Неопозитивизм ағымы

Неопозитивизм ( neo - жаң а, positivus - латын сө зi, - оң, дұ рыс деген мағ на бередi) - Батыс философиясының шең берiнде қ азiргi ғ ылымның дамуының барысында пайда болғ ан философиялық - танымдық мә селелердi талдап шешуге бағ ытталғ ан ағ ым. Оның тү п-тамыры позитивизмнiң негiзiн қ алағ ан француз ойшысы Огюст Конттың (1789 - 1857ж.ж.) шығ армаларына барып тiреледi. Сондық тан, ең алдымен позитивизмнiң негiзгi қ ағ идаларына тоқ талу қ ажет.

Егер немiс классикалық философиясында пайда болғ ан панлогистiк кө зқ арасқ а Шопенгауер Ерiктi, ал Кьеркогер жеке адамның тебiренiстерiн қ арсы қ ойса, Конт оғ ан қ арсы ғ ылыми деректерге негiзделген қ ағ идаларды қ арсы қ оюғ а тырысады. Конттың ойынша, ғ ылым - белгiлi бiр абстракциялық негiзден шығ арылатын бiлiм жү йесi, ал тарих философиясы - рухтың дү ниеге келiп дамуын суреттейтiн iлiм ғ ана емес. Ғ ылымның негiзiнде Дү ниеде белгiлi бiр тә ртiп пен ө рлеу барлығ ын кө рсететiн тә жiрибелiк байқ аудың негiзiнде алынғ ан ғ ылыми деректер жә не соларды теоретикалық дең гейге кө терiп талдау iс-ә рекетi жатыр.

Конт адамзат ой-ө рiсi ө зiнiң даму тарихында 3 сатыдан ө ттi деген пiкiрге келедi. Олар: 1. теологиялық (жалғ андық) саты - кө не заманнан ХIУ ғ дейiн; 2. метафизикалық саты - ХIУ-ХУIII ғ ғ; 3.позитивтiк саты - ХIХ ғ бастап пайда болады.

Теологиялық сатыда ө мiр ә лi ғ ылыми деректерге негiзделген жоқ, ө мiрдегi барлық қ ұ былыстар Қ ұ дайдың қ ұ дiреттi кү штерi арқ ылы тү сiндiрiледi. Метафизикалық сатыда адамның зердесiнiң дамуының негiзiнде барлық бұ рынғ ы кө зқ арастар сыналып терiстеле бастайды, барлығ ына деген кұ мә ндану, сенбеушiлiк пайда болады. Ө мiрдi тұ сiндiру жолында абстрактылық алғ ашқ ы негiздердi iздеу басталады (материя, идея форма, рух т.с.с.) ү шiншi - позитивтiк сатыда - ө ндiрiске негiзделген қ оғ ам пайда болып, альтруизм (ө зiнен гө рi басқ аның қ амын ойлау) эгоизмдi (ө зiмшiлдiк) жең ген уақ ытта нағ ыз ғ ылыми сатығ а ө рлеу мұ мкiндiгi пайда болды, - деп қ орытады О.Конт.

