Адамның дүниеге келу мәселесі

Адамның Дү ниеге келу мә селесі - ғ ылымдағ ы ең терең қ ұ пиялардың бірі. Біз оны Дү ние, болмыстың ө зінің пайда болу мә селесі мен жалпы тіршіліктің жер бетіне келуімен пара-пар келетін мә селе дер едік. Осы аталғ ан ү ш тұ ң ғ иық тың біреуіне терең деп кө релік.

Философия тарихында мың дағ ан жылдар бойы кең таралғ ан теологиялық тұ жырым – адамды Қ ұ дайдың жаратқ ан пендесі ретінде тү сінеді. Христиан діні тіпті адамды Қ ұ дай ө з бейнесі мен ұ қ састы ғ ылып жаратты деген тұ жырым айтады. Сондық тан, оның санасы, рухы бар жә не сол себепті ол табиғ аттың ә міршісі болуы керек, - дейді. Ә рине, соң ғ ы қ ағ ида адамның тә кә ппарлығ ы мен ө ркө кіректігін тудыруы ғ ажап емес. Бү гінгі Еуро-Атлантикалық цивилизацияғ а кө з жіберсек – ол соның дә лелі болмақ.

Ислам діні Алла-тағ ала адамды саналы ғ ылып жаратқ анмен, осы фә ниде басқ а тіршіліктердің арасынан ө з орнын табуғ а шақ ырады, Ол оғ ан табиғ ат ә міршісі бол демейді.

Буддизмге келер болсақ, ол адамды тек қ ана рух ретінде тү сініп, олай болса, материалдық қ ұ ндылық тардан ү зілді-кесілді бас тартуғ а шақ ырады, ө йткені, рух – материядан жоғ ары.

Ә рине, адам жө ніндегі теологиялық кө зқ арасқ а осы уақ ытқ а дейін миллиондағ ан адамдар сенеді, сондық тан, онымен санаспауғ а болмайды. Теологиялық тұ жырым ешқ андай дә лелдеуді талап етпейді, тек қ ана осы мә селе жө ніндегі діни қ ұ жаттарғ а толығ ынан сену қ ажет. Алайда, бү гінгі таң дағ ы адамзаттың пілдей бө лігі оғ ан сенбей, ғ ылыми деректерге сү йенген тұ жырымдарды талап етеді.

Екінші мутациялық тұ жырым – осыдан 5 млн. жыл бұ рын болғ ан шынайы оқ иғ ағ а сү йенеді – ол Еуро-Азиялық қ ұ рылық пен Африканың бір-біріне соқ тығ ысуы, соның нә тижесінде жердің жоғ арғ ы қ абатына радиоактивті заттар шығ ып бү кіл тіршілікті ө з сә улелерімен улап, тұ қ ым қ уу механизмдеріне залалын тигізуі. Нә тижесінде, бізді тудырғ ан адамғ а ұ қ сас маймылдар ә лсіз, инстинктері сө нген ұ рпақ тарды дү ниеге ә келе бастайды. Оларды, біріншіден, кө п жылдар бойы тә рбиелеу керек болды, екіншіден, сө нген инстинктердің орнына олардың миы тез ө сіп сананың пайда болуына ә келді. Бір қ арағ анда, мұ ндай болжау қ ызық ты жә не ғ ылыми деректерге негізделген сияқ ты. Алайда, мутация ү рдістерімен айналысып жү рген экологтар мен генетиктердің жеткен нә тижелері бұ л тұ жырымғ а теріс бағ а береді. Бү гінгі таң дағ ы зерттеулер бірде-бір радияциялық мутацияның оң нә тиже бермейтінін, ол тек организмнің қ ұ лдырауына ә келетінін кө рсетеді (Семей полигоны, Арал тең ізі маң ындағ ы экологиялық апаттың қ ұ рбандары, олардың мутацияғ а тү скен сә билері осы ащы шындық ты дә лелдейді).

Ү шінші - Ғ арыштық тұ жырым – адамды бізден де жоғ ары “ғ арыштық зерде” жаратты, - деген дә лелдеуі жоқ қ иял айтады.

