ХХ ғ дiни философия

ХХ ғ ғ ылым мен техниканың керемет жетiстiктерi - адамзаттың ғ арышты игерiп ө з пайдасына жаратуы, атомның iшкi орасан-зор кү ш-қ уатын адамзат игiлiгiне пайдалануы, осы екi - мега-ә лем мен микро-ә лем арасындағ ы ашылғ ан миллиондағ ан табиғ ат сырлары, бiр қ арағ анда, дiни философияны қ оғ амдық сананың шең берiнен алысқ а ығ ыстырып тастағ ан болар деген ой келедi. Алайда, мұ ндай пiкiр шындық қ а сай келмейдi, ө йткенi, бiздiң жоғ арыдағ ы ой-ө рiсiмiз тек қ ана дiннiң гносеологиялық (танымдық) тү п-тамырын ғ ана қ амтыды. Ал оның ө зiн терең iрек қ арар болсақ, “ұ лы мә ртебелi Табиғ ат² қ аншама iшкi сырларын ә лi де болса қ ұ пия сақ тап, адамдарды адастыруда...

Ал ендi дiннiң ә леуметтiк тү п-тамырына келер болсақ, дұ ниедегi зұ лымдық тың салмағ ы ең болмаса бiр граммғ а кемiдi ме екен?!! Хиросима мен Нагасаки, Бухенвальд трагедиясынан ө ткен адамзатқ а мұ ндай сұ рақ ты қ оюдың ө зi артығ ырақ болар.

Ендi дiннiң психологиялық тұ п-тамырын сараптасақ, бiз жағ дайдың бұ рынғ ы дә уiрлермен салыстырғ анда ө рши тү скенiн байқ аймыз. Егер бұ рын ө лiм мә селесi жеке адам толғ анысының шең берiнен шық паса, - қ андай қ антө гiстi соғ ыс, я болмаса, эпидемия, жер сiлкiну, топан-су болса да, бiрде-бiр адам бү кiл адамзат тарихының ә рi қ арай жалғ аса берерiне ешқ андай кұ мә н келтiрмеген болса, - ХХ ғ екiншi жартысында ондай кү дiк пайда болып, ө рши тү стi (ядролық соғ ыстың салдарынан бұ кiл жер бетiндегi тiршiлiктiң қ ұ рып кету мү мкiндiгi, сездiрмей жақ ындап келе жатқ ан экологиялық апаттың ү рейi т.с.с.)

Мiне, жоғ арыдағ ы кө рсетiлген жә не басқ а да жү здеген себептер ХХ ғ асырдағ ы дiннiң ә рi қ арай етек жайып ө суiне, олай болса, дiни философияның да қ оғ амдық санадағ ы алатын ү лесiнiң молаюына ә келiп соқ қ аны дә лелдеудi талап етпейтiн қ ағ идалар. Олай болса, қ азiргi дү ниежү зiлiк дiндердегi қ алыптасқ ан ақ уал, дiни философиядағ ы жаң а ойлар мен тебiренiстер зерттелiп, оқ ылуы керек.

ХХ ғ Христиандық философия

ХХ ғ христиандық философия ә леуметтiк зұ лымдық тың негiзгi ү ш себептерiн кө рсетiп, оларды кiнә лә йдi. Бiрiншiден, ол жаратылыстану ғ ылымдарында қ алыптасқ ан “ә лем дегенiмiз ө з негiзiнде ө мiр сұ рiп жатқ ан болмыс² деген қ ағ ида. Екiншiден, либерализм ұ рандарының негiзiнде қ алыптасып ағ арғ ан, Қ ұ дайдан бас тартқ ан мемлекет. Ү шiншiден, коммунизм (Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы мен басқ а социалистiк елдер) бұ кiл байлық ты мемлекеттiң қ олына ө ткiзiп, қ арапайым адамдарды сол мемлекеттiң қ ұ лына айналдырса, капитализм (Батыс елдерi) негiзгi жұ мысшы халық ты тауарғ а, яғ ни затқ а айналдырады. Жеке меншiкке деген адамның қ ұ қ ы - табиғ аттың заң ы, адам жеке меншiкке жету ұ шiн жұ мыс iстейдi - мiне, осы тұ рғ ыдан христиандық философия, ә сiресе, коммунизм идеясын қ атты сынғ а алады.

Христиандық философияның негiзгi мә селесi - ол болмысты тану болып есептеледi. Е.Жильсон оны былайша тұ жырымдайды: “егер екi философ болмысты тұ сiнуде екi жақ та болса, онда барлық жағ ынан да олар бiр-бiрiне қ арама-қ арсы.

