А) экономикалық сала

Қ оғ амның ө мір сү ру тә сілі басқ а бү кіл жер бетіндегі тіршіліктерден бө лек. Егер де, дамығ ан жануарлар ең керемет дегенде ө зіне керек қ оректерді жинаса, адам – оларды ө ндіреді. Мә селеге терең ірек ү ң ілсек, ең бек ету, материалдық ө ндірісті тудыру арқ ылы адамның ө зі адам ретінде қ алыптасқ ан жоқ па? Тағ ы табиғ атта қ алалар, бау-бақ ша, неше-тү рлі машиналар, электрондық байланыс жү йелері т.с.с. жоқ емес пе? Оларды жасағ ан – адам.

Қ азіргі адам (ғ ылыми тілде - кроманьон адамы) ө зінің дене-қ ұ рылысы ерекшеліктерімен осыдан 35-40 мың жылдар бұ рын қ алыптасып дү ниеге келді. Бірінші даму сатысында олар ең бек қ ұ ралдарын тас пен сү йектен, ағ аш пен мү йізден т.с.с. жасады. Олар негізінен аң аулау, ө сімдіктерді жинау, соң ынан балық аулау сияқ ты істермен айналысты. Ө ндіргіш кү штердің дең гейінің тө мендігі соншалық ты - ө ндірілген тамақ тек олардың бұ л ө мірде тірі қ алуын ғ ана қ амтамасыз етті.

Жү ре келе шаруашылық саласында нағ ыз тө ң керіс мал бағ у мен жер ө ң деу пайда болғ ан кезде келеді. Оны ғ ылымда аграрлық революция дейді. Мысалы, біздің арғ ы бабаларымыз Сары-Арқ а даласында тағ ы жануарларды ү йретіп, оларды малғ а айналдырып солардың сү ті мен етін, жү ні мен терісін пайдалана бастады, ал Сыр, Іле, Шу бойында – жерді ө ң деп дақ ылдарды ө сіру шаруашылық тү рі пайда болды. Егер бұ рын адам тағ ы табиғ аттағ ы дайын қ оректерді жинаумен айналысса, енді оларды ө ндіре бастады. Соның арқ асында молшылық пайда болып, халық тез ө сіп, бү кіл жер бетіне кең інен тарайды. Қ ол ө нер жер ө ң деуден бө лініп ө ндіргіш кү штерді ә рі қ арай дамытты. Қ оғ ам ө мірінде жеке меншік пайда болып, ә леуметтік қ атынастар кү рделеніп, мемлекет дү ниеге келеді, ой ең бегі дене ең бегінен бө лініп, ғ ылым мен ө нер тез қ арқ ынмен дами бастайды. Қ оғ амдық қ атынастар мың дағ ан жылдар шең берінде қ алыптасқ ан салт-дә стү рлерге негізделеді. Сондық тан, ғ ылыми ә дебиетте мұ ны " дә стү рлі қ оғ ам", я болмаса, " аграрлық цивилизация" дейді. Мың дағ ан жылдарғ а созылғ ан бұ л қ оғ амның тарихындағ ы жетістіктерге тоқ талсақ, ол қ ағ аз, фарфор, жібек, кү кіртті жасау (Шығ ыста), жел диірмені, соң ынан су диірмені, механикалық сағ ат, кө зілдірік, мата жасау станоктары, кітап басу т.с.с.(Батыста) атауғ а болады. Кө не заманда пайда болғ ан ұ лы жетістіктерге Мысырдағ ы Пирамидаларды, Қ ытайдағ ы – мың дағ ан шақ ырымғ а созылғ ан Ұ лы Қ орғ анды, Александрия қ аласында салынғ ан Александрия фаросын, Рим қ аласындағ ы Колизейді, Афинадағ ы Парфенонды т.с.с. ғ ажап туындыларды атап ө туге болады.