Енді ғ ылыми деректерге негізделген реалистік тұ жырымды талдайық. Оғ ан алғ аш рет жол ашқ ан ағ ылшын ғ алымы сэр Чарльз Спенсер Дарвин болды. Ө зінің дү ниежү зілік сапар шегу барысында кө не заманнан қ алғ ан адамғ а ұ қ сас маймылдардың сү йек қ ұ рылысын зерттей келе адамның маймылдан эволюциялық ү рдістің нә тижесінде жаратылғ аны жө нінде тұ жырым айтты. Сол кездегі қ оғ амдық пікірге ол жарылғ ан бомбадай болды. Дегенмен де, бұ л пікір бірте-бірте ғ ылымда ө з орнын тауып, оны дамығ ан теоретикалық қ ағ идағ а айналдырғ ан Ф.Энгельс болды. Ол адам мен қ оғ амның біруақ ытта бір-бірімен байланысты тү рде дү ниеге келгенін айтады. Философиялық тілде оны антропосоциогенез деген ұ ғ ыммен береді. Бұ л ү рдістің шын мә ні – биологиялық қ озғ алыс формасынан ә леуметтікке секіріс арқ ылы ө ту болатын-ды.

Миллиардтағ ан жылдар бойғ ы даму барысында жер бетінде тіршіліктің миллиондағ ан дамығ ан формалары бір-біріне тығ ыз байланысты тү рде дү ниеге келіп, ө зінің ең биік мә ресіне - “ақ ылды жануарларғ а” дейін жетті. Оларғ а маймыл, ит, піл, жылқ ы, дельфин т.с.с. жануарларды жатқ ызуғ а болады. Олардың кейбіреуі ө з даму барысында нақ тылы тү рде ойлау (жасап - қ ателесу арқ ылы), ө з ө мір шең берінде бірдемеге ү йрену, жағ алай ортағ а ың ғ айлы тү рде бейімделу мү мкіндіктеріне жетеді. Зоологиялық кү шке негізделген ү йірлік ө мір сү ру тү рі дү ниеге келеді. Бұ л биологиялық ө мір сү рі тә сілінің жеткен ең биік шың дары еді – оның шең берінде ә рі қ арай жетілудің мү мкіндері толығ ынан сарқ ылып біткен болатын.

Енді ә рі қ арай жетілу ү шін ә леуметтік жә не дү ниені идеалды тү рде бейнелей алатын сана, рухтың дү ниеге келуі қ ажет болды. Міне, мұ ндай мү мкіншілік табиғ аттың кү рт ө згеруімен байланысты ө мірге келді. Жер бетінде ауа райы ө згеріп, ну ормандар сиреп, ақ ырында маймылдар жер бетіне тү суге мә жбү р болды. Нә тижесінде, олар артқ ы екі аяғ ына тұ рып, алдың ғ ы аяқ тарымен жердегі жатқ ан кепкен бұ тақ ты, тасты т.с.с. алып пайдаланды. Бірте-бірте маймылдың алғ ы аяқ тары адамның қ олына ұ қ сас бола бастады.

Бұ л ө згерудегі шешуші нә рсе – ең бек қ ұ ралдарын жасап, оларды ү не бойы пайдалануда еді. Ө йткені, “бірде-бір маймыл ешқ ашанда бірде-бір ең бек қ ұ ралын жасап кө рген жоқ ”, - дейді Ф.Энгельс.

Енді теоретикалық тұ рғ ыдан сонау кө не заманда болғ ан осы ү рдісті талдап кө релік. Ең қ арапайым тасты тасқ а ұ ру арқ ылы жасалғ ан “ашель кескішін” алсақ, оны жасау ү шін ең қ ажет нә рсе - оның тұ рпайы формасын ү не бойы есте сақ тау қ ажеттігі. Екіншіден, ө зеннің жағ асында кө п жү ріп соғ ан ұ қ сас тасты тауып алу. Содан кейін ол тасты екінші таспен соғ ып ө ң деуі керек. Ол аса ұ қ ыптылық ты талап етіп оның назарын дамытады. Егер ол тасты ақ ырындап соқ са, ол ө ң делмейді, қ атты соқ са, - қ ақ қ а жарылып, бү кіл істелген іс заяғ а кетеді. Нә тижесінде, ө кінішке ұ қ сас сезім пайда болады. Енді ол тағ ы да жаң а тас іздеуге мә жбү р болады, яғ ни, оның ырқ ы қ алыптасады. Енді екінші тасты ол аса ұ қ ыптылық пен ө ң деп, ақ ырында қ ұ ралды істеп шығ арады. Сол сә тте қ уаныш, шаттық қ а ұ қ сас сезім оның жү регін кернейді.