Бұ л философия “болмыс² (esse) жә не “дұ ниедегi бар², ө мiр сұ рiп жатқ анды (ens) бiр-бiрiнен айырады. Болмыс категориясы тек қ ана мә ң гi, абсолюттi, қ ұ дiреттi ө мiр сұ рiп жатқ ан Қ ұ даймен тең елсе, нақ ты бұ л дү ниеде ө мiр сұ рiп жатқ ан заттар - жаратылғ ан, ө тпелi, олардың болмысқ а тек қ ана қ атысы ғ ана бар, яғ ни уақ ытша келген.

Нақ тылы дү ниеге келген заттардың “ө мiр сү руi² (existentia) мен мә н-мағ насы (essentia) бар. Олар бiр-бiрiмен қ осылып, сонымен қ атар, бө лiнiп жатады. Бұ л дү ниеде ө мiр сұ ру, яғ ни болмысқ а қ атысты болу дегенiмiз - жаратылғ андық тың белгiсi. Екiншi жағ ынан, мә н-мағ нағ а ие болу дегенiмiз - нақ тылы, белгiлi зат болумен тең, олай болса, ол ә рқ ашанда шектелген, ө тпелi - ол жалпы болмыс емес, тек қ ана нақ тылы болмыс. Жак Маритеннiң айтуына қ арағ анда, ә рбiр болмыс ө мiр сү ру мен мә ндiлiктен тұ рады. Мә ндiлiк “Бұ л зат не?, - деген сұ рақ қ а жауап берсе, мысалы, - тас, “ө мiр сү рудiң ² қ оятын сұ рағ ы тiптi басқ аша: “Ол бар ма, яғ ни, дә л қ азiр ө мiр сұ рiп жатыр ма, ә лде жоқ па? Олай болса, бұ л дү ние кездейсоқ ты, оның шең берiнде ә рбiр заттың болуы да, болмауы да мұ мкiн. Нақ тылы дү ние тә уелдi, ө з-ө зiне жеткiлiксiз, тек қ ана Қ ұ дай толық қ анды кемелiне келген болмыспен тең, -деп қ орытады ө зiнiң ойын Ж.Маритен.

Адам - дене мен рухтан тұ рады. Ол ө зiнiң материалдық қ ажеттiктерiн мемлекеттiң шең берiнде ә леуметтiк пә нде ретiнде ө тесе, персона (тұ лғ а) ретiнде ол Қ ұ дайғ а тә уелдi. Сондық тан бұ л философия адамның материалдық мә селелерге (бiр жағ ынан жетiспеушiлiкке, екiншi жағ ынан - оның кө птiгiне) кө п кө ң iл бө лгенiн жаратпайды. Ө йткенi, адам - зат емес, ол тұ лғ а. Олай болса, жердегi тә ртiп рухқ а тә уелдi болуы қ ажет. Адамның жеке ө мiрi ө зiнiң шең берiнде жабылып қ алмай басқ а адамдарғ а ашық болуы керек.

Христиандық философияның негiзгi мә селелерiнiң бiрi - сенiм мен бiлiмнiң ара-қ атынасы. Бұ л мә селенiң дiни шешiмiн алғ аш рет Орта ғ асырда Ф.Аквинский тапқ ан болатын. ХХ ғ дiни философия осы шешiмдi бұ лжытпай орындап, қ адағ алап отыруғ а тырысады. Ол шешiм - бiлiмге қ арағ анда сенiмнiң басымдылығ ы. Дiни сенiм мен ақ ыл-ой арқ ылы дұ ниетану - бiр-бiрiне қ арсы емес, бiрiн-бiрi ығ ыстырмайды, керiсiнше, бiрiн-бiрi толық тырады, олар бiр ө зенге қ ұ ятын екi бұ лақ сияқ ты. Сенiмнiң тү пкi қ айнар-кө зi - Қ ұ дайдың адамғ а берген аяны - оның ақ иқ аттығ ына еш кұ мә н келтiруге болмайды. Ақ ыл-ой арқ ылы дү ниетану - жаратылғ ан пенде - адамғ а берiлген ұ лкен сый. Бiрақ, қ айсыбiр адам шектелген, соң ы бар пенде болғ андық тан, оның бiлiм-тануы да сол сияқ ты, ол бә рiн бiле алмайды. Олай болса, ақ ыл-оймен табылғ ан бiлiмдi ә рқ ашан қ ұ дiреттi тү рде берiлген сенiм ақ иқ аттарымен салыстырып, бақ ылап отыруымыз қ ажет. Олардың ойынша, ол, ә сiресе, ХХ ғ ғ ылыми-техникалық революцияның жетiстiктерiн сараптау ү шiн аса қ ажет.