Х1У – ХУ1 ғ.ғ. Еуропа топырағ ында, нақ тылай келе – Италияда - ү лкен ө згерістер орын алды. Шығ ыс елдерімен тең із жолдарымен сауда-саттық жасау, балық аулау, мата тоқ у т.с.с. салалар тез қ арқ ынмен дами бастайды, кө п іскер шаруалар тез уақ ытта байып, ө з бас бостандығ ын феодалдардан сатып алып, шеберханалар салып, онда жалдамалы ең бек тү рлерін ең гізеді. Жаң а қ алалар, ә сем ғ имараттар салынып, ө мір тез ө згере бастайды. Адамның табиғ атты, жағ алпай қ оршағ ан ортаны қ айта ө згерте алатынына кө зі жетіп, дә стү рлі қ оғ амның ішінде жаң а – буржуазиялық - қ арым-қ атынастар пайда болып тез қ арқ ынмен дами бастайды. Соң ынан бұ л дә уірді еуропалық тар " Ренессанс", яғ ни " Қ айта ө рлеу" деп атады. Ә рине, бұ л Еуропа тарихындағ ы дә стү рлі қ оғ амнан индустриалдық қ оғ амғ а ө ту дә уірі еді.

Осының нә тижесінде Еуропа елдері біршама буржуазиялық -демократиялық революциялардан ө тіп индустриалдық қ оғ амның шең беріне толық қ анды кіреді – енді адамзат тарихында Жаң а дә уір басталады.

Осы уақ ыттан бастап Батыс цивилизациясы Шығ ысты экономикалық жағ ынан басып-озып кейіннен оларды отарлай бастайды. Неге осы уақ ытта Шығ ыста мұ ндай алғ а ө рлеу басталмады? - деген сұ рақ қ ойсақ, оғ ан жауап беру оң ай шаруа емес. Шамасы, оның негізгі себебі – сонау кө не заманда басталғ ан Шығ ыс пен Батыстың Дү ние мен ө мірге деген кө зқ арастарының бө лінуі, Шығ ыс елдеріндегі қ ауымдық ө мір салтына, ал Батыста жеке адамның белсенділігіне жол ашылғ анынан кө руге болатын сияқ ты. Ал оның ө зі, ә рине, жағ алай қ оршағ ан ортағ а бейімделуден шығ ады. Еуропа мен Азияның табиғ аты мен ауа-райын салыстырсақ, ә рине, Еуропада жеке адамның белсенді тұ лғ а болып қ алыптасуына молырақ мү мкіндіктердің болғ анын байқ аймыз. Еуропада Қ ытай, я болмаса, Ү нді еліндегі сияқ ты жү здеген мың адамдарды жинап, олардың басын қ осып, ү лкен каналдар, суды тоқ тататын бекеттер салынғ ан жоқ -ты.

Ал енді осы арада қ айғ ы-қ асіретке толы ө з еліміздің тарихына тоқ талсақ, онда Жаң а дә уірге дейін мың дағ ан жылдар бойы кө шпенділік шаруашылық тү рі басым болды. Оның негізгі себебі де, ә рине, сол жағ алай орта. 7 ай қ ысы бар, суғ а тапшы елде, ә рине, мал бағ у, соның жолында кө шіп-қ ону – ең тиімді шаруашылық тү рі болды. Ал тарихқ а Жаң а дә уір келген кезде, бү кіл жер шарын дү р сілкіндірген кө шпенділер аянышты жағ дайғ а душар болып, ө з ө мір салтының сарқ ылғ анын байқ ады. Ө йткені, садақ пен сойыл, біздің бабаларымыз қ анша батыр болғ анымен, винтовка мен зең бірікке, ә рине, қ арсы тұ ра алмады. Осы уақ ыттан бастап бірнеше жү з жылғ а созылғ ан халық тың трагедиясы, қ айғ ы-қ асіреті басталып та кетті.

