Оғам ұғымы

Тақ ырып. Қ оғ ам болмысы

Болмыс категорияларын талдай келе енді бү гінгі таң дағ ы ғ ылымғ а мә лім ең кү рделі дә режеде ұ йымдасқ ан - қ оғ ам болмысына келіп тірелдік. Ө йткені, біз білетін Ғ арыштағ ы Жер бетінде ө мір сү ріп жатқ ан саналы пенде – адамдар - бір-бірімен бірігіп, сан-қ илы қ арым-қ атынастарғ а тү сіп қ оғ амды қ ұ райды.

Қ оғ ам ұ ғ ымының орнына кө п жағ дайда оғ ан мә н-мағ насы жағ ынан жақ ын категориялар қ олданылады. Сондық тан, ең алдымен біз оларды бір-бірінен айыра білуіміз қ ажет. “Ел” жә не “қ оғ ам” категорияларын салыстырсақ, біріншінің географиялық жағ ы басымды. Мысалы, Қ азақ елі – Азия қ ұ рылығ ының ортасында, мұ хиттардан алыс орналасқ ан ел. “Қ ауым” жә не “қ оғ ам” категорияларына келер болсақ, біріншіге жан-ұ я, ру, тайпа, халық, ұ лт секілді ә леуметтік ұ йымдасу формалары жатады. Ал “мемлекет” пен “қ оғ амды” салыстырсақ, - ол мұ хиттағ ы айсберг сияқ ты: судың бетіндегі кө рінетін алып мұ здың кішкентай ғ ана бө лігі – ол мемлекет болатын болса, су астындағ ысы - қ оғ ам. Қ оғ ам ө міріндегі сан-алуан қ арым-қ атынастардың ең негізгілерін ғ ана мемлекет заң арқ ылы ретке келтіре алады, қ алғ андары ә дет-ғ ұ рып, моральдық, эстетикалық, т.б. ә леуметтік нормалардың негізінде қ алыпқ а келеді.

Кең тү рде алғ анда, қ оғ ам деп адамдардың арасында қ алыптасатын сан-алуан байланыстар мен қ арым - қ атынастардың жиынтығ ын айтамыз. Бұ л арада мына нә рсеге кө ң іл аудару қ ажет – ол байланыстар мен қ арым-қ атынастар сол қ оғ амның ө зіндік ө мір сү руіне жеткілікті болуы керек. Алайда, “ө з-ө зіне жеткілікті” деген ұ ғ ымның ө зін нақ тылай тү су қ ажет. Ө йткен себебі, бү гінгі таң да бірде-бір мемлекет, қ анша алып болса да, барлық қ азіргі ө мірге керекті заттарды шығ ара алмайды. Сондық тан, басқ а елдермен экономикалық, саяси-қ ұ қ тық, мә дени-рухани байланыстарғ а тү седі. Олай болса, “ө з-ө зіне жеткілікті” деген ұ ғ ымды қ алай тү сінуге болады? Белгілі қ оғ ам ө зінің мың дағ ан жылдар бойы қ алыптасқ ан руханияты, дү ниесезімі, ө мір салтын сақ тай отырып, негізгі ө мірге қ ажетті нә рселерді ө зі ө ндіруі қ ажет. Мысалы, бү гінгі ө тпелі қ оғ амда жер кө лемі бойынша 10-шы орында болсақ та, ет, кө гө ністерді басқ а елдерден алатын болсақ, онда біз ө з-ө зімізге жеткіліксіз боламыз. Ә рине, Қ азақ стан - Бразилия емес, сондық тан, тропикалық аймақ тарда ө сетін апельсин, мандарин, банан сияқ ты жемістерді, кофе, шай сияқ ты тағ амдарды шет елдерден алмаса болмайды. Сондай-ақ жең іл мә шине, неше-тү рлі компьютерлер, радио – теле аппаратураларды да алуғ а болады. Сонымен қ атар, жер бетіндегі ү лкен егін ө сіретін ел болғ андық тан, ауыл-шаруашылығ ына керек механизмдерді ө зіміз шығ армай кө сегеміз кө гермейді. Кү нбе-кү н ө мірге керек заттардың кө бін де ө зіміз дү ниежү зілік талаптарғ а сай етіп шығ ара білуіміз қ ажет. Сонда ғ ана біз ө з-ө зімізге жеткілікті қ оғ ам боламыз. Бұ л мә селелер қ азіргі саясаттану ғ ылымында “ұ лттық қ ауіпсіздік” категориясы арқ ылы талданады. Оқ ырманның байқ ағ анындай, бү гінгі таң да біз кө п ө мірге керек тауарларды шығ ара алмай, сырттан ә келуге мә жбү р болып отырмыз.

