ХХ ғасырдағы Шығыс дiни философиясы

ХХ ғ ғ ылыми-техникалық революция, соның негiзiнде пайда болғ ан орасан-зор ө ндiргiш кү штер, мемлекеттер арасындағ ы экономикалық, мә дени, саяси қ атынастардың кү рт ө суi Шығ ыс елдерiнiң ақ уалын “батыстандыра² бастады. Шығ ыс елдерi заманның қ ойғ ан талабына сә йкес келетiн жауаптар iздей бастайды. Бiр жағ ынан, ә рине, олар ө здерiнiң ө ндiргiш кү штерiн Батыс дамығ ан елдерiндегiдей қ ылып дамытып, халық тарының ө мiр сү ру дең гейiн ө сiргiлерi келедi. Екiншi жағ ынан, Батыс елдерiндегi рухани тоқ ыраушылық оларды ү рейлетiп, мың дағ ан жылдардағ ы жиналғ ан мә дениет қ ұ ндылық тарына, ө мiр салтына, ә дет-ғ ұ рпына соқ қ ы тигiзе ме, - деген алаң даушылық ты тудырады.

Сонымен, бiр жағ ынан, сыртқ ы ық пал, екiншi жағ ынан, ұ лттық -мә дени мұ раны сақ тап қ алу мә селесi Шығ ыс елдерiндегi рухани ө мiрде, негiзiнен, ұ ш ағ ымды тудырды.

1. К ертартпа ағ ымдағ ы кү штер (регрессизм) ұ лттық рухани-мә дени қ ұ ндылық тарды сақ тап қ алу қ ажет, Батыстан келгеннiң бә рi - шайтандық нә рселер деген пiкiр айтады. Батыстың ық палына қ арсы тұ ратын ең кү штi қ ұ рал - ол дiн. Сондық тан, Ислам дiнi тарағ ан бiршама Шығ ыс елдерiнде “дiни фундаментализм² (iргетастық) кең етек алып, онда неше-тү рлi экстремистiк саяси қ озғ алыстар қ оғ ам ө мiрiнде кең орын алып отырғ аны бү гiнгi таң да қ ұ пия нә рсе емес. Жалпы алғ анда, оның тү п-тамырын Батыс жолымен қ оғ амды модернизациялауғ а (жаң артуғ а) бағ ытталғ ан саясаттан шығ атын қ айшылық тардың нә тижесi деп байланыстырсақ та болғ аны.

Бұ л бағ ыттағ ы ойшылдардың ойынша, “тағ дыр - алдын-ала анық талғ ан², ә леуметтiк ө рлеу дегенiмiз - жалғ ан, алдайтын нә рсе. Адамның негiзгi мақ саты - ә леуметтiк дамудың биiк сатысына кө терiлу емес, карманы (туа бiткен тағ дырды) тазартып келесi дү ниеге келгенде бұ рынғ ыдан жоғ арырақ, таза рухқ а ие болу. Осындай кө зқ арастарды тарататын саяси-дiни ұ йымдар “Джан-Сингх², “РСС² (Индияда), Джамағ аат -и- ислами (Пакистан, Афганистанда) т.с.с. Бұ лардың бә рi де дiндi “таза ұ стауғ а², тек қ ана Қ ұ ранның негiзiнде ө мiр сү руге шақ ырады, “Қ ұ ран - бiздiң конституция² деген ұ ран кө тередi. Олардың ойынша, мемлекеттi Имам (қ оғ амның дiни басшысы) Шариатты ң негiзiнде басқ аруы керек, ал барлық қ айшылық тарды шешетiн дiни сотшы - қ ади болуы қ ажет. Жер бетiндегi бұ кiл халық тардың арманы - тең дiк пен ә дiлеттiлiк - тек қ ана саясат пен дiн бiр-бiрiне қ осылғ анда ғ ана келедi, - деген пiкiр ұ стайды.

2. “ Батысшылар ² ағ ымындағ ы (вестернизм) кү штердiң ойынша, ұ лттық қ ұ ндылық тар дегенiмiз - артта қ алушылық тың, надандық тың, ыдыраудың символдары. Сондық тан, тезiрек Батыс қ ұ ндылық тарын ө мiрге ең гiзiп, қ абылдау қ ажет. Сонда ғ ана, Шығ ыс елдерi дә уiрдiң қ ойғ ан талаптарына сай келiп “жалпыадамзат цивилизациясына² қ осылады. Ал соң ғ ыны олар Батыстың жетiстiктерiмен тең естiредi.

