С) саяси-құқтық сала

Қ оғ ам ө мірінің келесі саласы – саяси - қ ұ қ тық сала. Ол сонау кө не цивилизация дү ниеге келген кезде пайда болды. Ұ лы Аристотель адамды “Zoon Polіtіcon” – саяси жануар, - деп сол кезде-ақ атап кеткен болатын. Сол заманнан бері осы уақ ытқ а дейін адам саяси пә нде, ө йткені ол ә рқ ашан белгілі бір таптың, я болмаса, ұ лттың т.с.с. ү лкен топтың ө кілі. Ә рбір ә леуметтік топ қ оғ ам ө міріндегі ө з орнын анық тауғ а тырысып, ө з мү дделерін қ орғ ап, осы жолда басқ а топтармен қ арым қ атынасқ а тү седі. Олай болса, саясат миллиондағ ан ортақ мү ддесі бар адамдардың мақ сат мұ раттарын шың дап қ оғ ам ө міріне ә келеді. Саясаттың екінші жағ ы - ә р-тү рлі мү ддесі бар топтардың басын біріктіріп, қ арым-қ атынастарын ретке келтіріп, қ оғ амның біртұ тастығ ын сақ тап қ алу болмақ.

Олай болса, заң ды сұ рақ туады: саясаттың қ андай қ асиеттері қ оғ амның біртұ тастығ ын сақ тап, ә р-тү рлі топтардың мү дделерін бір-бірімен ретке келтіреді? Оны біз биліктен табамыз. Бірақ, саяси билік жалпы ә леуметтану категориясы ретіндегі биліктің бір тү рі ғ ана. Расында да, біз тұ лғ аның ө з-ө зін билейтіні, адамның табиғ атты, ә кенің баланы, қ ылмыскердің банданы т.с.с. билейтіні жө нінде айтамыз. Тіпті, керек десең із, жануарлар ү йірінің шең берінде де билікке ұ қ сас, зоологиялық кү шке негізделген ретке келтірушілік бар. Сондық тан да болар, уақ ытында Ф.Ницше “билікке деген ырық ты” субстанциялап, жалпы дү ниенің негізінде жатқ ан қ ұ былыс деп есептеді.

Ә рине, қ оғ ам кұ рделі дә режеде ұ йымдасқ ан жү йе ретінде ә рқ ашан да белгілі бір тә ртіпсіз ө мір сү ре алмайды. Олай болса, билік адамзаттың мә ң гі серігі. Шындап келсек, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның шең берінің ө зінде демократияның алғ ашқ ы қ айнар кө здері пайда болады, ө йткені, рудың ішіндегі қ арым-қ атынастарды, басқ а рулармен қ атынастарды, қ айшылық тарды ү не бойы ретке келтіріп отыру қ ажет болды. Оноре де Бальзак “гү лдер ботаникадан ерте ө мір сү рген” деген сияқ ты, саналы тү рде алғ ашқ ы демократия ө мірде болғ анымен категориялық (ұ ғ ымдық) дә режеде ә лі пайымдалғ ан жоқ -ты. Тек жеке меншік пайда болып, тарихқ а таптық қ оғ ам келген кезде дә улеті асқ андар ө з мү ддесін қ орғ ау жолында саяси жолмен бү кіл қ оғ амғ а ө з ырқ ын таң а бастайды. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, саяси билік дегеніміз қ оғ амды басқ арғ ан субъекттің адамдар, ә леуметтік топтарды ө з ырқ ына, - тіпті олар қ арсы шық қ анның ө зінде, - кө ндіру болып табылады. Расында да, қ оғ ам ө мірі сан-алуан қ айшылық тардан тұ рады, мың дағ ан адамдардың мү дделері бір-біріне соқ тығ ысып қ арсы келеді. Мұ ндай жағ дайда ә рқ ашанда қ оғ амның ауытқ уына, қ ұ лдырауына, тіпті қ ұ рып кетуіне мү мкіндіктер ашылады. Сондық тан биліктегілер қ оғ амның біртұ тастығ ын сақ тап, ү стем таптың мү дделерін қ орғ ау ү шін шынайы кү ш-қ уатқ а ие болулары керек. Кө п халық тардың тілдеріндегі “билік” жә не “кү ш-қ уат” деген ұ ғ ымдардың бір тү бірден шық қ анын байқ аймыз. Мысалы ағ ылшын сө зі “power”- билік, кү ш-қ уат, - деген мағ на береді, қ азақ тың “билік”, “білік”, “білек (кү ш)”, орыстың “власть”, “владеть”, “волеть”, - деген сө здері де бір тү бірден шық қ ан.