Жаң а дә уірдің экономика саласындағ ы негізгі ерекшеліктерінің бірі – адамдар заң жү зінде тең қ ұ қ ты азаматтарғ а айналып, зорлап ең бек еткізу принципі келмеске кетеді. Сол себепті жеке адамның ө мірге деген белсенділігі артып, жаң а қ оғ ам ө ндіргіш кү штерді бұ рынғ ы-соң ғ ы болмағ ан биік дә режеге кө тереді. 300 жылдың шамасында ө ндіргіш кү штер бұ рынғ ы 5000 жылдағ ы жеткен дә режеден асып тү седі!!! Жү здеген жаң а қ алалар, мың дағ ан кә сіп орындар пайда болып, соның нә тижесінде халық тың ә л-ауқ аты, мә дениеті мен білімі ө сті. Ә рине, индустриалдық қ оғ амның дамуы да қ айшылық тар, оларды шешу арқ ылы жү ріп отырды.

ХХ ғ. ғ ылыми-техникалық революция, оның жетістіктерін ө ндіріс саласында тиімді пайдалану ө ндіргіш кү штерді ә рі қ арай кү рт ө сіріп материалдық байлық тың жаң а кө здерін ашты. Дегенмен де, осы ғ асырдың ортасына қ арай бұ л қ оғ ам ө зінің мересіне жетіп, екі ү лкен дағ дарысқ а келіп тірелді. Ол энергетикалық жә не сонымен байланысты экологиялых дағ дарыс еді. Индустриалдық қ оғ ам оларды аз уақ ыттың шең берінде ғ ылыми-техникалық жетістіктерге сү йене отырып жаң а электрондық, ақ параттық технологиялар жасау арқ ылы шешіп, тіпті жаң а экономиканы тудырды. Бұ л жаң а қ оғ ам постиндустриалдық қ оғ ам деп атала басталды (ол жө нінде осы тараудың 12-15 беттерін қ араң ыз).

Кейбір батыс ғ алымдарының пайымдауынша, алдағ ы болашақ та экономика саласы толығ ынан автоматтар мен роботтардың ү лесіне тимек. Мұ ндай жағ дайда адамдардың ө мір мазмұ ны бос уақ ытты мейлінше сезімдік лә ззат алып ө ткізумен жә не де тұ лғ аны қ ұ мартатын, сү йетін нә рсесімен (хобби) айналысу болмақ. Ал К.Маркстің ойынша, ө ндіргіш кү штер ө те биік дә режеге кө теріліп, қ оғ амдық байлық ағ ыл-тегіл болғ ан кезде, адамдардың тектік қ абілеттері мен кү ш-жігерінің ә леуметтік кең істігі ө сіп, олар рухани шығ армашылық жолына тү сіп шексіз даму мү мкіндігіне ие болады.

Біздің ойымызша, қ азіргі Батыс елдеріндегі " тұ тыну қ оғ амы", сондағ ы кең етек алып кеткен " материалдық -сезімдік" ө мір бағ ыты жоғ арыда кө рсетілген жағ дайда мидың лә ззатты сезінетін бө ліктеріне электродтар арқ ылы импульстар бергізіп, " жаң а нашақ орларды" тудырмасына кім кепіл береді. Мұ ндай тұ жырымдар дү ниежү зілік діндердегі негізгі аяндардың бірі – Иса пайғ амбардың ауыр жү гінің барлық адамдарғ а қ атысы бар екенін ұ мыт қ ылады. Ізгілік бар жерде зұ лымдық та бар, шың қ аншалық ты биік болса, қ ұ з да соншалық ты терең екенін қ азіргі адамзаты ұ мыт қ ылғ андай.

Экономика саласы адамдардың негізгі материалдық мұ қ таждық тарын ө теуі керек. Оның сыртында – нағ ыз адами даму жатыр. Ол рухани-шығ армашылық, адам ө мірінің, жер бетіндегі тіршіліктің, тіпті керек десең із - ғ арыштың мә н-мағ насы жө нінде тебіреністе болу, тұ лғ аның шығ армашылық іс-ә рекетінің арқ асында ө мірде ө з ө шпес ізін қ алдыру, жер бетіндегі ғ ажап оқ иғ аны – тіршілікті - гү лдетіп сақ тап қ алу болмақ.