тө рт тараудан тұ ратын ең бегі жарық кө рді. Бірінші тарауы қ азақ халқ ының тарихи ө ткеніне арналғ ан, екінші тарауы – этнографиясына, ү шінші жә не тө ртінші тараулары Шың жандағ ы 1930-1940 жж. орын алғ ан тарихи оқ иғ ағ а тү рткі болғ ан себептер мен оқ иғ а барысы сипатталғ ан. Ең бекте ө з жерінен Ү ндістанғ а кетуге мә жбү р болғ ан, сонда 12 жыл ө мір сү рген қ азақ тардың бірінші тобының тарихы жан-жақ ты сипатталғ ан. Сонымен қ атар қ азақ тарғ а Тү ркияда тұ рақ тауғ а мү мкіндік берген Пешаварде қ ұ рылғ ан Шығ ыс Тү ркістан Ассоциациясы туралы жадығ аттар кездеседі. Халиф Алтай осы оқ иғ алардың куә гері жә не белсенді қ атысушысы, еске сақ тау қ абілеті зор жә не тамаша білімі бар адам ретінде алғ аш рет ө з мемуарында Елісхан Батыр мен Зайып тобының тарихын жазды. 1995 ж. қ ысқ артылғ ан нұ сқ ада бұ л ең бек қ азақ тіліне аударылып, Қ азақ станда жарық кө рді.

Ү шінші топқ а Қ ытайдағ ы, Тү ркиядағ ы, Швециядағ ы қ азақ қ оғ амының тарихын жә не 1980 жж. даму дең гейін зерттеген батыс тарихшыларының, этнологтарының зерттеулерін жатқ ызуғ а болады. Бұ л ғ ылыми зерттеулер Швецияның Упсалы университетінде қ ұ рылғ ан, кө пұ лтты мә селелерді зерттеуге арналғ ан Орталық тың арқ асында мү мкін болғ ан. Орталық Қ ытай мен Тү ркиядағ ы қ азақ тарды ә р тү рлі тарихи кезең дер мен ә р тү рлі ә лемнің елдеріне ірі масштабты миграциялар нә тижесінде саяси қ ашқ ындар, ресми немесе тә уелсіз мигранттар, ең бек иммигранттары секілді ә леуметтік статустарғ а ие болғ ан этникалық азшылық ретінде зерттеу жобасын қ аржыландырды. Осы бағ ыттағ ы ә сіресе, екі монографияғ а кө ң іл бө лу керек. Бірін шісін профессор Линды Бенсон, екіншісін доктор Ингвар Сванберг жазғ ан.

Окландский университетінің (АҚ Ш, Рочестер) профессоры Линды Бенсонның жә не швед ғ алымы Ингвар Сванбергтің «Казахи Китая» атты Упсалыда 1988 ж. жарық кө рген монографиясына Шың жандағ ы этникалық азшылық жә не оларғ а қ атысты қ ытай ө кіметінің ұ станғ ан саясаты жө нінде мә ліметтер, Қ ытайдағ ы 1980 жж. батыс ғ алымдары жү ргізген тарихи жә не этнографиялық зерттеулерден тұ рғ ан мақ алалар кірген. Зерттеуде сонымен қ атар, қ ытай, монғ ол, тү рік, ағ ылшын, неміс жә не басқ а тілдерде жазылғ ан деректер мен ғ ылыми ә дебиеттер, Оуэн Латтимор, Дж. Мосли, Годфри Лиас, Эйчен К.Ву жә не басқ а тарихшы мен синологтардың (қ ытайтанушы) ең бектері пайдаланылды. Аталғ ан ең бек жә не И.Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции» деген монографиясының қ ұ ндылығ ы сол авторлар ең бекті жазу барысында Шың жан мен Тайванда далалық жұ мыстар кезінде осы елдердегі қ азақ қ оғ амының даму жағ дайы туралы жинақ тағ ан фактілі материалдарын, сонымен қ атар Қ ХР-ның, Тайванның, АҚ Ш-тың мұ рағ ат қ орларының қ ұ жаттарын кең інен пайдаланғ аны.