Осы тұ рғ ыдан олар ХХ ғ ашылғ ан ұ лы ғ ылыми жаң алық тарды Библияның негiзгi қ ағ идаларымен салыстырып, олардың “ақ иқ аттығ ына² бағ а бередi. Мысалы, ХХ ғ екiншi жартысында астрофизика саласында ашылғ ан бiз ө мiр сү рiп жатқ ан Дү ниенiң пайда болуы мен жасы жө нiндегi “ ү лкен жарылыс ² теориясын алайық. Алғ ашында материя “сингулярлық ², яғ ни орасан-зор қ ысымның негiзiнде “нұ ктелiк² жағ дайда ө мiр сү рген. Ал оның ө зi 15 млрд. жыл бұ рын “ү лкен жарылысты² тудырып, бiздiң галактикадағ ы жұ лдыздар жү йесiнiң қ алыптасуына ә келдi (қ ұ с жолы). Жарылыстың кү шi сондай орасан-зор болғ андық тан, осы уақ ытқ а дейiн жұ лдыздар бiр-бiрiнен алыстап кең iстiкте ұ шып барады. Оны астрофизиктер “бiр-бiрiнен қ ашып бара жатқ ан галактика² дейдi. Бұ л теорияны қ арапайым адамның санасына ең гiзу ө те қ иын, ө йткенi, нү ктеден, практикалық тү рде, жоқ тан бiздiң галактика сияқ ты орасан-зор Дү ние пайда болды. Ойлап қ араң ызшы: кү ннiң iшiне 1млн. жуық жер сияқ ты планеталар сиып кетуi мү мкiн. Ал кү н - қ арапайым орта жұ лдыз. Ал олардың саны 200 млрд. артық!!! Ал осының бә рi “нү ктеден² пайда болды!!

Ал христиандық философияның бұ л ғ ылыми жаң алық қ а берген бағ асына келер болсақ, олар бұ л ашылғ ан жаң алық Қ ұ дайдың “ жоқ тан ² бар дұ ниенi жаратқ аны жө нiндегi дiни қ ағ иданы ғ ылыми тү рде дә лелдейдi деген пiкiрге келедi. Олай болса, бұ л теорияның ақ иқ аттығ ына кү мә н келтiруге болмайды.

Екiншi мысал ретiнде биология саласында ашылғ ан тiршiлiктi клональды тұ рде, яғ ни жыныстық жолдан тыс, жарату мұ мкiндiгiн келтiруге болады. Биологтардың айтуына қ арағ анда, тiрi организмнiң ә рбiр клеткасында организмнiң бұ кiл “генетикалық коды² жазылғ ан. Олай болса, белгiлi бiр клеткадан жасанды жағ дай тудырып дә л сол организм сияқ ты жаң а тiршiлiктi дү ниеге ә келуге болады!! Ә рине, бұ л ғ ылым саласында ашылғ ан ғ ажап жаң алық. ХХ ғ асырдың аяғ ында ағ ылшын ғ алымдары клеткадан “Долли² деп ат қ ойғ ан қ ойды да тудырып ө сiрдi.

Христиандық философияғ а келер болсақ, бұ л жаң алық та ақ иқ атты деген пiкiрге келедi. Ө йткенi, Қ ұ дайдың ө зi алғ ашқ ы “клональды эксперименттi² жасады: Адамның бiр қ абырғ асын жұ лып алып одан Еваны тудырды. Ә рине, мұ ндай “аргумент² бiздi кү лдiртуi мү мкiн. Ә ң гiме - осы философияның ғ ылым жетiстiктерiн ө з iшiне кiргiзiп заман ағ ымына сай келуге тырысуында болса керек.