Жоғ арыдағ ы кө рсетiлген ойларғ а сә йкес, Конт ғ ылымды сала-салаларғ а бө лу мә селелерiмен айналысып, бiршама жетiстiктерге жетедi. Оның ойынша, ғ ылым - тарихи ғ асырдан ғ асырғ а дамып тұ рпайылық тан ө тiп кү рделенiп жатқ ан қ ұ былыс. ә рбiр жаң а пайда болғ ан ғ ылым саласы ө зiнiң қ ажеттi алғ ышарты ретiнде ө ткен сатығ а негiзделедi. Бiрақ, ө ткен сатының негiзiнде жаң а пайда болғ ан ғ ылымды толығ ынан тү сiнуге болмайды, оның ө зiндiк заң дылық тары пайда болады. Конт “тарихи кү рделену анық тамасына негiздей отырып ғ ылым салаларын былайша орналастырады: математика - астрономия - физика - химия - биология - социология. Осы тә ртiпке сә йкес социология биология ғ ылымына негiзделгенмен, бiрақ, адамдардың ө зара iс-ә рекет етуiмен байланысты жаң а заң дылық тарғ а ие болады. Социология ғ ылымының негiзгi мақ сатын ол тә ртiп пен ө рлеудi бiр-бiрiмен ұ штастыру қ ажеттiктерiнен шығ арады. Ал ол ұ шiн бү кiл адамзатты бiрiктiретiн жаң а дiн қ ажет. Ескi дү ниежү зiлiк дiндер бiр-бiрiмен кү ресiп, адамзатты қ айшылық тарғ а ә келдi жә не олардың қ ағ идаларының кө бi - жалғ ан. Олай болса, жаң а ағ арғ ан дiн қ ажет - ол қ азiргi ө мiр сү рiп жатқ ан, бұ рынғ ы тарихта болғ ан жә не болашақ та дү ниеге келетiн адамдардан тұ ратын Адамзаттың ө зi. Сондық тан, ол адамзатқ а Қ ұ дай ретiнде қ арап табынуғ а шақ ырды.

Конттың бұ л соң ғ ы ойын ө з уақ ытындағ ы замандастары терiс қ абылдағ анмен, бұ гiнгi таң дағ ы адамзатқ а ө те ө зектi мә селеге айналуда. Ө йткенi, бұ гiнгi таң дағ ы адамзат “адамның мә н-мағ налық дағ дарысына² келiп тiрелуде. Бұ кiл Адамзаттың басын бiрiктiретiн терең рухани-адамгершiлiк мағ насы бар жаң а дiн - аса қ ажеттi де тағ дырлы нә рсе. Бiрақ, ол, бiздiң ойымызша, Конттың айтқ ан Адамзаты емес, ө йткенi, Дұ ниеде сол адамның ө зiн тудырғ ан бiздiң арғ ы анамыз “ұ лы мә ртебелi Табиғ ат² бар. Оғ ан табыну - алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амда пайда болғ ан болатын. Шамасы, алғ ашқ ы адамдар ақ иқ аттан онша алшақ болмаса керек. Кө шпендi ө мiр салтын ұ стағ ан бiздiң ата-бабаларымыз да Табиғ атқ а, Тә ң iрге сенгенiн бiз жақ сы бiлемiз. Мың дағ ан жылдардағ ы ө ткен цивилизацияның жетiстiктерiне, ө мiрден алғ ан тә жiрибеге сұ йене отырып, жаң а дә режеде Табиғ атты аялауғ а, оғ ан табынуғ а, оны дiн тұ туғ а қ айта оралып қ ана адамзаты ө зiнiң ө мiрiн сақ тап қ алуғ а мү мкiншiлiк алар ма екен деген сұ рақ оқ тын-оқ тын ойымызғ а келедi.

ХХ ғ басындағ ы жаратылыстанудағ ы ашылғ ан жаң алық тар (радиоактивтi сә улелер, электрон т.с.с.) осы уақ ытқ а дейiнгi беделдi механистiк классикалық физиканың негiзгi қ ағ идаларына ү лкен соқ қ ы жасады. Электрон бө лшегiнiң тұ рақ ты салмағ ының жоқ тығ ы ғ алымдарды таң ғ алдырды. Франция елiнiң сол кездегi iрi математик - ғ алымы А.Пуанкаре “Олай болса материя жойылды², - деген пiкiрге келдi. А.Эйнштейннiң салыстырмалы теориясындағ ы кең iстiк пен уақ ыттың бiр-бiрiне ө тiп бiртұ тастық дә режеге келуiн қ алай тұ сiнуге болады? Мұ ндай сұ рақ тарды жалғ астыруғ а болар едi. Бұ л сұ рақ тарғ а жауап беру жолында позитивизмнiң екiншi сатысы дү ниеге келедi. Оның аты “ эмпириокритицизм ², яғ ни тә жiрибенi сынғ а алу деген мағ на бередi. Негiзгi ө кiлдерi - Эрнст Мах (1838-1916 ж.ж.), Рихард Авенариус (1843-1896 ж.ж.) т.с.с.

