Фрейдизм ағымы. Сана мен бисаналық мәселелерi

“Ө мiр философиясының ² ХХ ғ беделдi ағ ымдарының бiрi - фрейдизм болып табылады. Негiзiн қ алаушы Зигмунд Фрейд (1856- 1939 ж.ж.) - австриялық дә рiгер, психолог, философ. Негiзгi ең бектерi: “ Мен жә не Ол ², “Тотем мен Табу ² т.с.с.

З.Фрейд жү йке ауруларын зерттеу мен емдеу жолында адам психикасында бисаналық тың зор орын алатынын байқ айды. Егер одан бұ рын қ айсыбiр невроз ауруларының себебiн ғ алымдар сананың шең берiнен iздеген болса, ол оны бисаналық тан кө рiп, жұ йке ауруларын емдеудiң “психоанализ² ә дiстерiн жасап, бiршама жетiстiктерге жетедi. Бұ л оғ ан шабыт берiп, ол психоанализдiң негiзгi қ ағ идаларын бұ кiл қ оғ ам мен мә дениетке таратып, философия саласында ерекше ағ ымды тудырды.

Сонымен, бисаналық ты ашу, оның қ ұ рылымын, адамның жеке ө мiрiне, қ оғ амғ а тигiзетiн ә серiн зерттеу - Фрейдтiң ғ ылымғ а ең гiзген жаң алығ ы болды. Адамның кө п ынта-тiлектерi мен iң кә рлерi бисаналық ты тү рде пайда болады екен. Олар сыртқ а адамды гипноздағ ан кезде, я болмаса ұ йқ ыдағ ы адамның тү сiнде, байқ амай айтылып қ алғ ан сө зде, кейбiр дене қ озғ алысында т.с.с. кө рiнiп қ алады.

З.Фрейдтiң ойынша, адамның психикасының ү ш дең гейi бар: оның ортасында “ Ego ² (латын сө зi, - “Мен² деген мағ на бередi), яғ ни адамның ө зiндiк сана-сезiмi орналасқ ан. Екiншi қ ұ рамдас бө лiгiн “ Super ego ² (ө зiндiк сана-сезiмнен жоғ ары) деп атайды. Оғ ан неше-тұ рлi қ оғ амның тұ лғ а алдына қ оятын талаптары, ә леуметтiк нормалар, ә ке-шешенiң бала алдына қ ойғ ан талаптары мен бұ йрық тары т.с.с. кiредi, ол тә рбие барысында адамның психикасына енгiзiлiп, соң ынан оның барлық жұ рiс-тұ рысын қ оғ амның талабына сә йкес ретке келтiрiп отыратын iшкi механизм. Адам психикасының iрге тасы ретiнде ең терең жатқ ан жә не ө те кө не қ ұ рамдас бө лiгi - ол “ Libido ² (латын сө зi, - қ ұ штарлық, iң кә р, зауық тану, - деген мағ на бередi), я болмаса оны қ ысқ аша “ Id ² деген екi ә рiппен бередi. З.Фрейдтiң ойынша, оғ ан адамның барлық бисаналық тү рде ө тiп жататын психикалық қ ұ былыстарының бә рi де кiредi. Оларғ а инстинктер, кұ ң гiрт сезiмдер мен тұ йсiктер, ындын-тiлектер т.с.с. жатады. Бисаналық тың ө зегiне З.Фрейд жыныс кү ш-қ уатын (сексуалдық энергия) жатқ ызады. Ол бұ кiл адамның психикалық жан-дү ниесiне ө зiнiң ық палын тигiзiп, адамның “ө здiгiн², ерекшелiгiн қ ұ райды.