Егер істелінген зат қ исық тау болып шық са, ол ың ғ айсыз жә не ең бек ету барысында тез сынып қ алады. Сондық тан, ол екінші қ ұ ралды симметриялық тұ рғ ыдан мұ қ ият қ арап жасайды – ол оғ ан ү лкен қ анағ ат, қ уаныш сезімін ә келеді. Симметриялық форма бірте-бірте оның санасына кіріп, нә тижесінде, қ арағ айдың симметриялық бұ тақ тарын, т.с.с. заттарды кө ргенде оның жү регінде себепсіз тамаша сезім пайда болады. Ол сезім болашақ та сұ лулық ұ ғ ымын тудырып адамның жан-дү ниесінің ажырамас бө лігіне айналады.

Сонымен, қ арап отырсақ, ең тұ рпайы ең бек қ ұ ралын жасаудың ө зі адамның сана-сезімін, назарын, ырқ ын, керек десең із, тіпті оның эстетикалық сезімін оятады екен.

Ең бек қ ұ ралдарын жасап, бірге ең бек ету барысында, ә сіресе, аң аулауда бір-біріне ақ парат жеткізу қ ажеттігі пайда болады. Олай болса, тілдің алғ ашқ ы формасы – ымдау, дене, қ ол қ имылы арқ ылы байланыс жасау дү ниеге келеді. Ал сезім толқ ындары негізінен неше- тү рлі дыбыс арқ ылы жеткізілді. Соң ынан ү йірдің ішіндегі аса дарынды пенделер кү нбе-кү нгі жиі кездесетін қ ажетті нә рселерге ат қ ойып, басқ аларды соларғ а ү йретеді. Жер бетінде ә р-тү рлі тілдердің пайда болуы, қ ұ рылым ерекшеліктері – олардың жағ алай қ оршағ ан табиғ аттағ ы дыбыстарғ а еліктеуінен пайда болса керек деген ойдамыз.

Адамның санасы мен дене қ ұ рылысының ө згеруіне, ә сіресе, оның миының ө суіне отты игеріп пайдалану ү лкен ә серін тигізді. Отқ а пісіріп жеген тамақ, ә сіресе, отқ а қ ақ талғ ан ет мидың тез дамып кө лемінің ө суіне ә келді. Екінші жағ ынан, піскен тамақ жең іл қ орытылғ аннан кейін оның іш-қ азаны ө згеріп, жақ сү йегі мен азу тістері де кішірейді. Ү шіншіден, ү ң гірдің іші отпен жылынып дене ү стіндегі жү ндердің азайуына ә келді.

Сонымен, ең бек қ ұ ралдарын жасау жә не оны пайдаланып ең бек ету – басқ алармен бірігіп қ ана іске асатынын байқ адық. Миллиондағ ан жылдар бойы ү йір – негізгі қ ауымдасу формасы болғ анын білеміз. Ә рине, ол жартылай биологиялық, жартылай ә леуметтік қ ұ былыс болса керек. Антропологтардың пайымдауы бойынша, осыдан 40-50 мың жыл бұ рын ү лкен секіріс болып - ү йір руғ а айналады, нағ ыз таза ә леуметтілік дү ниеге келеді. Міне, осы уақ ыттан бастап қ азіргі адам толығ ынан қ алыптасып (кроманьон адамы), оның жер бетіндегі тарихы басталады. Рудың шең берінде бұ рынғ ыдай ретке келтірілмеген жыныс қ атынастары жойылады, ө йткені, бә рі бір-бірімен қ анғ а негізделген туыстық та. Егер де алғ ашқ ы ү йір ө з-ө зіне жеткілікті қ ұ былыс болса, енді рулардың арасында жан-жақ ты қ арым-қ атынас пайда болады. Оның негізінде болашақ ұ рпақ тарды жалғ астыру мә селесі жатты: ол ү шін “қ ыз алу, қ ыз беру” керек болды, қ ұ далық рә сімдер, неше-тү рлі ә дет-ғ ұ рыптар тез уақ ытта пайда болып, қ алыптаса бастайды.