Жоғ арыда кө рсетiлген жаратылыстанудағ ы қ иындық тар бұ л ағ ымда “тә жiрибе² деген ұ ғ ымды қ айта қ арауғ а ә келедi. Олардың ойынша, бұ л ұ ғ ым материя мен сананың, физикалық пен психикалық тың қ арама-қ арсылығ ын жояды. Тә жiрибенiң қ ұ рамдас бө лiктерiн алып қ арасақ, оның физикалық жә не психикалық элементтерден тұ ратынын байқ аймыз. Егер бiрiншiсi - сыртқ ы тә жiрибенiң мазмұ нын кө рсететiн болса, екiншiсi - iшкiнi кө рсетедi. Ал элемент дегенiмiздiң ө зi нақ тылай келгенде адамның тү йсiктерi болып шық ты. Олай болса, олар субъектiсiз объект жоқ, объектiсiз субъект жоқ, - деген пiкiрге келедi. Мұ ны олар танымдағ ы “принципиалдық сә йкестiк² деп атады. Ә рине, субъект, яғ ни танымдық қ абiлетi бар адам бар жерде - объект, яғ ни танылатын жағ алай дұ ние бар. Нағ ыз ақ иқ аттың ө зi адамның жан-дү ниесiнен ө тiп, оның неше-тұ рлi тебiренiстерiн туғ ызып, адамның осы Дұ ниенi телегей-тең iз ретiнде қ араса, соның бiр тамшысы ретiнде сезiнгенде ғ ана пайда болса керек. Сонымен қ атар, танымның бұ л жақ тарын абсолюттеп шегiне жеткiзсек, ә рине, субъективтiк идеализм жолына тұ сiп кетуге ә бден болады. Сондық тан, марксизмде мұ ндай кө зқ арас уақ ытында сынғ а алынғ ан болатын.

Эмпириокритицизмнiң негiзгi қ ағ идаларының бiрi “ойлаудың тиiмдiлiгi² мен ғ ылымда тек суреттеу идеалына жету. Ойлау тиiмдiлiгiн олар организмнiң ө з-ө зiн сақ тау ұ шiн биологиялық қ ажеттiктердi ө теу жолындағ ы бейiмделуiнен шығ арады. Ғ ылымдағ ы ойлау тиiмдiлiгi “субстанция, “себептiлiк², “алғ ашқ ы негiз² т.с.с. мазмұ нсыз категориялардан бас тартуды қ ажет етедi, - дейдi олар. Олардың орнына ғ ылымдағ ы ашылғ ан элементтердiң ө зара байланыстарын суреттесе болғ аны. Сол кездегi ғ ылымдағ ы ашылғ ан кү рделi жаң алық тарғ а философиялық -методологиялық тұ рғ ыдан тұ сiнiк бере алмаса да, олар ХХ ғ басында басталғ ан ғ ылыми тө ң керiске ғ ылыми қ ауымдастық тың кө ң iлiн аударды.

Ендi мiне, бiз ХХ ғ 20-шi жылдарында пайда болғ ан позитивизмнiң ү шiншi сатысы - неопозитивизмнiң ө зiне келiп тiрелдiк. Негiзгi ө кiлдерi - Мориц Шлик (1882-1936 ж.ж.), Рудольф Карнап (1891-1970 ж.ж.), Людвиг Витгенштейн (1889-1951 ж.ж.), Бертран Рассел (1872-1970 ж.ж.) т.с.с.

