Рух және руханият ұғымдары

Дү ниеге ең жалпы тү рде қ арағ анда біз материя мен рухты ғ ана табамыз. Олар бір-біріне контрарлы, қ арсы, сонымен бірге, бір-бірінен бө лек ө мір сү ре алмайды. Ал осы екеуінің қ айсысы дү ниенің негізінде жатыр деген сұ рақ - ә рқ ашанда ашық, жоғ арыда кө рсеткеніміздей, оғ ан ойшылдар ә р-тү рлі жауап береді. Болашақ та да бұ л сұ рақ ашық болып қ ала бермек, ө йткені, болмыстың шегіне жеткен негіздерін ашсақ, онда біз қ ұ дайлық дә режеге кө терілген болар едік. Алайда, адам Қ ұ дай емес, ол кең істік пен уақ ытта шектелген пенде, ал дү ние- шексіз.

Сондық тан да кө п жағ дайда қ арапайым адамдар рухты дінмен ұ штастырып, оның тү п-тамырын Қ ұ дайдың кү ш-қ ұ діретімен байланыстырады. Ә рине, бұ л ғ ылыми талдауды талап етпейді, оғ ан тек сену керек. Сондық тан да, бү гінгі адамзат қ андай білім мен техниканың биік дә рә жесінде болғ анымен, миллиардтағ ан адамдар Қ ұ дайғ а сенеді. Бұ л сенім оларғ а кү ш-қ уат беріп, дұ ниедегі қ иындық тарғ а тойтарыс беруге кө мектеседі. Қ ұ дайдан адамды ө зіне тартып алу ү шін, Мефистофель (зұ лымдық тың символы) адамғ а “сен мағ ан жан-дү ниең ді берсең, мен сағ ан мә ң гілік ө мір, ө лместік берер едім”, - депті дейді Гете ө зінің ә йгілі шығ армасында. Мұ ндай жағ дайда, ә рине, адам дене ретінде сақ талғ анмен, ө зінің нағ ыз адами ө зегінен айырылып, зү лым пендеге айналар еді.

Алайда, бү гінгі адамды кө п жағ дайда діни кө зқ арас қ анағ аттындыра алмайды. Егер Қ ұ дай идеясын жақ шаның ішіне алсақ, онды біз бә рібір рухты табамыз. Ол – адам. Оның ішкі шаттық пен қ асіретке, ү рей мен қ иялғ а, махаббат пен риясыздық қ а т.с.с. толы ө мірі бар. Енді осы адами тұ рғ ыдан рухты талдап кө рейік.

Адамның денесі болғ анымен, ол ең алдымен – рух. Ө ткен замандағ ы жә не қ азіргі ойшылдардың бә рі де адамның рухани пә нде екенін қ ажымай айтып келеді. Кең тү рде алғ анда, рух деп біз адамның психикалық ө мірінің ең биік, санамен байланысты оны жетілдіруге, кемеліне келуге итермелейтін, дү ние мен қ оғ амды бірлікке, ү ндестікке шақ ырып, осы жолда оны ө згертуге бағ ытталғ ан кө ріністерін айтамыз. Рухтың қ айнар кө зі материалдық дү ниенің терең қ абаттарына кетеді. Ол заттардың біртұ тастығ ын жә не бір-бірімен байланыстарын қ амтамасыз етіп, оларды жетілуге итермелейтін кү ш. Уақ ытында П.Т. де Шарден айтқ андай, оны біз молекуланың ө з ішкі тартуынан ақ байқ ауымызғ а болады. Оны Платон “морфе” (заттың болмыс формасы), Аристотель қ айсыбір дененің “энтелехиясы” (оның болмысын анық тайтын ішкі мақ сат-мұ раты), В.Г.Лейбниц “монада” (кө зге кө рінбейтін рухани кү ш), - деп атап кеткен болатын.

Егер ө лі жә не тірі табиғ атта оның осы ішкі кү штері денесінен бө лінбей ө мір сү рсе, адам дү ниеге келіп, абстрактылық ойлау мү мкіндіктері пайда болысымен-ақ, олар оның санасында бейнеленіп, неше-тү рлі категориялар, принциптер, нормалар, идеялар т.с.с. қ ұ ндылық тарды тудырады.