Бір жылдан соң Упсалыда Ингвар Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции. Изучение процесса культурного выживания и социальных изменений» атты монографиясы жарық кө рді. Ең бекте автор оқ иғ ағ а қ атысқ ан Халиф Алтай, Хасен Оралтай жә не Қ ызырбек Ғ аритолла естеліктеріне, сол кезде Тү ркияда, МХР, ГФР, Швеция мен Тайванда ө мір сү рген қ азақ респонденттерінен алынғ ан сұ хбаттарына сү йеніп, қ азақ тардың ө з Отанын тастап Ү ндістан мен Пә кістанғ а қ ашуы, содан соң ә лемдік қ оғ амның кө мегі арқ асында, ең алдымен тү рік ү кіметінің кө мегімен Тү ркияғ а келуі, осында тү рік қ оғ амына сің ісуі мен онда жемісті қ ызмет етуі туралы жазғ ан. Монографияда негізінен Орталық Азияның қ азақ кө шпенділерін Ү ндістан мен Пә кістандағ ы шаруалар мен қ олө нершілерге, кейін Батыс Еуропа мен Американың жалдамалы жұ мысшылары мен қ ызметкерлеріне айналу мә селесі қ арастырылғ ан.

1990 ж. АҚ Ш-та профессор Линды Бенсон «Илийское восстание: мусульманский вызов Китайским властям в Сяньцзяне, 1944-1949» атты монографиясын Пекиндегі Ұ лттық кітапханада, АҚ Ш-тың Ұ лттық мұ рағ атында, Вашингтондағ ы АҚ Ш Конгрессінің кітапханасында, Орталық азиялық ғ ылыми зерттеу орталығ ының Британ кітапханасында, Лондон университетінің Шығ ысты жә не Африканы Зерттеу Мектебінде жинақ талғ ан қ ытай, орыс, тү рік, ағ ылшын жә не американ деректерін, сонымен қ атар Лидский университетінде (Ұ лыбритания) сақ талғ ан Оуэн Латтимор коллекцияларын кең інен тарта отырып жазғ ан.

Тө ртінші топқ а осымә селені соң ғ ы жылдары ғ ана зерттеуге мү мкіндік алғ ан қ азақ стандық ғ алымдардың ең бектерінен тұ рады. Қ азақ диаспорасының ө ткен тарихы мен тұ рмыс жағ дайына қ азақ қ оғ амының назарын аудартуда ең алдымен, Қ азақ станның журналистері мен жазушылары маң ызды рө л атқ арды жә не олар жө нінде «Қ азақ елі», «Шалқ ар» басылымдарының беттерінде ү немі жариялап отырды.

Солардың ішінде қ азақ диаспорасы ө кілдерінің ө мірі туралы репортаж жасау ү шін арнайы Тү ркияғ а, Францияғ а, ГФР жә не басқ а елдерге барғ ан Қ азақ телевидениясының корреспонденті Нұ ртілеу Иманғ алиұ лының жұ мысын атап ө ту керек. Оның репортажы 1995 жылы Қ азақ телевидениясында кө рсетіліп тұ рды.

1995 жыл ә лемнің елдеріндегі қ азақ диаспорасының тарихының, лингвистикасы мен этнографиясының ә р тү рлі проблемаларын зерттеуге арналғ ан эмпирикалық материалдарды жинақ тау ісінде жемісті жыл болды. 1994 жылдың аяғ ында профессор Тұ рсынбек Кә кішев Ирандағ ы қ азақ елді-мекендерінде болды жә не олардың тарихы мен орналасу географиясы, сонымен қ атар сол таң дағ ы олардың даму жағ дайы туралы бірнеше мақ алалар жазды. Кейін, 1995 жылдың 20 жә не 22-ші ақ панында Қ азақ телевидениясының бағ дарламасында бейне жә дігерлер кө рсетілді. Сонымен қ атар, профессор Т.Кә кішев Ә л-Фараби атындағ ы Қ азҰ У ғ ылыми-зерттемелі тобын басқ ара отырып, Қ ытай мен Монғ олиядағ ы қ азақ тардың лингвистикалық проблемалары бойынша ғ ылыми ізденістер жү ргізді.

1994 жылы Мендикулова АҚ Ш-та болып, сонда қ азақ тармен, бұ рынғ ы вермахтың ә скери тұ тқ ындары, сол кездегі АҚ Ш-тың зейнеткерлерімен кездесті. Кейін кездесу жө нінде мақ аласы жарық кө рді (А война отняла Родину... // Вечерний Алматы. 1995. 31 мая. №75). Осы жылы оның Ресейдегі қ азақ ирреденттері мен Батыс Еуропа елдеріне иммиграцияланғ ан қ азақ диаспорасы туралы бірнеше мақ алалары жарық кө рген (Казахская ирредента в России (история и современность) // Евразийское сообщество. 1995. №8; Трудовая иммиграция казахской диаспоры в 1960-1990 гг. // Евразийское сообщество. 1995. №10).