Неопозитивизм ө кiлдерi белгiлi бiр толық қ анды философиялық мектептi, ағ ымды қ ұ рмайды. Жалпы алғ анда, ол философияның жеке ғ ылымдармен салыстырғ андағ ы ерекше Дұ ниеге деген кө зқ арастық - методологиялық маң ызы бар пә н екендiгiн мойындамайтын ә р-тұ рлi кiшi-гiрiм ағ ымдардың жиынтығ ы десек те болады. Олардың ойынша, бұ рынғ ы философия метафизиканың тартпалы батпағ ына батып жалғ ан тексерiлмейтiн ұ ғ ымдардың iшiнен шығ а алмай қ алды. Мысалы, Б.Рассел тек қ ана сезiмдiк деректердiң шынтуайттығ ын мойындайды. Объективтi дү ниенiң ө мiр сү руiн мойындағ анмен, ол оның негiзiн тек қ ана сенiмге негiздейдi - оны ғ ылыми жолмен дә лелдеу мұ мкiн емес. Сонымен қ атар, Б.Рассел эмпириокритицизмдегi сезiмдiк тә жiрибенi асыра тұ сiнудi қ олдамай, оны математикалық логика тұ рғ ысынан толық тыру керек деген пiкiр айтты. Олай болса, философия дегенiмiз тә жiрибеден алынғ ан негiзгi қ ағ идаларды логикалық талдаудан ө ткiзiп қ орытатын пә нге айналады. Осы логикалық позитивизмнiң келесi ө кiлiн - Р.Карнапты алатын болсақ, ол математикалық логика арқ ылы бiлiмдегi негiзгi ұ ғ ымдардың мазмұ нын, мә н-мағ насын тексеруге шақ ырды. Ал оның негiзгi қ ұ ралы - верификация (verificatio, - латын сө зi, - дә лелдеймiн деген мағ на бередi) принципi. Тiкелей верификацияғ а келер болсақ, ол ғ ылымдағ ы белгiлi бiр қ ағ идаларды ө мiрдегi тә жiрибеге сә йкестiгiн анық тау болып табылады. Ал дамығ ан теориялардағ ы қ ағ идаларғ а келер болсақ, оларды тек жанама тү рде верификациялауғ а болады.Ол ү шiн сол теорияның негiзiнде жатқ ан элементарлық, атомарлық, протоколдық сө йлемдерге шейiн жетiп, оларды ө мiрдегi сезiмдiк тә жiрибеден шығ атын деректермен салыстырып тексеру қ ажет. Ә рине, мұ ндай жұ мыстар философия саласында iстелуi керек. Олар бұ л салада кө п жұ мыстарды атқ арды. Бiрақ, қ оғ амдық -гуманитарлық пә ндердi алар болсақ (ә сiресе этика мен психологияны) верификация принципiнiң кө п жағ дайда ә лсiздiгiн байқ ауғ а болады. Ал осының негiзiнде олардың бә рiн ғ ылымның шең берiнен шығ арып тастауғ а, ә рине, болмайды. Бұ л логикалық позитивизмнiң негiзгi кемшiлiктерiне жатады.

Б.Расселдiң ә леуметтiк философиялық кө зқ арастарына келер болсақ, ол қ оғ ам ө мiрiнде белгiлi бiр даму заң дылық тары жоқ деген пiкiрге келедi. Адамдардың iс-ә рекеттерiне шешушi ық палды кө бiнесе олардың инстинктерi мен iң кә рлерi тигiзедi. Сонымен қ атар, ол адамның ерiктiк ө мiрге деген ынтасын терең бағ алап, тоталитаризмнiң қ ай-тұ рiн болмасын (сталинизм, фашизм) тұ лғ аны мемлекеттiң қ ұ рсауына алғ аны ү шiн қ атты сынады.