Аса ескеруге алатын нә рсе – адам Дү ниенің заң дылық тарын ө з санасында тек бейнелеп қ ана қ оймай, оны ө згертуге, жетілдіруге, кемеліне келген модельдерді қ алыптастыруғ а, бү гінгі ө мірде жоқ, бірақ, болуғ а тиістіні ойлап шығ аруғ а тырысады. Оны философия тілінде “қ ол астындағ ы болмыстың шең берінен шығ у, трансценділеу дейді. Міне, осының арқ асында қ оғ ам ө мірінде тиістілік, болуғ а тиіс, - яғ ни, қ ұ ндылық тар ә лемі дү ниеге келеді. Ол - Ізгілік пен Ә семдік, Ақ иқ ат пен Шындық, Ә ділеттілік, Еріктік пен Тең дік, Сү йіспеншілік, т.с.с. қ ұ ндылық тар. Мұ ны рухтың ең биік қ ызметі деп айтсақ та болғ аны. Ол тұ лғ а ө мірінің мә н-мағ насын қ ұ рап, соны ө мірге ең гізуге бағ ытталғ ан кү ш-жігерді тудырады.

Алайда іргетасты ө мір қ айшылығ ы мынада: ешбір рухани қ ұ ндылық, идеал, т.с.с. ешқ ашанда толығ ынан ө мірде іске аспайды. Оны ойшылдар сонау кө не заманда байқ ап “бә рі де ә бігерлік, ә бігерліктің ә бігерлігі”, - деген болатын. Сондық тан, ол рухтың шынайы дү ниедегі адамдар пендешілігіне қ арап зарығ ып, зұ лымдық қ а былғ анып жатқ ан дү ниеге қ арсы шығ ып, оқ тын-оқ тын кө терілуіне ә келеді. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, адамзат тарихында ө ткен барлық ұ лы революциялар рухтың ө мір алдына қ ойғ ан талаптары мен шынайы ө мірде қ алыптасқ ан жағ дайдың арасындағ ы қ айшылық тың шегіне жетіп ө ршіген кезде пайда болатынын біз жақ сы білуіміз керек. Бірақ, бірде-бір тарихта болғ ан революция ө зінің алдына қ ойғ ан мақ сат-мұ ратына толығ ынан жете алғ ан жоқ. Кө п жағ дайда, ол қ антө гіске, зардап шегуге, сә тсіздікке ә келіп, зұ лымдық тың кейбір ө ршіп кеткен тү рлерін жойғ анмен, олардың орнына оның жаң а тү рлерін дү ниеге ә келді.

Бұ л арада біз зұ лымдық мә селесіне тоқ тала кетуіміз жө н болар. Ө лі табиғ ат пен жануарлар ө міріне, ә рине зұ лымдық ұ ғ ымын қ олдану мү мкін емес. Ол - қ оғ ам ө мірінде пайда болатын қ ұ былыс. Ұ лы Гегельдің ойынша, оның қ айнар кө зі - ө мірде болып жатқ ан мен болуғ а тиістінің арасындағ ы қ айшылық. Тек қ ана адам ө мірінде шынайы ө мірде жоқ, бірақ болуғ а тиістіні қ ажет ету (долженствование) бар. Ал орындалмағ ан бұ л қ ажеттілік адамның зардаптануына, қ айғ ы-қ асіретіне ә келеді.

Біздің ойымызша, зұ лымдық - материалдық ресурстардың ә рқ ашанда шектелгендігінен, соның нә тижесінде кейбіреулердің жеке мү ддені асыра бағ алап, қ оғ амдық біртұ тастық қ а қ арсы қ ойу іс-ә рекетінен пайда болса керек. Ол жеке адамның ө зімшілдік мү ддесін іске асырудағ ы пиғ ылынан шығ уы мү мкін, сонымен қ атар, белгілі-бір ә леуметтік топтың да іс-ә рекетінен пайда болуы ғ ажап емес. Мысалы, уақ ытында фашистік Германияның басшылары неміс халқ ын ерекше биік орынғ а қ ойғ ысы келіп, басқ а халық тарғ а қ арсы қ ойып, сол саясатты жү ргізу барысында адамзатты қ андай трагедияғ а ә келгенін білеміз. Бү гінгі таң да, АҚ Ш басшылары ө з кү шін пайдаланып, басқ а халық тардың мү ддесіне сай келмейтін ө ркө кіреттік саясатты жү ргізіп, ондағ ан мың шақ ырымдағ ы жерлерді сол елдің “ө мірлік мү дделері” бар аймақ тары, - деп бағ алауда. Ал одан шық қ ан іс-ә рекеттерді біз локальды қ антө гістер жү ріп жатқ ан жерлерден кө ріп жатырмыз.

Енді жоғ арыда талданғ ан шынайы ө мір мен қ ұ ндылық тар ә лемінің арасындағ ы қ айшылық тарғ а тағ ы да оралсақ, Л.Фейербах діннің қ айнар кө зін Дү ниенің ө тпелігі мен кемшіліктерінен, содан шығ атын адамның зардабынан, табиғ аттың орасан-зор кү штеріне тойтарыс бере алмай, ү рейленуінен кө реді. Сондық тан адамның қ иял-арманы о дү ниені, жетілген мә ң гілік рухани ө мір, Қ ұ дай идеясын дү ниеге ә келеді, - дейді ұ лы ойшыл.