Ал дiн мә селесiне келер болсақ, олар оны “ә р адамның ар-ұ жданының iсi, таң дауы², - деген пiкiрге келедi. Қ азiргi уақ ытта дiн мемлекеттен бө лiнуi керек. Бiлiм беру саласында жастарғ а “ағ арғ ан тә лiм-тә рбие беру қ ажет². Осының негiзiнде қ азiргi ғ ылым мен техниканың жетiстiктерiн игерiп, ө мiрде кең iнен қ олдануғ а мұ мкiндiк алуымыз керек, - деген пiкiрдi таратады.

3. “ Прогрессистер ² ағ ымындағ ы ойшылдар Шығ ыс елдерi бұ рынғ ыдай ө мiр сұ ре алмайтынына кө здерi жетiп, ө згерiс, жаң ару, реформаларды қ олдайды. Ол ұ шiн Батыс қ оғ амында пайда болғ ан кө п жетiстiктер кең iнен таратылып қ олданылуы қ ажет. Ол, ә сiресе, экономика саласында керек ақ. Бiрақ, сонымен қ атар, ұ лттық рухани қ ұ ндылық тар жаң а ө мiрге бейiмделiп сақ талуы қ ажет. Олай болса, оларды бiр-бiрiмен ұ штастыру керек. Сонымен қ атар, олардың ойынша, дiни қ ұ ндылық тарды жаң а ө мiрге сай етiп ө згерту қ ажет. Қ ұ дайғ а арнап қ ұ рбандық шалудан бас тартып, оны тек сү йiспеншiлiктiң негiзiнде сыйлау қ ажеттiгiн кө рсеткiлерi келедi. Қ азiргi ө мiрдiң ритмiне 5 реттей Намаз оқ у салты да сай келмейдi. Араб тiлiн игермеген кө п елдерде халық Қ ұ ранның мазмұ нын бiле бермейдi, сондық тан, бұ л қ ұ жат басқ а тiлдерге аударылып, Намаз халық тардың ө з тiлiнде ө туi қ ажет т.с.с.

Шығ ыс елдерiндегi мың дағ ан жылдар iшiндегi философия саласындағ ы қ алыптасқ ан дә стү р - ол сенiм шең берiндегi ойлау мен тебiрену. Сондық тан, Шығ ыс философиясын дiннен бө лiп алып қ арау тiптi мү мкiн емес.

Ендi Шығ ыс елдерiндегi дiни-рухани ақ уалғ а келер болсақ, онда “Қ ұ дай ашылғ ан² дiндермен қ атар (Христиандық, Ислам) “Қ ұ дайды ашпағ ан² дiндер де бар (Конфуциандық, даосизм, буддизм). Бiрiншi дiндерге келер болсақ, ондағ ы Қ ұ дай трансцеденттi, абсолюттi, кең iстiк пен уақ ыттың шең берiнен ә рi жатқ ан мә ң гiлiктi. Ол адамзатқ а ө зiнiң “ сө зiмен ² ашылады.

Екiншi дiннiң тұ рлерiне келер болсақ, ондағ ы Қ ұ дай - дұ ниенiң рухани алғ ышарты болғ анымен, бiрақ ол тұ лғ а емес. Қ ұ дай болмысты ң ең биiк сатысы, ол табиғ аттан бө лiнбеген, бiрақ Ол ұ ғ ымның тозағ ына тү спейдi, Оны сө збен жеткiзе алмаймыз. Мұ ндай жағ дай Қ ұ дай жө нiндегi арнаулы iлiмдi (теологияны) талап етпейдi. Сонымен қ атар, Табиғ атқ а деген табыну сезiмiн тудырып, оны қ айта ө згертуге бағ ытталғ ан iс-ә рекеттердi терiске шығ арады. Егер христиандық дiн Қ ұ дай ө зi жаратқ ан жетiлмеген табиғ атты тарту ретiнде адамғ а берiп, оны танып-бiлiп, қ айта ө згерту, ө з мү ддесiне жарату, оғ ан ө з билiгiн жү ргiзу қ ұ қ ын берген болса, “Қ ұ дай ашылмағ ан² дiндерде Табиғ атқ а адам ө з билiгiн жұ ргiзе алмайды, оғ ан табыну қ айсыбiр ү стемдiктi терiске шығ арады - адам табиғ атқ а тиiспей, тек қ ана ө з-ө зiн ғ ана ө згертiп ү не бойы жетiлу ү стiнде болуы керек.