Екінші ү лкен сұ рақ - қ оғ ам ө міріндегі сан-алуан байланыстар мен қ арым-қ атынастардың ішіндегі негізгі - оның іргетасын қ ұ райтындар қ андай болмақ?

Сонау кө не заманнан бері созылып келе жатқ ан ү рдіс - қ оғ амдағ ы рухани, саналы байланыстарды негізгі деп есептеу. Ө йткені, бір қ арағ андағ ы қ оғ амның жануар тобырынан айырмашылығ ы – ондағ ы рухтың пайда болып сол қ оғ амғ а тигізетін зор ә серінде болса керек. Қ оғ ам ө мірінде ө мір сү ріп жатқ ан нақ тылы тірі адам басқ алармен саналы қ арым-қ атынасқ а тү седі. Ол ө з алдына неше-тү рлі мақ сат-мұ раттар қ ойып, оларды іске асыруғ а тырысады. Яғ ни, идея ә рқ ашанда алда, соң ынан ол іске айналады. Олай болса, қ оғ ам ө мірін анық тайтын - билік басындағ ы ұ лы тұ лғ алардың саналы іс-ә рекеті. Мұ ндай кө зқ арасты сонау Кө не заманнан бастап Жаң а дә уірде ө мір сү рген ағ артушылардың ең бектерінен байқ ауғ а болады.

“Халық - шө п, ел билеуші – жел. Жел қ ай жақ қ а ү рлесе, шө п сол жақ қ а майысады”, - дейді кө не Қ ытай философиясы.

Орта ғ асырдың ұ лы ойшылы Аль-Фарабиге келер болсақ, ол қ оғ амның ақ уалын Халифтің адалдығ ы, ә ділеттілігі, кө регендігімен байланыстырады. Сол замандағ ы Еуропа ойшылдары А.Августин, Ф.Аквинский қ оғ амның дамуын алдын-ала болжанғ ан Қ ұ дайдың ә мірімен ұ штастырады.

Жаң а дә уірде ө мір сү рген француз ағ артушысы Ш.Л. де Монтескье қ оғ амның ө рлеуін “ағ арғ ан монархтың ” іс-ә рекетімен байланыстыра отырып, қ оғ ам ө міріндегі заң дарды жетілдіруді бірде-бір шешуші фактор ретінде қ арайды (мұ ны “қ ұ қ тық кө зқ арас” деп ә дебиетте атап кеткен болатын). Бү гінгі таң да да мұ ндай кө зқ арастар кең інен таралғ ан. Ә рине, қ оғ ам ө міріндегі заң дар сапасының биік болғ аны оның дамуын тездететіні сө зсіз. Сонымен қ атар, заң ның ө зі – адамдардың (кә сіби заң герлердің) рухани туындысы емес пе?

ХХ ғ. ұ лы ойшылы К.Ясперс те тарихтағ ы рухани тө ң керістерді қ оғ амның дамуының негізіне жатқ ызады. Оның ойынша, “адами ақ уал - ә рқ ашанда рухани ақ уал”. Мұ ндай кө зқ арастарды қ орыта келе, қ оғ амды талдаудағ ы идеалистік жол десек те болғ аны.