З.Фрейдтiң ойынша, егер адам психикасының ең терең қ абаты лә ззат алуғ а тырысса, сана, керiсiнше, сыртқ ы дұ ниеге, жағ алай ортағ а бейiмделуге асығ ады. Осы себептi сана мен бисаналық тың арасында ә рдайым қ айшылық пайда болады. Егер тә рбие барысында адамның жан-дұ ниесiне ең гiзiлген ә леуметтiк нормалардың талаптары ө те кү штi болса (Super ego), онда лә ззат алуғ а бағ ытталғ ан жыныс кұ ш-қ уаты сыртқ а шығ а алмай, бiр жағ ынан адамды невроз ауруларының тү рлерiне ә келсе, екiншi жағ ынан, ол белгiлi бiр жағ дайда сублимацияланып (sublimatio, -латын сө зi, - “биiкке кө теремiн², - деген мағ на бередi), яғ ни жыныс энергиясы мә дени шығ армашылық қ а айналып, тұ лғ а ү лкен рухани туындыларды дү ниеге ә келуi мұ мкiн.

Жү ре келе, З.Фрейд бисаналық тың шең берiнен екi негiзгi инстинктердi бө лiп алады. Олар - “ө мiр инстинктi² - эрос, “ө лiм инстинктi² - танатос. Егер эрос инстинктi ө мiрге деген сұ йiспеншiлiктi, достық ты, iң кә рдi тудырса, танатос - адамды ө лiмге қ арай итерiп, оның агрессивтiк, қ анiшерлiк, қ иратуғ а деген қ ұ марлығ ын, адамдарды қ орлауғ а бағ ытталғ ан iс-ә рекетiн тудыруы мү мкiн.

Дегенмен, З.Фрейд бисаналық тың кү ш-қ уаты қ андай зор болғ анымен, адам оларды ауыздық тап, саналы тұ рде басқ ара алады деп есептедi. Ә ң гiме адамды алаң дататын бисаналық қ ұ былыстарды сананың жарығ ына шығ арып, оларды ө з еркiң е кө ндiруге мү мкiндiк алуда болса керек.

Қ оғ ам ө мiрiнде адамның кү ң гiрт инстинктерiн ауыздық тайтын қ ұ ралы бар. Ол - мә дениет. Мә дениеттiң қ ұ ндылық тары арқ ылы адамдар ө зiнiң табиғ атпен, ө з-ө здерiмен қ арым-қ атынасын ретке келтiрiп, деструктивтi кү нгiрт инстинктерiн шектеп ығ ыстырады. Бiрақ, ығ ыстырылғ ан кү ң гiрт кү штер ешқ ашанда мү лде жойылмайды, олар қ орлана келе, оқ тын-оқ тын бұ рқ ырап шығ ып неше-тұ рлi бақ ытсыздық қ а ә келедi. З.Фрейдтiң айтуына қ арағ анда, жыныстық қ ұ марту мен қ атыгездiк, мейiрiмсiздiк бiр-бiрiмен ө те тығ ыз байланысты. Сонымен, екi негiзгi инстинктер ә рдайым бiр-бiрiмен кү ресте болып, мә дениеттiң дамуының негiзгi бағ ыттарын анық тайды.

Сонымен, бисаналық тың екi негiзгi инстинктiн мойындау, бiр жағ ынан, шығ армашылық жолмен дұ ниенi қ айта қ ұ ру, екiншi жағ ынан, жасалғ ан мә дениетке қ арсы шығ у, қ ирату - З.Фрейдтiң iзiн қ уғ ан ғ алымдардың ең бектерiнде неше-тұ рлi қ айшылық тарды тудырды. Олардың кө бiн З.Фрейдтiң бисаналық тың ө зегiн жыныс энергиясына тең еуi қ анағ аттандырмайды.