Егер дү ние кемеліне келіп жетілсе, онда ол барлық қ айшылық тарды жойып, яғ ни, ө з-ө зін жоқ қ ылатынын біз ақ ыл-ой арқ ылы тү сінеміз. Ал, мә ң гілік бақ ытты ө мір осы тұ рғ ыдан алғ анда тозақ тың ең жаман тү рі болар еді. Жас дос, ө зің із ойлап қ араң ызшы, егер мә ң гі ө мірің із болса, сіз саусағ ың ызды да қ озғ алтпағ ан болар едің із, ө йткені алда шегі жоқ мә ң гілік бар. Ал дү ние кең істік пен уақ ыт арқ ылы беріліп, ө зің іздің болашақ та ө мірден кететінің ізді білгеннен кейін, сіз белсенділік кө рсетесіз, алдың ызғ а ү лкен мақ сат-мұ рат қ ойып, соны іске асыруғ а ұ мтыласыз, осы фә ниде ө з ізің ізді қ алдырып кетуге тырысасыз, ө мірдің ә рбір шағ ының тамаша жақ тарына сү йсіне қ арап, оның ғ ажабына тоймайсыз т.с.с.

Алайда, ақ ыл-ой оны тү сінгенмен, рух оғ ан қ анағ аттанбайды, ол қ ол астындағ ы кемшілікке толы болмысты Ізгілік пен Ә семдік, Ақ иқ ат пен Сү йіспеншілік т.с.с. қ ұ ндылық тардың негізінде қ айта ө згертіп жетілдіргісі келеді. Қ айсыбір дін осы жолда ертелі-кеш зұ лымдық қ а тойтарыс беріліп, жақ сылық, ізгіліктің болашақ тағ ы жең ісіне сенуді уағ ыздайды. Ә рине, ол адамның кө ң ілінен шығ ады. Сондық тан, кө п жағ дайда нақ тылы ө мірде зұ лымдық ө з тойын тойлағ анмен, ақ ырында жақ сылық тың жең етініне адамзаттың кө пшілігі сенеді.

Сонымен қ атар, адам рухының кемеліне келген дү ниеге деген ің кә рі мың дағ ан жылдардың шең берінде орсан-зор Ө нер Ә лемін тудырады. Оғ ан ә дебиет пен поэзия, қ ыл-қ алам мен мү сін, сә улет пен ә уен, сымбат т.с.с. ө нер тү рлерін жатқ ызуғ а болады. Ө нер ә лемі бізді аз уақ ыт болса да нақ тылы болмыстан жоғ арылатып, рухтың кереметтігін кө рсетіп, жан-дү ниеміздің ластанғ ан жағ ын тазартады (Аристотельдің тілімен айтсақ, “катарсиске” ә келеді), біздің Ақ иқ ат, Ә семдік, Сү йіспеншілікке деген сенімді нығ айтады.

Қ арапайым сана дең гейінде кө п жағ дайда “жан” мен “рухты” бір мағ нада пайдаланады. Алайда, олар ә р-тү рлі ұ ғ ымдар. “Жан” (псюхе, анима) – деп біз адамның ішкі ә леміндегі ө мірге деген ің кә рін, оның кү нбе-кү нгі қ уанышы мен зардабын, оның жарқ ын, я болмаса кү ң гірт ұ мтылуларын, жалпы алғ анда, ө мір сү руге (витальдық) бағ ытталғ ан кү ш-қ уатын айтамыз. Яғ ни, оны адамның дене қ ұ рылысымен ө те тығ ыз байланысты сезімдік-психикалық қ ұ былыстардың жиынтығ ы деуге де болар еді. Тарихи жан адаммен бірге дү ниеге келеді. Ал рухқ а келер болсақ - ол адам психикасы дамуының соң ғ ы жетілген сатыларымен байланысты. Неміс философы К.Ясперстің ойынша, рухтың дү ниеге келген уақ ыты – кіндікті заманда (осевое время), шамамен б.з.д У111-11 ғ.ғ. болса керек. Осы кезде адамның абстрактылық ойлау қ абілеті жетіліп, мифологиялық дү ниетү сіну философиялық пайымдауғ а ауысып, кө пқ ұ дайлық тан бірқ ұ дайлық қ а негізделген дү ниежү зілік діндер дү ниеге келеді. Міне, осы уақ ытта жан-дү ниенің ү стінде рух пайда болады.