Шындығ ында, христиандық философияның қ ойғ ан мә селесi ө те ө зектi, бiрақ, оны сә л ө згертсек, онда ол адамның дү ниетану мұ мкiндiгi моральдық сананың бақ ылауында болып, бұ кiладамзаттық қ ұ ндылық тардың шең берiнде даму қ ажеттiгiне келiп тiреледi. ХХ ғ бiр жағ ынан ақ ыл-ой арқ ылы дү ниетанып, оны қ айта ө згертудiң орасан-зор мү мкiндiктерiн ғ ана кө рсетiп қ оймай, сонымен қ атар, “ғ ылыми ө р кө кiректiктен² сақ болу қ ажеттiгiн кө рсеттi. Ғ алымдар ашқ ан жаң алық тарын дереу дү ниеге ең гiзiп, адамзат пайдасына жаратуғ а тырысады. Бiрақ, ол жаң алық бiзге пайдасымен бiрге, кө п ойламағ ан терiс салдарын ө мiрге ә келiп, қ оғ ам алдында неше-тұ рлi жаң а қ ауыптердi тудырады. Адамзат алдындағ ы кө п экологиялық мә селелердiң пайда болуының терең себептерiнiң бiрi, мiне, осында.

ХХ ғ христиандық философия туғ ызғ ан iрi тұ лғ аның бiрi - Пьер Теяр де Шарден (1881-1955 ж.ж.) Негiзгi ең бегi “ Адам қ ұ былысы ² деп аталады.

Дiни философтың қ ойғ ан негiзгi мә селесi: “Адам Қ ұ дайдың жаратқ ан Дұ ниесiнiң қ онағ ы ма, я болмаса, сол жү рiп жатқ ан жаратылысқ а ө з ұ лесiн қ осып оны ә рi қ арай дамыта ма - Егерде, бұ л Дұ ние дайын кұ йiнде адамғ а берiлсе, онда адамғ а тек қ ана оның ғ ажаптығ ына таң ғ алып, оғ ан табынудан басқ а ешнә рсе қ алмайды. Ал егерде Дұ ниенiң басы да, аяғ ы да болмай, бiрақ ол ү не бойы жаң ару, ө згеру (эволюция) ү стiнде болса, онда адамның бұ л Дү ниеге келуiнiң негiзгi мақ саты - оны ә рi қ арай дамытып, кө ркейтiп, ө згертуiнде болса керек², - деп қ орытады П. Т. де Шарден.

Ө зiнiң философиясында ойшыл материализм мен идеализмнiң бiржақ тылығ ын сынап, шынына келгенде Дү ниенiң сыртқ ы материалдық жә не iшкi психикалық рухани жақ тары болуы қ ажет деген пiкiрге келедi. Егер Дү ниенiң алғ ышарты ретiндегi рухани қ осындысы болмаса, онда жалғ ыз материядан тұ ратын ә лемде адам пайда болмас едi.

П.Т. де Шарденнiң ойынша, Ғ арыштың ө мiр сү руi мен ә рi қ арай ө рлеуiнiң негiзiнде екi энергияның (кү ш-қ уаттың) тiкелей қ атысы бар. Олар - тангенциалдық, яғ ни физикалық кү ш-қ уат жә не радиалдық, яғ ни психикалық, рухтық. Егер тангенциалдық кү ш Дұ ниенiң элементтерiн бiр-бiрiне тартып, оның бiртұ тастығ ын қ амтамасыз етiп отырса, радиалдық энергия оларды ал ғ а жә не жо ғ ары ғ а, кұ рделенуге ә келедi.

Дұ ниенiң тарихи дамып кү рделенуi, негiзiнен ұ ш ғ арыштың ө ткен сатыларымен байланысты. Олар: ө мiр алды; ө мiр; ой.

Бiрiншi - “ө мiр алды² сатысында галактиканың қ алыптасуы мен оның химиялық кұ рделенуi басталады. Жер бетiндегi жылы неше-тұ рлi минералдар мен тұ здар ерiген суларда кұ ннiң сә улесiнiң энергиясы арқ ылы неше-тұ рлi кү рделi химиялық қ осындылар пайда болып, ақ ырында, ө мiрдiң алғ ашқ ы тұ рпайы микро тү рлерi дұ ниеге келедi.

Екiншi - ө мiр сатысында жер бетiнде тiршiлiктiң миллиондағ ан тұ рлерi дү ниеге келiп биосфера қ алыптасады, оның ең ә сем гұ лi - адам дұ ниеге келедi.