ХХ ғ аяғ ына қ арай дү ниедегi ең жас дiн - исламның рухани ық палында ө мiр сү рiп жатқ ан елдерде дiни сананың кү рт ө суi байқ алады. Оның негiзгi себебi - осы дiннiң ерекшелiгiнде жатса керек. Ислам - тек қ ана адамның жан-дү ниесiн баурыйтын дiн ғ ана емес, сонымен қ атар, ол қ оғ ам болмысының ә леуметтiк, саяси, қ ұ қ тық салаларын да бақ ылауғ а алып отырады. Мысалы, аятолла Хомейни (Иран революциясының кө семi) ө зiнiң “Исламдық басқ ару² деген ең бегiнде “Исламдық қ ұ қ тық мемлекеттiң ² қ азiргi Еуропа елдерiндегi қ ұ қ тық мемлекеттерден артық шылығ ын Қ ұ ран арқ ылы кө рсеткiсi келедi. Оның ойынша, Еуропа елдерiнде заң дарды шығ аратын арнаулы мекемелер, заң герлер, депутаттар т.с.с. Олардың қ ол астынан шығ атын заң дар ә рқ ашанда жетiлмеген, кемелiне келмеген, ө йткенi, ә р-тұ рлi ә леуметтiк топтар ө здерiнiң мү дделерiн қ орғ ау жолында заң қ абылдайтын мекемелерге ө здерiнiң ық палын тигiзiп заң ның бұ рмалауына ә келедi. Сондық тан, ол елдегi заң дар оқ тын-оқ тын қ айта қ аралып, ө згертiлiп отырады. Ал ислам елдерiне келер болсақ, онда қ оғ амдық қ атынастар Шариаттың негiзiнде ретке келтiрiледi. Шариаттың заң дарын адам жасағ ан емес. Олар Мухаммед пайғ амбарғ а Алланың берген аяты, сондық тан, ол кемелiне келген, жетiлген, барлық адамдар сыйлайтын, бұ лжытпай орындайтын нормалары, - деп қ орытады А.Хомейни.

Мiне, осындай ғ асырлар бойы Шариаттың негiзiнде қ алыптасқ ан ислам елдерiндегi қ оғ амдық сана модернизация барысындағ ы ө згерiстердi қ абылдай алмайды, ө йткенi олар Шариаттың кө п нормаларына қ айшы келедi. Олай болса, “дiни фундаментализмнiң ² терең тү п-тамырын бiз осы тұ рғ ыдан тұ сiнуiмiз қ ажет.

Ал ендi ХХ ғ ислам ойшылдарына келер болсақ, олардың қ озғ ағ ан негiзгi мә селелерi - ол ислам цивилизациясының ерекшелiктерi мен ислам дiнiндегi адам жө нiндегi қ ағ идалар.

Мысалы, Иран философы Сеид Хосейн Наср ислам цивилизациясының символы ретiнде ө зеннiң ағ ысы емес, Каабадағ ы алты қ ырлы тасты кө рсетедi. Яғ ни, ислам қ оғ амы ұ не бойы ө згерiсте емес, ол тұ рақ ты да бiр қ алыпты. Алайда, Батыста тарағ ан “исламның тұ рақ тылығ ы iрiп-шiрумен тең ², - деген пiкiрге ол ү зiлдi-кесiлдi қ арсы шығ ады.

Екiншi ерекшелiк - Қ ұ дай, Ғ арыш жә не адамның бiрлiгi мен ө зара байланысын мойындау болып табылады. Оның ү лгiсi ретiнде табиғ аттағ ы заттардың бiрлiгi мен ө зара байланысын алуғ а болады.

Ү шiншi ерекшелiк - исламның тазалығ ы, Мухаммед пайғ амбардың аяндарының қ атаң сақ талуы.

Соң ғ ы ө те маң ызды ерекшелiк исламның “Алладан басқ а Қ ұ дай жоқ, Мухаммед оның пайғ амбары² деген ө зектi қ ағ идасы.

Исламның негiзгi қ ағ идаларына тоқ тала келе, С.Х.Наср Қ ұ ран дегенiмiз - сө збен, символдармен берiлген табиғ аттың сыры², -деген пiкiрге келедi.

Адам мә селесiн талдай келе, ө зiнiң “Бiлiм жә не киелiлiк² деген ең бегiнде С.Х.Наср “архирейлiк² жә не “прометейлiк² адамдарды бiр-бiрiмен салыстырады. Архирейлiк адам - жер мен аспан арасындағ ы кө пiр, ол Қ ұ дай алдында жердегi iстерiне жауап беруге тиiстi. Ол кең iстiк пен уақ ыттың шең берiнде шектелгенмен, негiзiнен алғ анда, - рухани пенде.