Алайда, бұ л арада ү лкен сұ рақ пайда болады. Билектігілер ө з ырқ ына халық ты қ алайша кө ндіре алады, ол мү мкіндік қ айдан пайда болады? – Ол арнаулы ә леуметтік ұ йымды қ ұ ру арқ ылы іске асады екен. Оны біз мемлекет дейміз. Олай болса, мемлекет саяси-қ ұ қ тық саланың ө зегі болып табылады.

Мемлекет - қ оғ ам ө міріндегі негізгі қ атынастарды заң ғ а негізделген билік арқ ылы ретке келтіріп, ө мірде пайда болатын ә леуметтік қ айшылық тарды шешетін, қ алыптасқ ан экономикалық, саяси тә ртіпті қ орғ айтын қ ұ рылым. Оның негізгі ерекшеліктері:

а) мемлекет арнаулы қ ұ рылғ ан неше-тү рлі мекемелер мен ұ йымдардан тұ рады. Онда арнаулы дайындығ ы бар қ ызметкерлер (чиновниктер- шен иелері)) мемлекет атынан неше-тү рлі шешімдер дайындап оны іске асырады.

в) мемлекет белгілі бір тарихи қ алыптасқ ан жерді жә не сонда қ оныс тепкен халық ты біріктіріп ө з билігін жү ргізеді. Мемлекеттің билігінен тыс қ алатын ешбір топ, я болмаса жеке тұ лғ а жоқ. Сонымен қ атар, Қ азақ стан мемлекеті Ө збекстанда, я болмаса Ресейдің жерінде ө з билігін жү ргізе алмайды. Оның билігі тек қ ана ө з елінде жү реді. Керісінше, ешбір басқ а мемлекет біздің мемлекеттің шең берінде ө з билігін жү ргізе алмайды. Ғ ылыми тілде оны мемлекеттің прерогативасы жә не суверенитеті дейді.

с) мемлекеттік билік ә рқ ашанда заң дардың негізінде іске асу керек. Ал қ айсыбір заң санкцияларғ а (заң ның талабын орындауғ а мә жбү р ету) негізделген. Олай болса, тек қ ана мемлекеттің заң ның талабын орындамағ андарғ а зорлық жасау қ ұ қ ы бар. Оны іске асыратын мемлекеттің арнаулы мекемелері (сот, полиция, армия, тү рме, тергеу т.с.с.).

д) мемлекет болғ ан жерде халық қ а салынатын салық та бар. Ө йткені, мемлекет қ ызметкерлерін, армия т.с.с. қ ұ рылымдарды қ аржылай қ амтамасыз ету керек. Оның сыртында қ азіргі мемлекеттер кө п ә леуметтік мә селелерді шешеді. Оғ ан да қ аражат керек.

Мемлекет - ө те кө не қ ұ рылым. Оның дү ниеге келуі жө нінде ә дебиетте сан-қ илы болжамдар бар.

Теологиялық қ ағ идаларғ а келер болсақ, олар мемлекетті Қ ұ дайдың шығ армашылық жолдағ ы тудыруымен байланыстырады.

Патриархалдық тұ жырымдар мемлекетті ру, тайпа, фратрияның (туысқ ан тайпалардың бірігуі) жалғ асы деп тү сінеді.

Қ оғ амдық келісім теориялары мемлекетті тарихтың белгілі бір сатысында адамдардың саналы тү рде жасағ ан келісімі арқ ылы қ ұ рылғ аны жө нінде айтады.

Зорлық -зомбылық теориясы мемлекетті тайпалардың арасындағ ы соғ ыс, зорлық арқ ылы жең ілгендерді кө ндіріп, оларғ а салық салу арқ ылы пайда болғ анын кө рсетеді.

Маркстік теория ө ндіргіш кү штердің тарихи даму негізінде жеке меншік пайда болып, ү стем таптар ө з мү ддесін қ орғ ау барысында мемлекетті қ ұ рғ аны жө нінде айтады.

Ә рине, мемлекеттің дү ниеге келуі - ө те кү рделі қ ұ былыс. Онда зорлық -зомбылық та, келісім де болуы мү мкін. Бірақ, негізгі фактор – тарихи жеке меншіктің дү ниеге келуі болса керек.