Ү шiншi - ой сатысында адамның қ алыптасуы мен дамуы басталып бұ гiнгi кү нге дейiн жетедi. П.Т. де Шарденнiң ойынша, қ азiр бiрiккен адамзаттың қ алыптасуы жұ рiп жатыр. Адамзатпен бiрге жер бетiнде жаң а қ абат - ноосфера, яғ ни ақ ыл-ой қ абаты қ алыптасып жатыр. Адамзаттың ә леуметтiк ө рлеуi - материя мен тiрi табиғ аттың ө рлеуi, кұ рделенуi, дамуының жалғ асы. Дү ние бiздiң кө з алдымызда ә рi қ арай дамып, жаратылу ү стiнде, қ азiргi уақ ытта оның негiзгi кiлтi - адамның қ олында. Ө йткенi, адам саналы тү рде эволюция процесiне қ атысуда. Материяны қ айта қ ұ рып ө згерту жолында адам шығ армашылық дең гейiне кө терiлiп ө зiнiң кiм екенiн Дұ ниеге кө рсетедi.

Осы тұ рғ ыдан П.Т. де Шарден кейбiр христиан дiнiндегi моральдық қ ағ идаларды сынғ а алады. ә сiресе, енжарлық, мойын ұ сынушылық ты. Адам ө мiрге белсендi тү рде қ атысуы керек, яғ ни оның ө мiрдегi негiзгi мақ сат-мұ раты - жасампазды ең бек дә режесiне кө терiлу болмақ. “Жақ сы христианин Дү ниенiң жаратылу процесiне белсендi қ атысады, цивилизациялық ағ ымның белсендi мү шесiне айналады². Жамандық - енжарлық, жақ сылық - белсендiлiк.

Сонымен бiрге П.Т. де Шарден ұ жымдық ө мiр сұ руге шақ ырады. Жаң ғ ыздық тағ ы адам рухани жетiле алмайды. “Менiң ² жетiлуiм ұ жымдық сана арқ ылы ғ ана жұ рмек.

Қ азiргi қ оғ амдағ ы дағ дарыс - ө рлеудiң дағ дарысы. Адамзат Дұ ниенiң ә рi қ арай ө рлеуiнiң негiзгi кұ шiне айналғ анын сезiнедi, екiншi жағ ынан, осы сезiмнен қ орқ ып, оғ ан кұ мә ндана бастайды. Ал осы iзгiлiктi iстi ә рi қ арай жалғ астыру ұ шiн адамзатқ а белгiлi бiр рухани тiрек қ ажет. Ол тек “ ө мiрден де жоғ ары ² қ ұ дiреттi кү ш болуын талап етедi. Ол адамзаттың алдында ә рқ ашанда шамшырақ тай жанып тұ руы керек. Ол оны аспандағ ы ең кү штi жарқ ырағ ан жұ лдызғ а тең еп, оғ ан “ Омега ² нү ктесi деген ат қ ояды.

Ойшылдың ойынша, Омега кең iстiк пен уақ ыт шең берiнен тыс, Дұ ниенiң алдында тұ рып ө зiнiң психикалық радиалдық энергиясы арқ ылы бұ кiл ө мiр сү рiп жатқ анның бә рiне де ө з ә серiн тигiзiп жатқ ан қ ұ дiреттi кү ш. Ол кү ш, негiзiнен алғ анда, сү йiспеншiлiк, ал оның ең кiшкентай ұ рығ ы - ол молекуланың iшкi тарту кү шi. Сонымен, П.Т. де Шарденнiң Омегасы христиан дiнiнiң Қ ұ дайына ұ қ самайды - ол таза рух, сананың жиынтығ ы, сонымен қ атар, дү ниенiң ә рi қ арай дамып кү рделенуiнiң негiзгi себебi.

П.Т. де Шарденнiң философиясы ХХ ғ адамзат ой-ө рiсiне ө зiнiң зор ық палын тигiздi. Оның себептерiнiң бiрi - ғ ылымның жетiстiктерiне сү йене отырып, Дұ ниенiң дамуы жө нiндегi бiртұ тас iлiмдi тудыру қ ажеттiгiн кө рсеткенiнде болса керек. Екiншiден, оның адамзатты жасампаздық ең бекке, соның негiзiнде жер бетiнде ноосфераны тудыруғ а шақ ырғ ан шабытты ойлары да кө п адамдарғ а ө зiнiң зор ә серiн тигiздi. Ү шiншiден, оның адамғ а деген зор сенiмi, гуманизм мен ө рлеудiң бiр-бiрiмен байланысты екенiн кө рсеткенi де бұ гiнгi дағ дарыстағ ы адамзатқ а шынайы сабақ болды. Ал, ендi осы ХХ ғ тудырғ ан орасан-зор қ айшылық тар мен тебiренiстер қ азiргi Шығ ыс философиясында қ алай шешiледi? Ендi осы сұ рақ қ а жауап беруге тырысайық.