Енді жеке адамның ө мір сатыларына келер болсақ, онда да рух жаннан кейін қ алыптаса бастайды. Егер жан деп біз адамның организм ретіндегі ө мірге деген интенциясын (ұ мтылысын) айтсақ, рухтың ө мір сү руі тікелей адамның дене қ ұ рылысымен байланысты емес. Мысалы, ә йгілі философ И.Канттың ә лсіз денесінде кү шті рух болды емес пе? Рух ө з қ алыптасу заң дылық тарына сү йенеді, ө з-ө зін адам ө мір шең берінің аяғ ына дейін дамытып, кейбір кезде тіпті адамның дене ақ уалын ауырлатып та жіберуі мү мкін.

Негізінен, адамның ө мір сатысын ү шке бө луге болады. Бірінші жастық шақ ты – эстетикалық, я болмаса, романтикалық саты дейміз. Ө йткені, жастық гү лденген шақ та адам ә семдікке ұ мтылады, ө мір жаң а ғ ана басталып жатыр, алда мә ң гілік жатқ андай болып сезініледі. Адам мейлінше ө мірден сезімдік лә ззат алсам дейді. Бұ л жолғ а тү скен адамның сезімі бірте-бірте жұ қ ара тү сіп, ақ ырында оның шектелгенін сезеді. Ө мірдің сыртқ ы жә не ішкі жағ ына келер болсақ, оның екеуі де жең іл сияқ ты кө рінеді.

Екінші сатысында адам есейген естияр кезінде прагматикалық (бейімделу, пайда табу) кезден ө теді. Адам сыртқ ы ө мірге аса кө п ойланбай бейімделіп, бала шағ алы болып, ішкі ө міріне де кө бірек ү ң іле бастайды. Сыртқ ы ө мір ауыр болғ анымен, ішкі ө мір ә лі де болса жең ілірек.

Жасы келе, адам ө мірдің соң ғ ы - ү шінші - сатысына аяқ басады. Оны – пуристік (таза), я болмаса, діни, адам дінге сенбесе, руханияттық саты деп атауғ а болар еді. Ө йткені, адам ө з ө мірінің “кү н батысымен” кез болады. Бұ л шақ та адамның рухы кемеліне келіп, оғ ан кө п сұ рақ тар қ ойып мазалай бастайды. Адамның сыртқ ы ө мірі жең іл (кү н-кө ріс, бақ таластық т.с.с. кү йбің нен адам алшақ тайды) болып, ішкі рухани ө мірі - ү лкен тебіреністерге, ауыр жү кке толып, оны кү нбе-кү н ү лкен ойғ а қ алдырады. Ондағ ы негізгі сұ рақ - ө мірдің мә н-мағ насы, мазмұ ндылығ ы, ө мір соң ындағ ы қ алдырғ ан із болса керек.

Енді рухтың ө мір сү ру формаларына келер болсақ, уақ ытында оны Г.Гегель егжей-тегжей талдағ ан болатын. Ол оны субъективті, объективті жә не абсолютті рухқ а бө леді.

Субъективті рух деп біз тарих сахнасында ө мір сү ріп жатқ ан тірі ө зіндік сана-сезімі бар адамды айтамыз. Рух жеке адамның психикалық ерекшеліктеріне сай қ алыптасып дамиды. Адам ө зінің саналы іс-ә рекетінің негізінде тұ лғ ағ а айналып, қ оғ ам ө міріндегі қ ұ ндылық тарды игеріп, ө зіндік сана-сезімін қ алыптастырады.

Объективті рух деп біз белгілі бір ә леуметтік қ ауымның мойындағ ан ортақ қ ұ ндылық тар ә лемін жатқ ызамыз. Оғ ан оның дү ниесезімі, кө зқ арасы, этикалық, эстетикалық, саяси-қ ұ қ тық, философиялық т.с.с. тү сініктері, кө ң іл-кү йі, идеялары жатады. Негізінен алғ анда, объективті рух – ол белгілі бір тарих сахнасында ө мір сү ріп жатқ ан халық тың рухы – ең алдымен оның тудырғ ан тілі, жасағ ан ө нер ә лемі, ә дет-ғ ұ рпы, тә лім-тә рбие ә дістері, қ ұ қ тық жә не моральдық қ ұ ндылық тары, менталитеті (ділі) т.с.с.

Гегельдің уақ ытында айтқ ан абсолюттік рухы – ол кемеліне келіп жетіліп, ө зінің шең беріне қ айта оралғ ан абсолюттік идеяның (Қ ұ дайдың) жердегі ө мірмен ешқ андай байланысы жоқ рухы. Мұ ндай кө зқ арас бү гінгі ә дебиетте кө п жағ дайда мойындалмайды. Сондық тан, Гегельдің кө рсеткен абсолюттік рухтың сатыларын - ө нер, дін, философияны - объективті рухтың ішіне кіргізуге болады.