Неопозитивизмнiң екiншi тү рi - лингвистикалық философияның ө кiлдерiне келер болсақ, олар философияның айналысатын негiзгi iсiн тiлдегi сө здердi, ғ ылыми сө йлемдердi логикалық жолмен талдаудан кө редi. Л.Витгенштейннiң ойынша, философия тек қ ана “тiлге сын² ретiнде ғ ана ө мiр сү ре алады. Ө зiнiң “Логикалық -философиялық трактаттар² деген ең бегiнде ол “Менiң тiлiмнiң шең берi менiң Дү ниемнiң шең берiн қ ұ райды², - дейдi. Бұ л философия саласында ашылғ ан ұ лкен жаң алық тардың бiрi болды, ө йткенi, қ айсыбiр ұ лттық тiлдiң қ ұ рылымы сол халық тың дұ ниесезiмi мен дұ ниеқ абылдауына, керек болса, дұ ниеге деген кө зқ арасына шешушi ық палын тидiредi. Оны бiз қ азiр “халық тың менталитетi² деген ұ ғ ыммен беремiз. Л.Витгенштейннiң негiзгi идеясы - тiлдегi сө здердi ұ қ ыпты пайдалану, басқ а жағ дайда ол бiздi неше-тұ рлi абстрактылық ұ ғ ымдардың қ ұ рсауына қ амап алдастырады.

ХХ ғ 50 жылдарынан бастап позитивизмнiң соң ғ ы сатысы дү ниеге келдi - оны постпозитивизм (соң ғ ы позитивизм) деп атайды. Негiзгi ө кiлдерi - Карл Раймунд Поппер (1902-1994 ж.ж.), Томас Самюэль Кун (1922 ж.), Имре Лакатос (1922-1974 ж.ж.), Пауль Фейерабенд (1924 ж.) т.с.с.

К. Поппер ғ ылымның дамуындағ ы верификация принципiнiң жеткiлiксiз екенiн кө рсетедi. Ғ ылымның дамуындағ ы пайда болғ ан ешқ андай теория “соң ғ ы ақ иқ ат² емес, кү ндердiң бiр кү нiнде ол терiске шығ арылуы мү мкiн. Олай болса, ғ ылымдағ ы қ ағ идалардың терең табиғ аты - олардың болжамдығ ында, қ ателiк кету мү мкiндiгiнде. Оны ол фаллибилизм (қ ателiк) дейдi. Ғ ылымдағ ы бiлiмнiң дамуы негiзiнен алғ анда неғ ұ рлым ә ртұ рлi гипотезалардың кө бiрек ұ сынылуымен бiрге оларды фальсификациялаумен (терiске шығ аруғ а тырысу, оғ ан қ арсы бағ ытталғ ан пiкiрлердi ұ сыну) байланысты. Сонда ғ ана ғ ылым дү ниетану жолында терең дей тү седi.

Ө зiнiң жалпы Дү ниеге деген кө зқ арасында ол “Ү ш ә лем² теориясын ұ сынады. Олар: физикалық ә лем, яғ ни бiздi жағ алай қ оршағ ан дү ние. Келесi - ментальдық ә лем (Платонның “идеялар ә лемiне ұ қ сас). Ү шiншi ә лем - адамзат жеткен шынтуайтты ө мiр сұ ретiн бiлiм ә лемi (Орта ғ асырдағ ы Ибн-Роштың адамзат интеллектiне ұ қ сас).

К.Поппердiң ойынша, философия ғ ылым емес, ө йткенi, оның негiзгi қ ағ идаларын фальсификациялауғ а болмайды. Бiрақ, ол адамғ а ө мiрдiң мә н-мағ насын ашып, сондағ ы адамның алатын орнын кө рсетуге тырысады. Сол ү шiн ол философияны биiк бағ алайды.

Ө зiнiң ә леуметтiк философиясында К.Поппер адамзат тарихында ешқ андай заң дылық тар болғ ан емес деген пiкiрге келедi. Осы тұ рғ ыдан ол марксизмдi, ә сiресе “коммунизм² идеясын қ атты сынғ а алады.

К.Поппердiң идеялары И. Лакатосқ а зор ә серiн тигiздi. Ғ ылымның тарихи дамуын зерттей келе ол “ ғ ылыми зерттеу бағ дарламасы ² атты танымдық методологияны ұ сынады. қ айсыбiр кемелiне келген ғ ылымда ө не бойы жаң а теориялар пайда болып бiр-бiрiн ауыстырып жатады. Ал оның ө зi сол ғ ылымдағ ы қ абылданғ ан “зерттеу ережелерiмен² тығ ыз байланысты. Олардың бiреуi (оң эвристика) болашағ ы бар зерттеу жолдарына сiлтесе, келесiлерi (терiс эвристика) қ ай зерттеу жолдарынан аулақ болу керек екенiн кө рсетедi.