Ал прометейлiк адамғ а келер болсақ - ол жердегi дү ниенiң туындысы, оның негiзгi қ амы - Қ ұ дайды ұ мыт қ ылу. Киелiлiк сезiмдi жоғ алтып, ол ө з табиғ атының ындынының қ ұ лына айналады. Ол - ө з қ ажеттiктерiн ө теймiн деп табиғ атты ойрандатады, ең жоғ арғ ы қ азiргi технологиялар оның тә кә ппарлығ ын ә рi қ арай ө сiредi. Прометейлiк адам тарихи Қ айта Ө рлеу заманында дү ниеге келедi. Оқ тын-оқ тын ол ө з ө мiрiне қ анағ аттанбай киелiлiктi аң сайды, бiрақ, оның бұ рмаланғ ан табиғ аты оғ ан оны жеткiзе алмайды. Сондық тан, Батыс елдерiндегi iшiмдiктiң, нашақ орлық тың т.с.с. терiс нә рселердiң тұ п-тамыры осы киелiлiктi жоғ алтудан пайда болды, - деген пiкiрге С.Х.Наср келедi. Ф.Ницшенiң “Қ ұ дай ө лдi² дегенi ол прометейлiк адамның рухани ө лiмiн кө рсетедi.

Екiншi Иран философы Али Шари - ати ислам бiрiншi болып халық тың тарихтағ ы, қ оғ ам ө мiрiндегi шешушi рө лiн кө рсеттi, - деген пiкiрге келедi.

Ал ендi оның адам мә селесiне деген кө зқ арасына келер болсақ, бiрiншiден, адам табиғ ат пен табиғ аттан жоғ ары пенделерге қ арағ анда бiрiншi орын алады, ө йткенi,

оның ө зiндiк санасы мен iзгiлiгi бар;

екiншiден, оның ө зiндiк дербес ырқ ы, еркi мен таң дауы бар;

ү шiншiден, ол саналы пә нде, ол оның ең қ ұ нды қ асиетi;

тө ртiншiден, ол жасампаз пә нде;

бесiншiден, адам идеалғ а табынады;

алтыншыдан, адам - моральдық, ар-ұ жданы бар пә нде. Бiрақ, тек қ ана ө зiнiң Қ ұ дайғ а деген махаббатының арқ асында ол ө зiнiң биiк дә режесi мен жетiлуiне мұ мкiндiк алады, яғ ни адам идеалдық дә режеге кө терiледi.

А.Шари-Атидiң ойынша, идеалды адамның ұ ш жағ ы бар. Олар: ақ иқ ат, iзгiлiк, ә семдiк, - басқ аша сө збен айтқ анда - дұ ниетану, этика, ө нер. Қ ұ дайдың ырқ ының негiзiнде адам табиғ ат жұ мағ ынан, ө зiн оятатын шө лге тұ стi, -деп қ орытады ойшыл.

Ал ендi мә селенi нақ тылай тұ сiп ХХ ғ Шығ ыс елдерiнiң ұ лы ойшылдарына келер болсақ, онда Ү ндi дiни философы Свами Вивекананданы келтiруге болар едi. Оның ойынша, егер “Азияның дауысы ә рқ ашанда дiннiң дауысы болғ ан болса, Еуропа дауысы - саясаттың дауысы². Еуропа цивилизациясының тұ п-тамыры - кө не гректерге кетедi. Олар тек қ ана жағ алай ортаны жақ сартуды ойлағ ан, сыртқ ы ө мiрдi басым ұ стап, армандауды елемеген. Ал Азияғ а келер болсақ, Шығ ыс философиясы адамның iшкi рухани ө мiрiн талдауғ а бағ ытталғ ан. Мiне, Шығ ыс ой-ө рiсiнiң артық шылығ ы осында, ө йткенi, “кө з алдымыздағ ы қ азiргi - ө тпелi, сағ ым, ол, шынына келгенде, еште ң е ², сондық тан, шығ ыс ойы оны тесiп ө тiп одан ә рi жатқ ан, ө згермейтiн, ө лмейтiн, бұ л дү ниедегi ө лiм мен бақ ытсыздық тың ә ржағ ындағ ы ө лместiк пен қ ұ дiреттi бiрде ң енi кө ргiсi келедi. Шығ ыс данасы бұ л идеалдан ешқ ашанда бас тартпайды, - деп қ орытады С.Вивекананда. Оның ойынша, Христостың ө зi - нағ ыз Шығ ыс пайғ амбары, ө йткенi, ол сыртқ ы дү ниеге байланбағ ан болатын.