Философиялық ә дебиетте объективтендірілген рух леген ұ ғ ым қ олданылады. Оның мә ні мынада. Қ айсыбір адамның шығ армашылық іс-ә рекетінен туғ ан идея ө мір сү руі ү шін заттанады, яғ ни объективтендіріледі. Мысалы, кү нбе-кү нгі ө мірде мың дағ ан рет кездесетін жең іл машиналар, автобустар т.с.с. техника тү рлерін алсаң ыз, - олар жү здеген ғ ылыми қ айраткер, инженер, ойлап шығ арушы талантты адамдардың ой ең бегінің жемісі. Белгілі бір кешенді салу ү шін ол ең алдымен архитектордың санасынан ө тіп жобағ а айналуы керек т.с.с. Тағ ы табиғ атта қ алалар, машиналар, байланыс жү йелері т.с.с. жоқ. Яғ ни, бү кіл адамзат тудырғ ан “екінші табиғ атта” адамзат рухы затталып, соның ішінде сө нген. Адам кү нбе-кү нгі ө мірінде неше-тү рлі заттарды пайдаланғ ан кезде (ол ү шін оның қ ұ рылымын білуі қ ажет) сол сө нген рухты жандандырып, яғ ни, игеріп, ө з рух қ ұ рамының ішіне кіргізеді. Осы жолда оғ ан шабыт келіп, оның шығ армашылық іс-ә рекетін оятып, жаң а идеяларды тудыруы ғ ажап емес. Ө йткені, қ айсыбір рухани туындыда иесінің ескермеген байқ амағ ан жақ тарын соны игеру ү стіндегі адам байқ ап қ алуы мү мкін.. Сонымен, рух, бір жағ ынан адамның санасында жанып, екінші жағ ынан, заттардың ішкі мә нін қ ұ рап сө ніп жатады екен.

Келесі ү лкен мә селе – “рухтың ө зегінде не жатыр”?, - деген сұ рақ. Оғ ан жауап ретінде біз – моральдық қ ұ ндылық тар, - дер едік. Бұ л арада біз А.Швейцердің пікірімен толығ ынан келісеміз. Адамзаттың нағ ыз алғ а жылжуы ғ ылыми-техникалық жетістіктерде, жағ алай қ оршағ ан ортаны сырттай ө згертуде емес, адамның ө зінің іштей жаң аруы, моральдық ө рлеуінде жатса керек. Бү кіл рухани дү ние ә рқ ашанда моральдың бір қ арағ анда байқ алмайтын ық палында болады. Негізінен алғ анда, адам болу дегеніміз - ө негелік, ұ дайы ө з ар-ұ ждан, адамның жү регінен шығ атын ішкі талаптарғ а ұ қ ыпты қ арау, тұ лғ аның моральдық ө мірден алғ ан тә жірибесін шың дау емес пе? Рухани ө мірдегі моральдық нормалар мен қ ұ ндылық тардың шешуші ролі тү сінікті болуы ү шін біз адамның жү ріс-тұ рысы, іс-ә рекеті ерекшелігін алғ а тартуымыз керек. Адам ө з жү ріс-тұ рысында ә рқ ашанда моральдық қ ұ ндылық тарды басшылық қ а алады, ал оның талаптары кө пшілік жағ дайда сол сә ттегі адамның мү дделеріне шек қ ойып, басқ а адамдардың да мү дделерімен санасуды қ ажет етеді. Ө йткені, адам бұ л дү ниеде жалғ ыз ғ ана ө мір сү ріп жатқ ан жоқ, ол басқ алармен бірге, яғ ни, ү не бойы қ оғ амның шең берінде. Моральдың келесі бір ғ ажап жағ ы – бү кіл қ оғ амның барлық саласын қ амтуында. Тіпті адам кейбір жағ дайда жалғ ыздан-жалғ ыз қ алғ анның ө зінде, ө з-ө зіне моральдық тұ рғ ыдан қ арап бағ а береді.