Қ айсыбiр “ғ ылыми-зерттеу бағ дарламасының ² iшкi бұ зылмайтын “қ атты ө зегi² болады - оғ ан iргетасты терiске шығ арылмайтын қ ағ идалар ғ ана кiредi. Ал оны қ оршап тұ рғ ан “қ орғ айтын шең берге² келер болсақ, ондағ ы гипотезалардың негiзгi функциясы - бағ дарламаның ө зегiн қ орғ ау болып табылады. Бiрақ гипотезалар фальсификацияланып жартылай, я болмаса толығ ынан жоқ қ а шығ арылуы мү мкiн. Онда оның орнына жаң а гипотеза келедi.

“Ғ ылыми-зерттеу бағ дарламасының ² ә рi қ арай ө рлеу мү мкiндiгiн қ алай анық тауғ а болады? И.Лакатостың ойынша, егер бағ дарламаның теоретикалық ө суi оның эмпириалық ө суiнен алда жұ рсе, яғ ни теоретикалық тү рде болашақ та ашылатын кейбiр деректердi болжай алсақ, онда ол - ө рлеу ү стiнде. Ал жаң а ашылғ ан деректердi соң ынан теоретикалық тү рде жалпылау, тү сiну дегенiмiз - ол бағ дарламаның сарқ ылғ анын, жақ ын арада оның басқ а “ғ ылыми-зерттеу бағ дарламасыменұ ауыстырылатынын кө рсетедi.

Ғ ылымның даму тарихы - неше-тү рлi зерттеу бағ дарламаларының бiр-бiрiмен сайысқ а тү суi, олардың эвристикалық мү мкiндiктерiнiң ашылуы. Ғ ылымның iшкi жә не сыртқ ы тарихы бар. Iшкi тарихқ а идеялар мен методологиялардың бiр-бiрiн ауыстыруы жатса, сыртқ ы тарихына ғ ылымды ұ йымдастыру формалары мен ұ лы тұ лғ алардың қ ызметi жатады.

Постпозитивизмнiң келесi iрi ө кiлi - Томас Кун. Ол ғ ылым философиясы ағ ымына жатады. Ғ ылым дегенiмiз - белгiлi “ғ ылыми қ ауымдастық тың ² басын қ осып бiрiктiретiн ә леуметтiк институт. Олар белгiлi бiрегей теория, методология, дү ниеге деген кө зқ арас ұ стағ ан, нақ тылы ғ ылыми нормалар мен қ ұ ндылық тарды мойындағ ан қ ауым. Олардың бә рiн бiрiктiретiн ғ ылымдағ ы парадигма. Ө зiнiң “Ғ ылыми революциялардың қ ұ рылымы² деген ең бегiнде Т.Кун “парадигма деп мен ғ ылыми қ ауымдастық қ а белгiлi бiр уақ ыттың шең берiнде ғ ылыми мә селелердi шешу жолдарын кө рсететiн барлығ ының мойындағ ан ғ ылыми жетiстiктерiн айтамын², - дейдi. Парадигма белгiлi бiр ғ ылыми қ ауымдастық тағ ы методтар мен iзденiс жолдарын, ғ ылыми ақ уалдың қ айнар кө зiн қ ұ райды. Ғ ылыми теорияғ а келер болсақ, ол парадигмағ а қ арағ анда анағ ұ рлым тө менгi дә режеде, ө йткенi, қ айсыбiр теория белгiлi бiр парадигманың шең берiнде пайда болады. Оны басқ а парадигманың шең берiнде тү сiну қ иын. Ол ү шiн оны қ айта қ арау керек.