Адамның Қ ұ дайғ а бағ ытталғ ан ө мiр жолы, негiзiнен, ү ш сатыдан тұ рады. Алғ ашында, адам Қ ұ дайды аспандағ ы қ атал қ ұ дiреттi кү ш ретiнде қ абылдайды. Келесi сатыда, ө зiнiң рухани дең гейi ө скен сайын ол Қ ұ дайдың барлық жерде екенiн сезiнедi. Ең соң ғ ы сатысында, адам Қ ұ дайды ө з iшiнен тауып, Қ ұ дай мен ол - бiр екенiн аң ғ арады. С.Вивекананданың ойынша, барлық дұ ниедегi дiндердiң негiзгi ақ иқ аты, мiне, осы. Олай болса, дү ниежұ зiндегi дiндердi бiр-бiрiне қ арсы қ оймау керек.

С.Вивекананда дiн мен ғ ылымның ү йлесiмдi дамуын кө рсетедi. “Бұ гiнгi таң да ғ ылым Ғ арыштың бiртұ тастығ ын дә лелдедi. Метафизиктiң (яғ ни философтың) “болмысын² физик “материя² дейдi. Шынына келгенде, осы екi ұ ғ ым - бiр ұ ғ ым. “Атом² мен “атманды² алсақ, оларда бұ кiл Ғ арыштың потенциалдық кұ ш-қ уаты берiлген. Олай болса, қ азiргi ғ ылым мен Веданта (Ү ндi дiни қ ұ жаты) ө з-ө зi арқ ылы дамып жатқ ан алғ ашқ ы себептi мойындайды.

Егер ғ ылым неше-тұ рлi деректердi жинап, зерттейтiн болса, метафизика оларды жалпылап бiр арнағ а қ ұ яды. Ал дiнге келер болсақ, оның кү шi нақ тылы деректер мен жалпылық ты қ амтып бiртұ тас етiп қ арайды. Олай болса, бұ л ү ш рух туындылары бiр-бiрiн толық тырып отырады. Дегенмен, олардың iшiндегi дiннiң басымдылығ ын кө рсеткен жө н. Тек дiн ғ ана ең биiк рухани лә ззат ә келмек.

Адамның сыртқ ы дұ ниемен қ арым-қ атынасы ұ ш тү рге бө лiнедi. Бiрiншi тұ рi - тамастық тар, яғ ни дұ ниеге байланғ андар, олар оғ ан тә уелдi. Екiншiлер - раджастар, ө зiмшiл адамдар, олар оқ тын-оқ тын басқ а адамдарғ а да кө мектесуi, рухани жетiлуде бiршама биiк жетiстiктерге де жетуi мұ мкiн. Бiрақ, ең қ ұ нды сатыдағ ылар - саттвалық тар, “нағ ыз iшкi рухани терең дiктi кө ргендер², - деп қ орытады С.Вивекананда.

ХХ ғ Ү ндi халқ ының кө рнектi саяси қ айраткерi, ойшылы Сарвепалли Радхакришнан болды. Оның айналысқ ан негiзгi мә селесi - Ү ндi жә не Еуропа мә дениеттерiнiң қ арым-қ атынасы. Оның ойынша, Ү ндi халқ ының мың дағ ан жылдар бойы жинағ ан рухани қ азынасы мол. Бiрақ, бай мұ ра ешқ ашанда бiздiң ой-ө рiсiмiздi торғ а қ амап тастамауы керек. Керiсiнше, ол Батыс мә дениетiмен диалогқ а тұ сiп, оның қ ұ нды элементтерiн игеруi керек. “Еуропоцентризм² мен “Азиацентризм² деген ұ ғ ымдар бiржақ тылық ты кө рсетедi, ө йткенi, дұ ниежү зiндегi бiрде-бiр дiн Абсолюттi айқ ын бiлдiре алғ ан жоқ. Олай болса, бiрде-бiр дiннiң басқ алардың алдында артық шылығ ы жоқ.