Енді осы моральдың ерекшеліктерін басқ а рухтың салаларымен салыстырсақ, онда оның ө зектілігі дереу байқ алады. ХХ ғ. адамзат ақ ыл-ойы табиғ аттың терең жатқ ан сырларын ашып, оларды ө з мү ддесіне сай етіп пайдаланды. Сонымен қ атар, ол адамзаттың ө з қ ұ діреттігіне деген осы уақ ытқ а дейінгі ойын су сепкендей қ ылды. Ө йткені, ғ ылымдағ ы бір жаң алық ты ө мірге ең гізіп оның пайдасын кө ргенмен, оның қ андай теріс салдар ә келетінін адам қ андай керемет компьютермен есептесе де толығ ынан анық тай алмайды. Ал оның ө зі экологиялық дағ дарыстарғ а, тіршіліктің азып-тозуына ә келіп жатқ ан жоқ па? Тек таза есеп-қ исапқ а (рационализм) негізделген ақ ыл-ой, егер де ол моральдық қ ұ ндылық тарғ а негізделмесе, дү ниені хаостың тұ ң ғ иығ ына, тіпті адамзаттың ө з ө ліміне ә келуі мү мкін. Моральдық қ ұ ндылық тарғ а мә н бермей, “мен бә рін білемін”, - деген адам компьютердің бір тү ріне, барлық тіршілікке ө мір беріп тұ рғ ан кү н сә улесі емес, сә улесі ә лсіз айғ а ұ қ сайды. Ондай адам “білімді” болғ анымен, ө з салқ ындығ ымен басқ аларды алшақ татады. Моральдық санасы кем-тар адам ө з шығ армашылығ ында кө п нә рсені байқ амай, “барлық заттың ө лшемі”, - деген бағ ағ а ие бола алмайды. Тек моральдық қ ұ ндылық тамен тығ ыз байланысты, соның ық палындағ ы білім ғ ана адамды даналық дә режеге кө теріп, оны “заттардың ө лшеміне” айналдырады. Сол себепті бү гінгі таң да ғ ылым мен моральдың ө зара байланысы ең ө зекті мә селеге айналды.

Енді ө нер мен моральдың ара-қ атынасына келер болсақ, онда да жоғ арыдағ ы ақ уал байқ алады. Моральдан жұ рдай “арсыз ә семдік” адамды сү йсіндіре алар ма екен? Біз ө нер саласындағ ы туындыларды бағ алағ анда, оны тудырғ ан қ айраткердің адамгершілік ізденісіне ең алдымен назар ударамыз.

Діннің моральдық мазмұ ны мың дағ ан жылдар бойы адамның рухани тірегіне, оның ішкі зұ лымдық қ а қ арсы тойтарыс бере алатын кү шке айналып отыр. Егер де біз діннен оның моральдық жақ тарын алып тастасақ, онда не қ алар еді? Ол адамның ақ ыл-ойына симайтын неше тү рлі аң ыздардың жиынтығ ы болып, оғ ан сенуден кө пшілік бас тартар еді.

Философияғ а келсек, оның ұ ғ ымдық қ ұ рылымы, мазмұ ны, ә рине, жеке ғ ылымдардың аса тез қ арқ ынды дамуына байланысты байыды, оны терістей алмаймыз. Бірақ, біз Платон мен Аристотель, Аль-Фараби мен Ф.Аквинский, Г.Гегель мен А.Шопенгауерден дү ниенің шегіне жеткен терең метафизикалық мә селелерін талдауда онша алысқ а кете алмадық. Сонымен қ атар, ойшылдың моральдық, адамгершілік кө зқ арасына байланысты, жү здеген неше-тү рлі жаң а философиялық ағ ымдар пайда болды емес пе? Ө йткені, дү ниежү зілік тарихта ешқ ашанда моральдық адами тебіреністе болмай болмыстың терең қ абаттарын зерттеп жатқ ан ойшыл болғ ан жоқ.Орыс халқ ының тамаша ойшылы С.Л.Франк айтқ андай, “моральдық сана арқ ылы біз болмыстың шексіз мұ хитына терең сү ң гіп, іштей сезіне аламыз…, белгілі бір затты білу дегеніміз, ортақ ө мірде бірге болғ аннан кейін оны іштей сезіну болмақ ”.

Енді саясат пен қ ұ қ саласына келер болсақ, олар қ оғ амды біріктіретін, оның біртұ тастығ ын қ амтамасыз ететін сыртқ ы кү штерге жатады. Егер де қ оғ ам ө міріндегі жү ргізіліп жатқ ан саясат халық тың жү регінде моральдық жағ ынан ақ талмаса, ол ешқ андай нә тижеге ә келмейді. Биліктегілер елді басқ ара алмай, шығ арылғ ан заң дар орындалмас еді.

Сонымен, жоғ арыдағ ы кө рсеткеніміздей, моральдық сана бү кіл руханияттың негізінде жатыр. Олай болса, келесі ө те кү рделі сұ рақ пайда болады. Ол – моральдың ө з қ айнар кө здерін неден іздеуіміз керек?, - деген сұ рақ.