Карл Густав Юнг (1875-1966 ж.ж.) басында ө з ұ стазының кө зқ арасында болғ анмен, жү ре келе бисаналық ты басқ аша тү сiне бастайды. Аурулардың кө рген тү стерiн сараптай келе, ол онда халық тардың тарихи аң ыз-ә ң гiмелерiндегi кеiпкерлердiң бейнелерiн байқ айды. Олай болса, адамның жеке басының бисаналығ ынан басқ а, одан да терең “ұ жымдық бисаналық ² формаларының бар екенiн байқ айды. Егер жеке адамның бисаналық формалары сол адамның тә жiрибесiнен шық қ ан неше-тү рлi психикалық, уақ ытында ұ мытылып, я болмаса ығ ыстырылғ ан тебiренiстерден тұ ратын болса, “ұ жымдық бисаналық ² - бұ кiладамзаттық тә жiрибенi қ амтиды. Онда мың дағ ан жылдардағ ы жиналғ ан адамзат тә жiрибесiн, сонымен қ атар, адам ғ а дейiнгi жануарлық “жасырылғ ан iздердi² байқ ауғ а болады. Олардың кө бiн халық тардың мифологиясы, аң ыз-хикаялары, дiни сенiмдiктерiндегi бiр-бiрiне ұ қ сайтын батырлар, дана ақ сақ алдар, Жер-ана, перiлер т.с.с. кө ркем бейнелерден байқ ауғ а болады. Оқ тын-оқ тын бұ л бейнелер адамның тү сiне келедi. Олардың бә рiн К.Юнг “ архетиптер ² деген ұ ғ ыммен бередi. Олардың нақ тылы мазмұ ны жоқ символикалық бейнелер, тiрi тұ лғ а ө зiнiң ө мiр шең берiнде алғ ан тә жiрибесiн сол символдарғ а толтырып, ө з тұ лғ алық қ асиеттерiн қ алыптастырады.

Архетиптер халық тың ә дет-ғ ұ рыптары арқ ылы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берiлiп отырады. Сонымен қ атар, олардың кө бi тiптi тұ қ ым қ уу механизмдерi арқ ылы созылып, ә дет-ғ ұ рыптар жойылып кеткеннiң ө зiнде де ө мiрде қ айталана берiледi.

Егер З.Фрейд пен К.Юнг жеке адамның психикасын, оның адамның жұ рiс-тұ рысына тигiзетiн ық палын зерттеген болса, онда А.Адлер (1870-1937 ж.ж.), К.Хорни (1888-1959 ж.ж.), Э.Фромм (1900-1980 ж.ж.) фрейдизмнiң негiзгi идеяларына сұ йене отырып, қ оғ ам ө мiрiн зерттеуге тырысты.

А. Адлер фрейдизм iлiмiне “ компенсация ұ (толық тыру) ұ ғ ымын кiргiзедi. қ айсыбiр адамның психикасында ө зiнiң дене кемшiлiктерiн сезiнудiң негiзiнде “ө зiне деген сенiмсiздiк² бишаралық сезiм пайда болады. Тұ лғ а оны аттап ө ту жолында ө зiнiң барлық шығ армашылық мү мкiндiктерiн сыртқ а шығ аруғ а тырысады. Осы адамның ө з-ө зiн ө мiрде нағ ыз болуғ а итерген iс-ә рекетiн А.Адлер компенсация дейдi. Ал адам осы жолда “компенсациядан да ұ стем² iс-ә рекет жасаса, онда ол ұ лылық дә режесiне кө терiлуi мұ мкiн (мысалы, Наполеонның денесiнiң кiшiлiгi, Гитлердiң аяғ ын сылтып басуы т.с.с. - олардың дене кемшiлiктерiн ұ лы iстер арқ ылы компенсациялау ә рекетiн тудырды деген пiкiр ә дебиетте бар).

К. Хорни тұ лғ аның дамуының екi жолын кө рсетедi - ол норма мен паталогия. Бiрiншi жолда адам ө з табиғ и дарындарын ө зiнiң қ абiлеттерiне айналдырып, оларды дамытуғ а тырысады. Екiншiде адамның мiнез-қ ұ лқ ында терiс ө згерiстер қ орланып невроз ауруына ә келедi. К.Хорни оны ә леуметтiк себептермен (“ауру² қ оғ амның салдарлары) генетикалық (ө зара тұ лғ алық жә не ә ке-шеше мен бала арасындағ ы терiс қ арым-қ атынастардың қ алыптасуы) жә не “мә ндiк² (тұ лғ аның ө з мү мкiншiлiктерiн iске асыру жолында жалғ ан жолғ а тү сiп кетуi) ө згерiстермен ұ штастырады.