Ү ндi елiнiң рухани мұ расын ү ш қ ұ рамдас бө лiкке - дiн, философия жә не психотехникағ а бө лiп, оның ө зегiн С.Радхакришнан дiннен кө редi. Оның негiзгi себебi - “абсолюттiк ешқ ашанда таным арқ ылы жеткiзбейдi, ө йткенi, бiз шектелген мен салыстырмалыны ғ ана тани аламыз. Бiздiң шектелген ақ ыл-ойымыз кең iстiк пен уақ ыт, себептiлiктiң шең берiнен шығ а алмайды... Ой ө рiсi осы салыстырмалы дұ ниенiң бiр бө лiгi ретiнде абсолюттi тани алмайды. Бұ л арада ғ ылым мен логиканы, метафизиканы да сә тсiздiк кү тедi², - дейдi С.Радхакришнан. Тек қ ана осы дү ниедегi болмысқ а ө з болмысың мен, жан-тә нiң мен берiлiп қ ана абсолюттi сезiнуге болады. Олай болса, абсолюттiк болмысқ а жету жолы абстрактылық ой-ө рiсi арқ ылы емес, ө з болмысың мен соғ ан берiлуде, ал философияның шың ына тек қ ана жан-дұ ниесi таза адамдар ғ ана жете алады.

Адам мен адамзаттың рухани жетiлу мә селелерiмен айналысқ ан келесi Ү ндi философы Шри Ауробиндо Гхош болды. Оның ойынша, Еуропа мен Ү ндi елдерiнде рухани дамуды тежейтiн кө п нә рселер бар. Еуропалық тар сыртқ ы дү ниедегi заттарғ а кө п кө ң iл бө лiп, ө здерiнiң рухани ө мiрiн жоғ алтып алса, индустар ө мiрге деген кү ш-қ уаттарын басып тастағ ан тә рiздi. Шынына келгенде, рухани ө мiр адамзаттың материалдық ө мiрiн ө зiне ұ қ сатып ө згертуi қ ажет. Бiрақ, ол неге олай болмай отыр? Осы қ иын сұ рақ қ а жауап беру ұ шiн Ауробиндо Ү ндi елiндегi мың дағ ан жылдар бойы қ алыптасқ ан ақ уалғ а кө з жү гiртiп, онда мынандай қ айшылық ты табады: руханияттың ерiктi дамуы жеке соғ ан берiлген адамдар арқ ылы жү рдi де, негiзгi халық тың ү лесiне енжарлық тидi. Сондық тан, қ оғ амның материалдық ө мiрi ауыр да ащы қ ұ лдық қ а айналып, одан қ ашып қ ұ тылудан басқ а еш амал қ алмады. Жеке адамды жетiлдiру iсiмен ә р-тү рлi иога мектептерi айналысты, ол ү шiн қ арапайым ө мiрдегi белсендiлiктен қ ұ тылып, тiптi ө мiрден бас тарту керек болды. Ө з бiлiмiн тарататын ұ стаздың шә кiрттерi аз болды. Мұ ндай тә жiрибе ғ асырлар бойы созылып, ерекше халық тан бө лiнген руханияты таза ә леуметтiк тотптың пайда болуына ә келiп соқ ты. Ал мұ ның ө зi материалдық ө мiрдiң дамуының тү рткiсiн жойып, оны тоқ ыратты. Иогамен айналысатын адамның рухы биiк те таза болғ анымен, ол қ арапайым ө мiрден бас тартуғ а мә жбұ р болады, оның iшкi ерiктiгi сыртқ ы ө лiммен тең еледi. Егер ол Қ ұ дайды тапса, онда ө мiрден айырылады, сыртқ ы ө мiрге қ ызық са, онда Қ ұ дайдан айырылады. Бұ л қ айшылық ты шешу ұ шiн жаң а интегралдық (integratio, - латын сө зi, - толық тырамын, шашылғ анды жинаймын, - деген мағ на бередi) йога қ ажет деп қ орытады Ауробиндо. Оның негiзгi мақ саты - ө мiрден қ ашпау, Қ ұ дай мен Табиғ атты ерiктi де жетiлген адам ө мiрi арқ ылы бiр-бiрiне қ осу болып табылады. Ол ұ шiн адам белгiлi бiр жү йеге келтiрiлген қ ызу iс-ә рекет арқ ылы ө з iшiндегi қ ұ пия жатқ ан дарындарды сыртқ а шығ арып жетiлу жолында универсалдық трансценденттiк болмыспен қ осылуы қ ажет.