Тарихи алғ ашқ ы моральдық жү йелерді дү ниеге ә келіп, оларды халық қ а уағ ыздай бастағ ан адамзат бабалары Лао-цзы, Кон-фу-цзы, Будда, Заратустра, Моисей, Мухамед болатын. Олардың моральдық кө зқ арастары ә ртү рлі діндердің қ ұ рамына кіріп ғ асырлар бойы адамзаттың адамгершілік жолмен дамуына ық палын тигізді. Бү гінгі таң ның ө зінде, “ағ арғ ан адамзаттың ” жаратылыстану, гуманитарлық білімі қ аншалық ты ө скенмен жү здеген миллион адамдар бұ рынғ ыдай ө здерінің жү ріс-тұ рысында негізгі моральдық қ ағ идаларды басшылық қ а алады. Моральдың қ айнар кө зін қ айсыбір дін қ ол астындағ ы кемшілікке толы болмыстан аттап ө тіп, тікелей Қ ұ дайдың қ ұ діретті шығ армашылық кү шінен шығ арады – міне, оның адамдарғ а тигізетін зор ық палы осында жатыр.

Жаң а дә уірде ХУ111 ғ. бастап Еуропа ағ артушылары христиан дінін, оның негізгі қ ағ идаларын қ атты сынғ а алып, кө п адамдарды діннен алшақ татып, атеистік жолғ а қ ойды. Сол себепті Ф.Ницше “Қ ұ дай ө лді! ”, олай болса, адамғ а ешқ андай тиым салуғ а болмайды, ол ерікті, ойына не келсе, соны жасай алады - деген пікірге келді. Алайда, оның бұ л тұ жырымы орынсыз болды, ө йткені, Қ ұ дай идеясында адамның ең сә улетті мә ндік кү штері, рухани тебіреністері жинақ талғ ан. Бү гінгі таң да біз, керісінше, діни ізденістердің жаң а дү мпуін байқ аймыз, мың дағ ан жаң а діни секталар ә р-тү рлі мемлекеттерде пайда болып, ө з дү ниеге деген кө зқ арастарына кө п адамдарды тартуда. Мұ ның ө зі адамдардың қ азіргі етек алып кеткен рухани азғ ындануына деген қ арсылығ ы болса керек.

Немістің ұ лы ойшылы И.Кант уақ ытында моральдың қ айнар кө зін адамның парасатына негіздеп “категорикалық императивін” ұ сынғ ан болатын. Оның қ ысқ аша мә ні - адамның жү ріс-тұ рысы бү кіл адамзаттың қ алағ ан тілегінен шығ уы керек. Яғ ни, белгілі бір нақ тылы ақ уалдағ ы сенің таң дауың қ азіргі адамзаттың қ айсыбір ө кілінің болсын жү регінен шығ уы керек. Тек оның қ ойғ ан бір талабы – адамның сезім-кү йінен шығ атын ұ мтылыстарды ескермеу қ ажет, ө йткені, ол адамның пендешілігінен шығ ады. Егер сіз бір адамды жақ сы кө ріп оғ ан жақ сылық жасасаң ыз, И.Канттың ойынша, оның моральдық қ ұ ндылығ ы жойылады. Адами қ арым-қ атынастарда сіз тек “категорикалық императивтің ” талабын ақ ыл-ойың ыздан ө ткізіп, ешқ андай сезімділікке бой ұ рмай, оны басшылық қ а алсаң ыз, сонда ғ ана моральдың шең берінде қ аласыз. Алайда, бұ л талап шынайы ө мірдегі адамдардың кү нбе-кү нгі қ арым-қ атынастарына қ арсы келіп, абстрактылық, - ө мірмен тығ ыз байланысы жоқ, - қ ағ ида болып қ ала берді.

ХХ ғ. Э.Фромм, А.Швейцер сияқ ты Батыс ойшылдары моральды негіздеуде жаң а кө зқ арас ұ сынды. Олардың ойынша, моральды негіздеуді шынайы ө мірдің ө зінен, сол ө мірдің ең ә сем гү лі -адамның ө з табиғ атынан іздеу керек. Олай болса, “Жақ сылық ”, “Ізгілік”, - дегеніміз – адамның ішкі қ абілеттерін ашатын, ө мірдің толық қ андығ ын сезіндіретіннің бә рі, ал “зұ лымдық ”, - деп адамның гү лденуіне, оның қ абілеттері мен шығ армашылық ең бегіне тосқ ауыл қ оятын нә рселерді жатқ ызамыз. Ал “кү нә ғ а” адамның ө з ө міріне деген жауапкершіліктің жоқ тығ ы жатады. Дү ниенің ең ә сем гү лі ретінде адам - кең мағ нада алып қ арағ анда - Жер бетінде жү ріп жатқ ан бү кіл биологиялық, психологиялық, жан мен рухтық ү рдістерді ө з бойында қ амтиды. Сондық тан, “Жақ сылық ” дегеніміз тек адамның ө мірін сақ тап гү лдету емес, сонымен қ атар, бү кіл жер бетіндегі барлық тіршілікті ө зімен бірге сақ тап дамыту болмақ. Осындай тү сінікке сә йкес, “зұ лымдық ” дегеніміз Жер бетіндегі тіршілікті аяқ қ а басу, қ ұ рту-жаншу болмақ. Біздің ойымызша, бұ л ойшылдар ө з заманын озып, жаң а “Ғ арыштық этиканың ” негіздерін жасағ ан сияқ ты. Оның ө мірге енуі - алда, ол болашақ адамзаттың рухани ө мірінің негізі болуғ а тиіс.