Неофрейдизмнiң ұ лы ө кiлi есебiнде американ философы Эрих Фроммды айтуғ а болады. Оның ойынша, тұ лғ аның ешқ андай туа бiткен психикалық қ асиеттерi жоқ. Тұ лғ аның барлық психикалық ө згерiстерi мен ө мiрдегi кө рiнiстерi оның қ оғ ам ө мiрiндегi қ атынастарғ а терең деу дең гейiмен байланысты. Қ азiргi қ оғ амдағ ы қ атынастар “машиналанғ ан², “компьютерленген² т.с.с. тү рде болғ андық тан, ол адамның шынайы мә нiн “жаттандырып² оны неше-тү рлi невроз ауруларына ә келедi. Қ азiргi қ оғ ам адамның осы дү ниедегi “болуының ² орнына оғ ан “алуды² ұ сынады. Сол себептi ол тұ лғ аның “жинаушылық ², “нарық тық ², “енжарлық ² т.с.с. мiнез-қ ұ лқ ын тудырады. Тұ лғ аның жаттануының ең айқ ын кө рiнiстерi - ол адамның ерiктiктен бас тартып қ ашуы, нашақ орлық тың, iшiмдiктiң жолына тү сiп батуы, қ ылмыстық т.с.с. Ал осы кө рсетiлген кемшiлiктердi тудырғ ан “ауру² қ оғ амды қ алайша “емдеуге² болады? Э.Фроммның ойынша, ол ү шiн ең бiрiншi қ ажет нә рсе - “ гуманистiк жоспарлауды ² қ оғ амғ а ең гiзу, дү ниедегi байлық ты жинау, қ орлау, алу психологиясынан бас тарту, қ оғ амды басқ ару жү йесiндегi қ алыптасып қ алғ ан шен иелерiнiң жаттанғ ан басқ ару формаларының орнына “гуманистiк басқ ару² жұ йесiн ең гiзу, соның арқ асында қ арапайым адамдардың ә леуметтiк ө мiрге деген ынтасын ояту, дұ ниеде болуғ а бағ ытталғ ан қ ұ ндылық тар жү йесiн тудыру т.с.с. қ ажеттiктердi кө рсетедi. Ә рине, ұ лы философтың бұ л ойлары ө тпелi кезең дi ө з басынан ө ткiзiп жатқ ан бiздiң қ оғ амғ а аса қ ажет ойландыратын нә рселер.

Сонымен қ атар, Э.Фромм адамның ө мiр сү ру диалектикасына тоқ талып, оның ешқ ашанда жойылмайтын трагедиялық жағ ын да кө рсетедi. Бiрiншiден, адам бұ л ө мiрге ө зi сұ ранып келмейдi - ол белгiлi бiр кездейсоқ ты жерде, уақ ытта дү ниеге келiп, алғ ашқ ы сатыдан ө мiрiнiң соң ына шейiн “ө мiр мен ө лiмнiң екi ортасында² болып iс-ә рекет етедi. Екiншiден, осындай шектелген ө мiрдiң шең берiнде адам ө зiнiң бойындағ ы барлық дарындарын iске асырып, алдына қ ойғ ан ө мiрлiк мақ сат-мұ раттарын орындап ұ лгiрмейдi, сондық тан олардың кө бi, қ азақ дұ ниесезiмiндегi терминдермен айтсақ, “жалғ ан, жеткiзбейтiн арман² болып қ ала бередi. Э.Фроммның бұ л ойлары бiздi фрейдизмнiң шең берiнен шығ арып экзистенциализм философиясына ө ткiзiп жiбередi.