Т.Кун парадигмағ а соң ынан екiншi ат бередi - ол дисциплинарлық (пә ндiк) матрица (негiз). Оның негiзгi элементтерi ретiнде ол символдық жалпылау ү лгiлерiн, концептуалдық (тұ жырымдық) моделдердi, ғ ылыми қ ауымдастық тың мойындағ ан қ ұ ндылық тарды жә не ғ ылыми тұ рғ ыдан шешiлген ү лгiлердi қ арастырады. Ғ ылымдағ ы белгiлi бiр парадигманың ү стемдiгi - оның дамуының жақ сы дең гейде екенiн кө рсетедi - бiрте-бiрте тә жiрибелiк деректер жиналып ө ң деледi, зерттеудiң жолдары зерттелiп жетiледi т.с.с. Бiрақ, ол ү не бойы олай болмайды - кейбiр ғ ылымда ашылғ ан жаң а деректер бұ рынғ ы парадигманың шең берiнде тү сiнiлмейдi, ғ ылымдардың арасында кү мә ндану, бұ рынғ ы парадигманың қ ұ ндылық тарына сенiмсiздiк пайда болады. Ғ ылымның дамуында дағ дарыс орын алып, ол жаң а парадигмалардың пайда болуына, бiр-бiрiмен кү реске тү суiне ә келедi. Осының нә тижесiнде бiр жаң а парадигма жең iске жетiп, ғ ылыми қ ауымдастық оның қ ұ ндылық тарын мойындап, нә тижелi зерттеулер жұ ргiзе бастайды. Сонымен, бә рi де тағ ы қ айталанады.

Ғ ылымның дамуына деген мұ ндай тарихи кө зқ арас неопозитивизмнiң кө п ағ ымдарына қ арсы болды. Сонымен қ атар, Т.Кунның екiншi жетiстiгi - ол тә жiрибелiк деректердiң неопозитивизмдегi басымдылығ ын терiске шығ арып, ғ ылымда парадигмағ а тә уелсiз деректердiң жоқ екенiн дә лелдедi. Парадигманы игерген ғ алым деректердiң бә рiн соның “сә улесi² арқ ылы кө редi. Деректер теорияны сынамайды, керiсiнше, теория қ андай деректердi тә жiрибеге ең гiзу керек екенiн пайымдап анық тайды.

Постпозитивизмнiң келесi ө кiлi - Пауль Фейерабендтiң ойынша, ғ ылымда ә рқ ашанда мойындалғ ан теорияларғ а қ арсы бағ ытталғ ан теориялар жасалуы керек, сонда ғ ана олардың арасында ө зара бә секестiк пайда болып, ғ ылымның дамуы тездейдi. Ғ ылыми теорияларда пайдаланатын терминдер ә рбiреуiнде тек ө зiне ғ ана тә н мазмұ нғ а ие болады. Бiр теориядағ ы терминдер екiншi теорияғ а ең гiзiлсе, олардың мазмұ ны дереу ө згередi. Сондық тан, оларды бiр-бiрiмен салыстырып бағ а беру мұ мкiн емес. Олай болса, ә рбiр ғ алым ө зiнiң теориясын жасауғ а мү мкiндiк алады. Бә секестiктiң негiзiнде жең iске жеткен теория ақ иқ атқ а жақ ын, я болмаса оғ ан сә йкес келгенiнен емес, ол - соны қ олдайтын қ ауымның насихатының жемiсi. Олай болса, ғ ылым - қ оғ ам ө мiрiндегi басқ а идеологиялық институттар сияқ ты - оның дiн, миф, философия т.с.с. айырмашылығ ы шамалы. Сондық тан, олардың бә рi де тең қ ұ қ ылы болуы қ ажет. Бұ л қ орытынды неопозитивизм ағ ымының шығ армашылық потенциалының сарқ ыла бастағ анын кө рсетедi. Дегенмен, неопозитивизм шең берiндегi ә р ағ ымның ө з жағ ымды жақ тары бар - олардың бә рi де ғ ылым философиясында кең iнен пайдаланады.