Сонымен қ атар, ХІУ ғ. ө мір сү рген араб ойшылы Ибн-Халдун қ оғ амды талдауғ а жаң а ү лгі ең гізеді. Оның ойынша, ә р-тү рлі қ оғ амдардың бір-бірінен айырмашылық тары негізінен алғ анда материалдық игіліктерді қ алай ө ндіру, бө лу, тұ тынуымен байланысты, - деген қ орытындығ а келеді. Алайда, ұ лы ойшылдың кө зқ арастары соң ынан ұ мытылып, тек қ ана 5 ғ асырдан кейін К.Маркстің ең бектерінде жаң адан негізделеді.

К.Маркс қ оғ амтану саласына, негізінен алғ анда, екі жаң алық ең гізеді. Оның бірі - қ осымша қ ұ н теориясы, ал екіншісі – тарихты материалистік тұ рғ ыдан тү сіну қ ағ идасы. Ең алдымен, бұ л екі жаң алық тың да дү ниеге келуі капиталистік қ оғ амның қ алыптасып, дамуымен байланысты болғ анын атап ө ту қ ажет. Егер К.Маркс Дү ниеге келмегеннің ө зінде басқ а ғ алымдар ертелі-кеш оларды ашатыны сө зсіз еді. Ө йткені, мың дағ ан жылдар бойы бұ рынғ ы қ оғ амдарда ә р-тү рлі сословиялық -заң дық қ атынастармен бү ркеленіп келген экономикалық қ атынастар Жаң а дә уірде ашылып ғ алымдардың назарын аудара бастайды.

Енді К.Маркстің бірінші ашқ ан жаң алығ ына келер болсақ, капиталдың ө ндіріс айналымында ө суі - оның ерекше бір ғ ажап қ асиетінен туындамайды. Бұ л ү рдіс тарих сахнасында ерекше тауардың пайда болуымен байланысты. Ол – жұ мысшы жә не оның ең бекке деген кү ш-қ абілеті. Оның тек ө зіне ғ ана тә н қ асиеті - ө з бағ асынан да жоғ ары қ осымша қ ұ н тудыруында жатыр. Мысалы, капиталист жұ мысқ а қ абылдағ ан адамғ а 500 доллар жалақ ы тө лейді. Ол оның жан-ұ ясын асырауғ а, ө зінің кү нбе-кү нгі жұ мысқ а деген кү ш-қ уаты мен қ абілетін толық тырып отыруғ а жетеді. Бірақ, ол шынында 1000, я болмаса, 1500 долларғ а жуық материалдық игіліктерді жасауы мү мкін. Ол – капиталистің байлығ ын ө сіретін қ осымша қ ұ н. Оны халық тың жалпақ тілімен айтсақ - қ анау дейміз. Ә рине, К.Маркстің ашқ ан бұ л теориясының уақ ытында қ оғ амның саяси саласы мен жұ мысшы қ озғ алысына тигізген ү лкен ә серін айтпай кетпесе болмайды. Ө йткені, ол бұ л қ ұ былысты жеке меншікке негізделген шаруашылық қ а ғ ана тә н, - деген тұ жырымғ а келеді.

Алайда, адамды адам қ анау (эксплуатация) мемлекеттік (яғ ни, қ оғ амдық) меншікке негізделген қ оғ амда да болуы мү мкіндігін ө ткен Кең ес қ оғ амының тарихы айқ ын кө рсетті. Бұ л қ оғ амда, ә сіресе, ауылдағ ы механизаторлар, сауыншылар, кен ө ндірісіндегі шахтерлар, металлургтар т.с.с. топтардың қ аналғ аны қ азір баршағ а мә лім.

Екінші жағ ынан алып қ арағ анда, бү гінгі дамығ ан капиталистік елдерде капиталдың ө суі, негізінен алғ анда, жұ мысшыларды қ анаудан емес, ғ ылыми-техникалық революцияның жетістіктерін ұ тымды пайдалану арқ ылы іске асып жатқ анын айтып ө ту керек.