Тек рудың шең берінде ғ ана нағ ыз адами махаббат сезімі дү ниеге келеді, ө йткені, ұ натқ ан қ ызы, я болмаса, жігіті жанында емес, алыста, - басқ а руда. Сондық тан ол оны аң сап, қ иял-арманғ а шомылады, бір сә т болса да кө зінің қ иығ ымен кө ріп қ алғ ысы келеді, сү йіктісін дү ниедегі ең ә сем сұ луғ а тең еп ө з шығ армашылық шабытын оятады.

Моральдық қ ағ идалар мен қ ұ ндылық тар да рудың шең берінде қ алыптаса бастайды. Егер де ү йірдің шең берінде біреу аяғ ын сындырып алса, ол ө лер еді, - оғ ан ешкім кө мектеспейді. Рудың шең берінде ө зара кө мек беру, аяу, жақ сы кө ру, қ орғ ау, қ амқ орлық кө рсету т.с.с. моральдық қ ұ ндылық тар мен сезімдер пайда болады.

Ү йірдің руғ а айналуын тү сіну - қ оғ ам тану ғ ылымдарындағ ы ең қ иын мә селелердің бірі. Уақ ытында Ф.Энгельс “гносеологиялық тұ жырымды” ұ сынғ ан болатын. Оның ойынша, алғ ашқ ы адамдардың сана-сә зімі ө скен сайын олар қ аны жақ ын адамдардың жыныстық байланысы жаң а ұ рпақ тарды ә лсірететінін байқ ап, ү йірдің ішіндегі жыныстық қ атынастарғ а тиым салады. Сол себепті ү йір руғ а айналады. “Тотемдік” жә не З.Фрейдтің “ә кені ө лтіру” тұ жырымдары да терең қ арағ анда гносеологиялық негіздеуге жақ ын. “Тотемдік” тұ жырым “біздің шық қ ан тегіміз неде? ”, - деген сұ рақ қ а жауап беруді талап етеді, ал “ә кені ө лтіру” де балалардың арасындағ ы жақ ындық ты сезінумен байланысты. Бү гінгі таң да біршама этнографтар мұ ндай кө зқ арастарды сынғ а алады.

Біздің ойымызша, шындық қ а жақ ын “бейбіт ө мір қ ажеттігі” жө ніндегі тұ жырым болса керек. Ол жә не де біршама тарихи деректерге негізделген. Алғ ашқ ы ү йірлер тұ рақ талғ ан жерлерде археологтар бір мә нермен ө лтірілген адамдардың сү йектерін табады. Оларды арт жағ ынан байқ атпай келіп таспен басына ұ рып ө лтірген. Жү ргізілген зерттеулер ө лгендердің бә рі де еркектер екенін кө рсетті. Осыдан ғ алымдар оның себебін ә йелдер ү шін талас арқ ылы болғ анын болжайды. Еркектердің санының азайуы - олар негізінен аң шы болғ аннан кейін - аштық қ а, тіпті ү йірдің қ ұ рып кетуіне ә келетін қ атер туғ ызады. Сондық тан, бейбіт ө мір қ ажеттігі ү йірдің ішіндегі жыныс қ атынастарына тиым салуғ а мә жбү р етіп, нә тижесінде, ү йір руғ а ауысады.

Міне, қ исындық жолмен, кейбір тарихи деректерге сү йене отырып біз адамғ а ұ қ сас маймылдардың (архантроптардың) адамғ а айналу жолын кө рсеткен тә різдіміз. Ә рине, кө п нә рселер ә лі кү ң гірт екенін жасыруғ а болмайды. Мысалы, сонау Зинджантроптан бастап (2 млн. жыл бұ рын ө мір сү рген, Оң тү стік Африкадан табылғ ан)) Синантроп (қ ытай адамы), Явандық (Ява аралынан табылғ ан), Еуропада Гейдельберг, Неандерталь адамымен Кроманьонғ а (қ азіргі адам) дейінгі уақ ыттың шең берінде ө мір сү рген кө п ө тпелі тү рлердің сү йектері ә лі табылғ ан жоқ. Дегенмен де, жоғ арыда кө рсетілген болжамның ө міршең дігіне сенгіміз келеді.