Қ орыта келе, адамды рухани пенде десек те болғ аны. Оның ішкі тебіреніс, ү міт, сенім, т.с.с. қ ұ ндылық тарғ а толы шегі жоқ ө з рухани Ғ арышы бар. Оның ө зегі - адамның ө зіндік санасында. Адам санасы арқ ылы ө з-ө зінен алшақ тап, ө зіне сындық рухани кө кей кө зімен қ арай алатын мү мкіндікке жетеді. Ешбір жануардың мұ ндай қ асиеті жоқ.

Ә рине, адамның дене қ ажеттіктері бар, ол баспанасыз, ішетін-жейтін тамақ сыз, киім-кешексіз ө мір сү ре алмайды. Оны да естен шығ армағ ан жө н. Оларды жә не т.б. заттарды алуы ү шін адам ең бек етеді, басқ а адамдармен неше-тү рлі қ арым-қ атынастарғ а тү сіп, ө мірге бейімделуге тырысады. Ө кінішке орай, бү гінгі таң да кө п адамдар ө мірдің мә н-мағ насын сол материалдық заттарды қ уумен, солар арқ ылы ө мірден лә ззат алумен байланыстырады. Осы жолда ол ө зінің рухани пенде екендігін тіпті естен шығ арып, ө з ө мірінің мә н-мағ насын жоғ алтып-та алауы мү мкін.

Естен мынаны шығ арып алмағ ан жө н. Материалдық байлық, қ аншалық ты кө п болғ анымен – шектелген. Егер байлығ ың ыздың жартысын ү лестірсең із – тек жартысы ғ ана ө зің ізде қ алады. Ал рухани байлық - шексіз. Егер бір сү йкімді ә уенді шығ арып, оны таратсаң ыз, ертең -ақ ол жү здеген мың адамның кө ң іл-кү йін байытып шаттық қ а ә келеді. Қ ұ рманғ азы бабамыз ө мірден кетсе де, оның рухы ә р қ азақ тың жү регінде сақ тала бермек, яғ ни, ол - ө лген жоқ.

Сонымен, адам дене жә не рух. Денесіз рух, рухсыз – дене жоқ. Дү ниенің қ ызығ ына салынып, рухты аяқ қ а басып, я болмаса, рухты биік ұ стап, дене қ ажеттіктерімен санаспауғ а тағ ы да болмайды. Осы арада бір аң ызды келтірейік. Бір адам жолдасына қ онақ қ а келген екен. Сол сә тте, досы ө нер адамдарын шақ ырып, “сіз қ андай аспаптың ү нін ең алдымен тың дағ ың ыз келеді?, - депті. Сонда қ онағ ы “ең алдымен қ уырылып жатқ ан еттің дыбысын тың дасақ қ айтер еді”, - деген екен.

Енді осы арада “руханият” ұ ғ ымын талдауғ а уақ ыт келген сияқ ты. Ө йткені, рухтың негізгі мақ саты - дү ниенің бірлігін, ү ндестігін қ амтамасыз ету, оны жетілдіру болғ анымен, шынайы ө мірде біз бұ рмаланғ ан, қ ирату, бө лу, қ арсы қ ойу, жоюғ а бағ ытталғ ан рухты да байқ ауымызғ а болады. Оны халық “зұ лым рух”, - дейді.

Руханияттық қ а келер болсақ, ол ө мірді толық қ анды безендіру, материя мен рухты бір-біріне қ арсы қ оймай, бірге жетілдіру, ү ндестікке жеткізу, адам ө мірінің жан-жақ тылығ ын, мейлінше бақ ытты ө мір сү руін қ амтамасыз ету, - дер едік.

.

Ө зіндік дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. Рух дегеніміз не?

2. Жан мен рух арасындағ ы айырмашылық ты кө рсетің із;

3. Қ азіргі қ оғ амның рухани қ ұ лдырауының себебі неде?

4. Рухани қ ұ ндылық тар деп нені айтамыз?

5. Қ андай саяси-қ ұ қ тық қ ұ ндылық тарды білесіз?

6. Моральдық қ ұ ндылық тардың ерекшеліктері қ андай?

7. Ә семдік дү ниені қ ұ тқ ара ала ма?

8. Діни қ ұ ндылық тардың ерекшеліктері қ андай?

9. Діни экстремизмнің себептері неде?

10. Отанды сү ю дегеніміз не?