Жоғ арыдағ ы кө рсетiлген тұ рғ ыдан Ауробиндо “Мая² iлiмiн сынғ а алады. Кө не Ү ндi философиясында “бұ л дү ние - Мая - ұ лы сағ ым² деген iлiм болатын. Шынына келгенде, Табиғ ат - сағ ым емес, ол Қ ұ дайдың кү ш-қ уаты арқ ылы жү рiп жатқ ан шығ армашылық болмыс. Сондық тан, адамның жан-дү ниесi ө зiнiң бө лек болмысын қ олдаудан гө рi ө зiнiң қ ұ дiреттi кү шпен бiрге ө мiрмен де байланысын кө рсетiп, оларды ө з табиғ атында бiрiктiруi қ ажет. Рухани ө мiр мә ң гiлiктiң аясында болғ андық тан ол ө тпелi дү ниеден де қ ашпай, материалдық ө мiрге қ айтып оралып, оны ө зiнiң толық қ анды ө мiр сұ руiнiң қ ұ ралы етуi керек.

Егер “Хатха-иога² дененi жетiлдiруге бағ ытталса, “Раджа-иога² адамның iшкi ө мiрiн жетiлдiредi. “ү штiк жолы² - Ең бек, Махаббат, Бiлiмнен тұ рады, ол iшкi рухани ө мiрдiң қ ұ рамдас бө лшектерiн пайдаланады. Олар ерiк, жұ рек, ақ ыл-ой.

Ауробиндоның “интегралдық иогасында² дә стұ рлi иогадағ ыдай қ атаң тә ртiп, iс-ә рекеттердiң бiрiнiң артынан екiншiсiнiң келуi т.с.с жоқ, сондық тан, ә р адам ө з табиғ атына сә йкес ә дiстердi қ олдана алады. “Интегралдық иогамен² қ айсыбiр адам, қ андай тө менгi дә режеде болса да, айналыса алады.

Сонымен, Ауробиндоның негiзгi идеясы - руханиат пен материалдық ө мiрдi бiр-бiрiмен ұ штастырып, қ азiргi дұ ниеден лә ззат алуғ а ұ мтылғ ан, соның бiтпейтiн жарысына тұ скен адамзаттың кө пшiлiгiне алаң даушылық пен қ арап, оны Қ ұ дайдың жолына сiлтеу болса керек.

ХХ ғ Шығ ыс философиясының қ ұ рамдас бө лiгi ретiнде Африка континентiнде пайда болғ ан философиялық тебiренiстердi де келтiруге болады. “Оянып жатқ ан² континенттiң iрi ойшылы ретiнде “ негритюд ² iлiмiнiң негiзiн қ алағ ан Леопольд Седар Сенгорды келтiруге болады. Оның бұ кiл шығ армашылық жолын қ амтитын негiзгi ой - Африка мә дениетiнiң адамзат рухына қ осқ ан ү лесi, қ ара адамдардың ерекше дұ ниесезiмi мен дү ниетанымын кө рсету болды. Оның бә рiн ол негритюд ұ ғ ымымен бередi. Оның ойынша, негритюд дегенiмiз қ ара адамдар ә лемi қ ұ ндылық тарының жиынтығ ы. Оларғ а ол интуиция мен эмоция (сезiмдер), ритм мен ұ жым сезiмiн жә не диалогты жатқ ызады. Осы кө рсетiлген қ ұ ндылық тар ө нер мен ө мiр салтында, ой ө рiсiнде байқ алады. Сенгордың берген екiншi анық тамасы, негритюд дегенiмiз - ұ жымдық негро-африкандық тұ лғ а, дұ ниеге деген аффективтiк қ арым- қ атынас, яғ ни ақ ыл-ойдан гө рi дү ниеге деген сезiм серпiлiсiнiң басым болуы. Сенгордың ойынша, Африканы бодандап, ондағ ы халық ты қ ұ л ғ ылып сатқ ан елдерде қ ара адамдар ө зiнiң мә дениетiмен, дү ниесезiмiмен сол елдердiң рухани ө мiрiне, жалпы ө мiр салтына зор ә серiн тигiздi (Португалия, Бразилия, Чили сияқ ты елдерде). Сондық тан, халық аралық қ атынастарда мұ ны естен шығ армауымыз керек.

Тарихқ а кө з жiберiп, Сенгор Африка елдерiнiң антикалық грек цивилизациясына тигiзген ү лкен ә серiн айтады (Нубия мен Мысыр арқ ылы). Олай болса, негритюдтiң тарихы 2000 жылдың ә ржағ ына кетедi, - деп қ орытады ол. Ә рине, ойшыл Африка мә дениетi мен ө мiр салты, дұ ниетаным ерекшелiктерiн жақ сы кө рсете бiлдi. Бiрақ, оны асыра бағ алап, басқ а елдер мен жерлердiң мә дениетiнiң бұ кiладамзат рухына қ осқ ан ұ лесiн ескермеу де шындық қ а жатпаса керек.