1995 жылдың 16-17 қ арашасында Тү ркістанда қ азақ тардың Бү кілә лемдік Ассоциациясы, Қ азақ стан еспубликасының Білім жә не ғ ылым министрлігі Ғ ылым Академиясының философия институты жә не Қ ожа Ахмет Йассауи атындағ ы Қ азақ -Тү рік Халық аралық университеті ұ йымдастырғ ан «Қ азақ диаспорасы: проблемасы мен жетістіктері» атты Халық аралық симпозиум болды. Аталғ ан ғ ылыми-шығ армашылық форум Қ азақ станда алғ аш рет жү зеге асты жә не қ азақ диаспорасының қ азіргі таң дағ ы проблемаларын зерттеуге бағ ытталғ ан ғ ылыми-ізденіс жұ мыстарына арналды. Симпозиумғ а Тү ркияның, ГФР-дың қ азақ диаспорасы ө кілдері жә не Ресейдің, Монғ олияның, Ө збекстанның қ азақ ирреденттері ө кілдері, сонымен қ атар аталғ ан проблемалардың ә ртү рлі жақ тарын зерттеген қ азақ стандық ғ алымдар қ атысқ ан.

Ғ ылыми ө ндірістің ішінде 1994 жылы қ азақ стандық тарихнамада К.Л. Сыроежкиннің «Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития» атты монографиясын атап ө ткен дұ рыс. Автор ө з ең бегінде қ ытай деректері мен басылымдарын кең інен пайдалана отырып, Қ ХР-ғ ы қ азақ тардың тарихи ө ткені мен қ азіргісін зерттеген. Аталғ ан монографияда Қ КП-ның этникалық азшылық ретінде қ азақ тарғ а қ атысты ұ станғ ан саясаттың нә тижесінде Қ ХР-ғ ы қ азақ тар ортасында болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени ө згерістер сарапталғ ан жә не ү рдістің жағ ымды, жағ ымсыз жақ тары мен олардың нә тижелері нақ ты анық кө рсетілген.

1997 жылы «Казахская диаспора: Проблемы этнического выживания» атты ең бек жарық кө рді. Ең бек екі бө лімнен тұ рады жә не Линды Бенсон мен Ингвар Сванбергтің «Казахи Китая» жә не Ингвар Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции. Изучение процесса культурного выживания и социальных изменений» атты монографияларының орыс тіліндегі аудармасы болып табылады. Аталғ ан ең бекті орыс тіліне Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі – Ғ ылым Академиясының тарих жә не этнология институтының ғ ылыми ақ парат Орталығ ын басқ арушы (1997 жылғ ы мә лімет бойынша), тарих ғ ылымдарының кандидаты Б.М. Сужиков аударғ ан жә не ең бек «Сорос-Қ азақ стан» қ орының қ аржылық кө мегінің арқ асында жарық кө рген.

Дегенмен, ең бекте бірқ атар олқ ылық тар кө зге тү седі. Атап айтсақ, біріншіден, аудармада Линды Бенсон мен Ингвар Сванберг жасағ ан библиографиялық аппарат жоқ жә не автордың жасағ ан ғ ылыми тұ жырымдарына негіз болғ ан деректерге сілтемелер берілмеген. Екіншіден, мә ліметтерді бұ рмалау кездеседі. Мә селен, 112 беттегі №29-шы ескертудегі берілген мә ліметте: «Шығ ыс-Тү ркістандық исламдық республика жойылғ ан соң Жанымхан 1950 жылы тұ тқ ынғ а алынып, 1952 жылы Ү рімші тү рмесінде ө лді» деп, кө рсетілген. Шынымен де Жанымхан 1950 жылдың 1 шілдесінде тұ тқ ынғ а тү скен, бірақ тү рмеде ө лмеген, 1951 жылдың ақ панында Ү рімшіде сотсыз жә не тергеусіз қ ытайлардың қ олынан атылғ ан.

