Феноменология

Дү ниетаным мә селелерiмен айналысқ ан ХХ ғ келесi ағ ым - феноменология. Негiзiн қ алағ ан Эдмунд Гуссерль (1859-1938 ж.ж.). Ойшыл ө зiнiң ең бектерiнде “ Заттардың ө зiне қ арай! ² деген ұ ран тастады, ө йткенi, сол кездегi И.Канттың iзбасарлары ғ ылыми таным жолында шындық ты ұ ғ ымдар арқ ылы қ ұ руғ а болады деген кө зқ араста болды. Екiншi жағ ынан, ол неопозитивистердiң шындық тың сезiмдiк деректердiң негiзiнде “тiкелей берiлгенi² жө нiндегi қ ағ идасына қ арсы бағ ытталғ ан болатын.

Ө з заманындағ ы таным теорияларын сынғ а алғ анда Э.Гуссерль тағ ы да келесi екi ұ ғ ымды бiр-бiрiне қ арсы қ ояды. Олар бiлiм мен пiкiр. Еуропалық мә дениеттiң дағ дарысы - осы ұ ғ ымдардың айырмашылығ ын елемегенiнде. Пiкiр дегенiмiз бұ лдыр, айқ ын емес бiлiм, ол жеке мү дденiң шең берiмен шектелген таным. Оғ ан ол қ арсы ұ ғ ым ретiнде “теория² деген грек сө зiн қ ояды, ал оның алғ ашқ ы мағ насы - бимү дделi аң лау. Тек қ ана теорияғ а бағ ышталғ ан философия дү ниенiң универсалдық кө кжиегiн кө ре алады, - деп қ орытады Э. Гуссерль.

Ойшылдың ө з алдына қ ойғ ан негiзгi мақ саты - сананы тазарту, оның адамзат тә жiрибесi, тарихи процестен тыс ө мiр сұ ретiн алғ ашқ ы қ ұ рылымын анық тау болып табылады. Гуссерльдiң феноменi - ол бұ рынғ ы классикалық философиядағ ы басқ а терең жатқ анды кө рсететiн сезiмдiк тә жiрибе арқ ылы берiлетiн қ ұ былыс емес, ол - ө з-ө зiн ашатын, табатын, тiкелей санағ а айқ ын кө рiнетiннiң бә рi. Феноменология айқ ындығ ы тiкелей интуиция арқ ылы кө рiнетiн идеалдық мә н-мағ наны зерттейтiн iлiм. Санадағ ы феномендер адамғ а тiл арқ ылы берiледi. Сонымен қ атар, оғ ан адамның жан-дү ниесiндегi тебiренiстер, сана арқ ылы ойланатын заттың мә н-мағ насы т.с.с. бә рi де жатады.

Таза сананың iргетасты ерекшелiгi - оның интенционалдығ ы (intentio, - латын сө зi, - ұ мтылу), яғ ни бiрдең еге ә рқ ашанда бағ ытталғ аны, соның санасы. қ абылдау, еске сақ тау, қ иялдау, еске тү сiру, тiлеу, ой формалары т.с.с. бә рiнiң де заттық мазмұ ны бар. Интенционалдық - сананың қ ұ рамдас бө лiктерiн неше-тү рлi мә н-мағ нағ а толық тырады.

Ө зiнiң iс-ә рекетiнде адам аң қ аулық кө рсетiп, ө зiнiң заттарғ а қ алайша мә н-мағ на бергенiн байқ амай қ алады да, оларды санадан тә уелсiз ө мiр сү рiп жатқ ан (объективтi) ө зiндiк танылатын қ асиеттерi бар қ ұ былыстар ретiнде қ арайды. Ал шынына келгенде, санадан тыс ө мiр суретiннiң бә рiн жақ шадан сыртқ а шығ аруымыз керек, ө йткенi, санада объект пен субъект бiр-бiрiне ө тiп ажырамайтын феноменге айналады. Адам сана арқ ылы заттарды қ абылдап, оларғ а белгiлi-бiр мағ на берiп, сол арқ ылы олармен қ арым-қ атынасқ а тұ седi. Бұ л арада, бiр жағ ынан, дү ние тануғ а бағ ытталғ ан iс-ә рекет- ноэзис бар, екiншi жағ ынан, осы таным процесiнде ашылғ ан мазмұ н - ноэма бар.

Э.Гуссерльдiң ойынша, барлық ғ ылымның, жалпы дұ ниетанымның негiзiнде “ө мiрлiк дү ние² жатыр. Ол “барлық адамдарғ а мә лiм², “тiкелей анық ², “адамның кө зi жеткен², ө мiрде кең қ олданылатын, ол жө нiнде адамдар кө п ойланбайтын нә рселер. Сондық тан “ө мiрлiк дү ние² бұ кiл адамның дү ниетаным негiзiнде жатыр. Ол “алдын-ала берiлген кө кжиек², адамның практикалық iс-ә рекетiнiң шынайылығ ы мен мү мкiндiктерiн кө рсетедi. Ол қ айсыбiр ғ ылым саласынан бұ рын пайда болғ ан, сондық тан, барлық адамның тә жiрибе мү мкiндiктерiнiң, дұ ниетанымының алғ ышартын қ ұ райды. ұ ғ ымдық сараптау арқ ылы жү ретiн ғ ылыми таным - ә рқ ашанда шектелген, толық емес, ал “ө мiрлiк дұ ние² - ә рқ ашанда айқ ын, сондық тан оның мә ртебесi анағ ұ рлым жоғ ары.

“Ө мiрлiк дү ние² неше-тұ рлi мә н-мағ нағ а толы, солар арқ ылы бiз заттарды танып, оларғ а мә н-мағ на беремiз. Бiрақ, адамдардың кө пшiлiгi дү ниедегi санадан тыс ө мiр сұ рiп жатқ ан заттарды танып-бiлiп жатырмыз деп ойлайды. Ал, шынына келгенде, адам “ө мiрлiк дү ниеденұ шығ атын мә н-мағ ынаны заттарғ а таң ады. Сондық тан, феноменология осы неше-тү рлi мә н-мағ ыналар санадан қ алай пайда болатынын зерттейдi. Ол ү шiн сананың алғ ашқ ы негiзiнде жатқ ан таза формаларын зерттеу қ ажет. Оғ ан жету ү шiн Э.Гуссерль “эпохе² ә дiсiн қ олданады. “Эпохе² дегенiмiз феноменологиялық редукция (қ ысқ арту) арқ ылы заттардың кең iстiк пен уақ ыттың шең берiндегi барлық ө мiрдегi байланыстарын “жақ шағ а алу², “сө ндiруұ қ ұ ралы. Осының арқ асында, заттың “эйдосы², яғ ни таза идеясы, мә нi ғ ана қ алады да, ол таза санағ а ашылады.

Сонымен, таза сананы ашқ анда, бiз одан “Абсолюттiк Мендi² (субъективтiк ағ ымды) табамыз. Дү ниедегi адамның iс-ә рекетке тұ сетiн барлық заттары мен қ ұ былыстарына сана мә н-мағ на бередi екен. Олай болса, санадан тыс ө мiр сү рiп жатқ ан объективтiк шындық жоқ. Ал сана ө зiн ө зi арқ ылы тү сiнiп, ө зiн феномен ретiнде қ арайды.

Э.Гуссерльдiң феноменологиясы ХХ ғ кө п ағ ымдарғ а ө з ық палын тигiздi. ә сiрсесе, герменевтика мен экзистенциализмге. Ендi сол бағ ыттарды талдауғ а кө шейiк.