Сенгор Еуропа ой-ө рiсiнiң рационалдық, дискурсивтiк жолмен дамуын терiске шығ армайды. Ол - керек, ә сiресе, қ азiргi ғ ылымды дамытуда, жаң а технологияларды жасауда. Сонымен қ атар, адамзатқ а интуитивтiк таным да қ ажет, ө йткенi, ол дiн мен философияның, ә дебиет пен ө нердiң негiзiнде жатыр. Олай болса, бұ кiладамзаттық цивилизацияның дамуына осы екi таным жолы бiрдей керек.

Қ орыта келе, Шығ ыс философиясының ХХ ғ бiршама жетiстiктерге жеткенiн байқ аймыз. Рухани дағ дарыстағ ы Батыс Шығ ыс философиясындағ ы “ Табиғ атқ а қ айта оралу! ² қ ажеттiгiне, “ антроптық ² қ ағ иданы, яғ ни философияның негiзгi мә селесi ретiнде адам мә селесi болу керектiгiне, “ ортаң ғ ы жол ², “ ымырағ а келу ², “ақ ыл-ойдың шектелгенi ², сондық тан, оны ар - ұ ждан талаптарымен ұ штастыру жө нiндегi ойларына, ең соң ында, жеке адамның қ оғ амнан тыс болмысының қ ұ ндылық сыздығ ы жө нiндегi т.с.с. идеяларына шынайы қ ызығ ушылық пен қ арайды.

Ө зiндiк дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. ХХ ғ асырдың адамзат тарихындағ ы ерекше орны жә не оның философиялық ой-пiкiрге тигiзген ық палы.

2. О.Конт адамзат ой-ө рiсiнiң дамуын қ андай сатыларғ а бө ледi?

3. Эмпириокритицизм бағ ытының дү ниеге келуiне қ андай себептер ө з ә серiн тигiздi?

4. Верификация дегенiмiз не?

5. Лингвистикалық философияның негiзгi қ ағ идасы

6. К.Поппердiң фальсификация принципiнiң маң ызы неде?

7. И. Лакатостың “ғ ылыми-зерттеу бағ дарламасы²

8. Парадигма дегенiмiз не?

9. Феноменологиядағ ы сананың интенционалдығ ы дегенiмiз не?

10. “Ө мiрлiк дү ние² танымғ а ө з ә серiн қ алай тигiзедi?

11. Герменевтика дегенiмiз не?

12. М.Хайдеггердiң “болмыстың ү йi - тiл² деген ойын қ алай тү сiнесiз?

13. А.Бергсонның “шығ армашылық талпыныс² ұ ғ ымы.

14. Ф.Ницше философиясының негiзгi ұ ғ ымы.

15. “Адамнан жоғ арығ а² Ф.Ницше қ андай мiнездеме бередi?

16. Ф.Ницшенiң “Қ ұ дай ө лдi! ² деген сө зiн қ алай тү сiнесiз?

17. З.Фрейд адам психикасын қ андай қ абаттарғ а бө ледi?

18. Сублимация дегенiмiз не?

19. К.Юнгтың “архетип² ұ ғ ымы

20. А.Адлердiң “компенсация² ұ ғ ымы ненi кө рсетедi?

21. Э.Фромм: дү ниеде болу, я болмаса, алу керек пе?

22. Экзистенциализм адамның ө мiр сұ ру ерекшелiгiн неден кө редi?

23. “Шекаралық ақ уал² дегенiмiз не?

24. Экзистенциализмдегi ерiктiк мә селесi

25. М.Хайдеггердiң “das Man² деген ұ ғ ымының мә нiн кө рсетiң iз.

26. В.Франклдiң “экзистенциалдық вакуум² ұ ғ ымы

27. Христиандық философияда “сенiм² мен “бiлiмнiң ² ара-қ атынасы қ алай шешiледi?

28. Т. де Шарденнiң “тангенциалдық ² жә не “радиалдық ² энергия ұ ғ ымдарының мә н-мағ насы.

29. “Ноосфера² дегенiмiз не?

30. “Архирейлiк² жә не “прометейлiк² адам.

31. “Негритюд² iлiмiнiң негiзiн жасағ ан кiм?

32. Батыс философиясы Шығ ыс ой-пiкiрiнде сомдалғ ан қ андай қ ұ ндылық тарды ала алады?