Негізінен алғ анда, қ анаудың негізгі анық тамасы – адамның мерзімсіз азып-тозуы, оның ө мірінің қ ысқ аруы болып табылады. Ал бү гінгі таң дағ ы дамығ ан елдерде адам ө мірінің ұ зақ тығ ы ө те биік дә режеде болғ андық тан “қ осымша қ ұ н” теориясы ө зекті мә селе деп айта алмаймыз.

Ал К.Маркстің ашқ ан екінші – тарихты материалистік тұ рғ ыдан тү сіну қ ағ идасына келер болсақ, қ оғ амтану саласында оғ ан пара-пар тұ жырымдама ә лі жасалғ ан жоқ, - деп айтуғ а болатын сияқ ты.

Сан-алуан қ оғ ам ө міріндегі байланыстар мен қ ұ былыстардың ішінен К.Маркс материалдық қ арым-қ атынастарды басымдық тү рінде бө ліп алып олардың іргетастығ ын кө рсетеді. Оның себебі қ арапайым да табиғ и кү нбе-кү нгі адамдардың ө мір сү ру қ ажеттіктерін ө теу керектігінде жатыр. Расында да, адамдарғ а кү нбе-кү н тамақ ішу, киім кию, баспана, т.с.с. материалдық мұ қ таждық тарын ө теу керек. Оларсыз ө мір жоқ. Ол ү шін материалдық игіліктерді ө ндіру қ ажет. Оны ө ндіру барысында адамдардың санасы мен еркіне тә уелсіз ө ндірістік қ атынастар пайда болады. Соң ғ ы - қ оғ амның іргетасын қ ұ райтын шынайы базис болып есептеледі. Ол адамдардың санасы мен еріктеріне тә уелсіз қ алыптасады да оның ү стінде қ ондырма ретінде оғ ан тә уелді мемлекет, саяси, қ ұ қ тық, моральдық, эстетикалық, діни т.с.с. қ ұ былыстар орналасады.

К.Маркстің ашқ ан бұ л ұ лы жаң алығ ын жете тү сінудегі негізгі қ иындық - ө ндірістік қ атынастардың адамның сана-сезіміне тә уелсіз қ алыптасуы. Адам - ә рқ ашанда саналы пенде ретінде ө мір сү реді. Адам ө зінің жанұ ясында, кү нбе-кү нгі жү ріс-тұ рысында басқ а адамдармен саналы қ арым-қ атынасқ а тү сіп, ө ндірістік қ атынастарғ а келген кезде " санасын ү йде қ алдырып кететінін" кө зге елестету тіпті мү мкін емес. Олай болса, К.Маркстің негізгі қ ағ идасын қ алайша тү сінуге болады?

К.Маркстің ойынша, ә рбір дү ниеге келген жаң а ұ рпақ бұ рынғ ы бабалардан қ алғ ан қ оғ амның материалдық ө мірімен кез болады. Ол ө ндіргіш кү штерді (машиналар, неше-тү рлі жабдық тар, байланыс жү йелері т.с.с.) жаң а ұ рпақ ө з еркімен ысырып тастап, ө мірді " таза беттен" ә рі қ арай жалғ астыра алмайды. Ол сол материалдық игіліктерді игеруге жә не ө з ө мір шең берінде оны ә рі қ арай дамытуғ а мә жбү р болады. Сол ө ндірістік қ атынастарды игеруде жаң а ұ рпақ ө з сана сезімін соғ ан сә йкес қ алыптастырады. Яғ ни, қ оғ амдық болмыс қ оғ амдық сана-сезімнің қ алыптасуына шешуші ық пал жасайды.

К.Маркс ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастардың қ айшылық ты бірлігін ө ндіріс тә сілі деген ұ ғ ымды қ алыптастыру арқ ылы тү сіндіреді.

Қ оғ амды формациялық жә не цивилизациялық