Ә рі қ арай, 114 беттегі №32-ші ескертуде: «Зуха батыр Сә битұ лы 1930 жылдардағ ы қ азақ тардың кө терілісінің қ олбасшысы болғ ан. Қ ытай ө кіметі қ азақ тарды қ орқ ытпақ болып батырдың кесілген басын Ү рімшіде алаң да іліп қ ойғ ан» делінген. Шынымен де Зуха батыр қ ытайларғ а қ арсы қ азақ тардың кө терілісін бастағ ан, бірақ 1930 жылдары емес, 1920 жылдары. 1929 жылы ол жә не онымен қ оса 54 адамды қ ытайлық тар Алтайдағ ы Кө ктоғ ай, Кендірлік деген жерде ө лтіріп, қ азақ тарды қ орқ ытпақ болып Сарысү мбедегі Ертіс ө зені арқ ылы ө тетін кө пірдің ү стіне оның басын іліп қ ойғ ан т.б.

1992 жылғ ы 14 желтоқ санда Алматыда Қ азақ стан халық тарының тұ ң ғ ыш форумы ө ткізілді. Форумда негізінен мынандай мә селелер қ аралды: 1. Жаң а кө зқ арас тұ рғ ысынан интернационализм мен тату кө ршілік қ атынас жағ дайлары талқ ыланды. 2. Президенттің Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығ ы алғ аш рет академик М. Сү лейменовке, халық жазушысы Д. Снегинге, жазушы, аудармашы Г. Бельгерге тапсырылды. 1993 жылы 17 желтоқ санда Қ азақ тардың дү ниежү зілік қ ауымдастығ ының тұ сау кесер салтанаты болды. Сол жылдың ө зінде-ақ Қ азақ станғ а Монғ олиядан, Тү ркиядан, Ираннан жә не ТМД елдерінен 7, 5 мың қ азақ отбасы кө шіп келді.

2-нші қ ұ рылтай 2002 жылы Тү ркістанда ө тті.Тү ркістан кө птеген тарихи кезең дерді басынан ө ткерген қ ала болғ аннан кейін ә дейі таң далса керек, оның алдында Тү ркістан қ аласының 1500 жылдығ ы аталғ ан. Қ ұ рылтайғ а алыс жә не жақ ын 32 шет мемлекеттерден 400-ден астам ө кіл қ атысты.Бұ л қ ұ рылтайда оралмандардың елге оралу мә селесі қ аралып, кө ші-қ он квотасының мө лшерін ұ лғ айту жоспары қ арастырылды. 2003 жылы 5 мың отбасы, 2004 жылы 10 мың отбасы, 2005 жылы 15 мың отбасы елге кө шіп келді, жылына 50-60 мың оралман оралады.

2005 жылы 27-28 қ ыркү йекте Қ азақ тардың 3-нші Дү ниежү зілік қ ұ рылтайы Астанада ө ткізілді.Қ ұ рылтайғ а алыс жә не жақ ын 32 шет мемлекеттерден, соның ішінде Ресейден, Қ ытайдан, Австриядан, Чехиядан, Норвегиядан, Италиядан, Сингапурдан, Мысырдан, 300-ден аса ө кіл, сондай-ақ Қ азақ станның барлық облыстары мен Алматы жә не Астана қ алаларынан 200-ден астам ө кіл қ атысты.Қ ұ рылтайда шетелде тұ ратын қ азақ шетжұ рты ө кілдерін Қ азақ станның жоғ арғ ы оқ у орындарында оқ ыту ү шін жағ дай жасау, сондай-ақ тарихи отанына инвестициялар орналастыру мү мкіндіктері секілді мә селелер талқ ыланды.Бизнес байланысын нығ айту, қ азақ шетжұ рты республиканың экономикасы туралы толығ ырақ ақ парат алуына ық пал ету, кә сіпкерліктің даму жағ дайы, мемлекет пен бизнес-қ оғ амдастық тардың ө зара қ арым-қ атынас секілді мә селелер қ аралды.

Жалпы, ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын жазу ү шін теориялық -методологиялық жә не фактілі база болып табылатын қ азақ диаспорасының тарихи жә не қ азіргі таң дағ ы жеке-жеке проблемаларына арналғ ан кең естік жә не батыстық тардың ең бектерін зерттеу мен оларды пайдалану қ азақ диаспорасына қ атысты қ азақ стандық тарихнаманының «ақ таң дақ тарын» толтыруғ а мү мкін.

Ә дебиет: Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы: Ғ ылым, 1997., 3-13 беттер; Саяси тү сіндірме сө здік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3