Енді мемлекеттің функцияларына (қ ызметіне) келер болсақ, оларды ішкі жә не сыртқ ы деп екіге бө луге болады. Ішкіге экономикалық (шаруашылық) мемлекеттің іс-ә рекетін жатқ ызуғ а болады. Ол негізінен заң дар арқ ылы шаруашылық субъекттерінің белсенді іс-ә рекеттеріне жағ дай жасау, елдің негізгі шаруашылық бағ ыттарын жоспарлау, шет елден инвестициялар (қ аржы) тарту, кейбір шаруашылық салаларына жең ілдік жасау т.с.с. арқ ылы жү реді.

Келесі – мә дени-тә рбие жұ мыстарын жү ргізу (мектеп, жоғ арғ ы оқ у орындары, ғ ылыми кешендер, клубтар, кино, театр, ақ парат тарату жү йелері арқ ылы т.с.с.

Ү шінші - ә леуметтік бағ дарламаларды іске асыру (кем-тарларғ а, кә рияларғ а, жетімдерге, жастарғ а, жас аналарғ а т.с.с. кө мек беру, білім мен денсаулық салаларын дамыту, ә р-тү рлі ә леуметтік топтарлың мү дделерін ү йлестіріп дамыту т.с.с.

Тө ртінші - қ оғ ам ө міріндегі тә ртіпті бақ ылау, азаматтардың қ ауіпсіздігін қ адағ алау, ә леуметтік аномиямен (ауытқ улық) кү ресу.

Бесіншіден, жоғ арыда кө рсетілгендердің бә рі негізгі мемлекеттің мақ саты - қ оғ амның біртұ тастығ ын қ амтамасыз ету болмақ.

Енді мемлекеттің сыртқ ы істеріне келер болсақ, негізгі мә селе - қ оғ амның экзистенциалдық (ө мір сү ру) мү дделерін қ амтамасыз ету (дербестік, ұ лттық қ ауіпсіздік, даму, сырттан қ ол сұ ғ уғ а ү зілді-кесілді тосқ ауыл қ ою т.с.с.)

Екіншіден, басқ а елдермен ө зара тең дік жә не тиімділіктің негізінде экономикалық, саяси, мә дени қ арым-қ атынастарды орнату. Халық аралық келісімдерді ұ лттық заң жү йесінен гө рі жоғ ары ұ стап, бұ лжытпай орындау болмақ.

Бү гінгі адамзат мемлекеттік тү рде ұ йымдасқ ан қ оғ амдарда тұ рып жатыр. Уақ ытында Гегель айтқ андай, мемлекет – ізгілік идеясының шынайы кө рінісі. Расында да, қ ай халық болмасын ө зінің мемлекеттігін қ ұ рып, басқ а халық тармен терезесі тең жағ дайда ө мір сү ргісі келеді. Біздің бабаларымыз сонау ерте заманда У-У1 ғ.ғ. Тү рік қ ағ анаты атты мемлекет қ ұ рғ ан болатын. Шың ғ ыс-ханның заманында тең десі жоқ, бұ рынғ ы-соң ғ ы тарихта болмағ ан сонау Қ ытайдан Балқ ан тауына дейін созылғ ан алып империя қ ұ рылып, жү здеген халық тардың басы бірікті. Бұ л, шамасы, кө шпенділердің алтын ғ асырлары болғ ан сияқ ты. Жаң а дә уірде кө шпенділер ө мір салты сарқ ылып, олардың мемлекеттігі ыдырап, ақ ырында қ азақ халқ ы Ресей империясының қ ол астына тү сті. Алайда, “Ұ лы мә ртебелі Тарихтың ” ү рдісі ХХғ. аяғ ында біздің халық тың мемлекеттігін тағ ы да қ айтарып берді.

Бү гінгі таң да айтатын негізгі тұ жырым - Қ азақ елі тә уелсіз мемлекет ретінде орнық ты. Дү ниежү зілік қ ауым оны мойындады. Қ азақ халқ ының жү здеген жылдар бойы армандағ ан бостандық, еріктікке деген ынтасы мен ұ мтылысы іске асты.

Ө тпелі қ оғ амдағ ы елімізде қ алыптасқ ан жаң а мемлекет басқ ару жү йесіне анық тама берсек, оны демократиялық қ ұ ндылық тар жолын таң дағ ан зиялы авторитаризм деуге болар еді. Елдің зиялы кө семі бұ рынғ ы қ оғ амғ а қ айта оралу мү мкін еместігін, қ оғ ам ө мірінде тү бегейлі жү йелі ө згерістерді жасау керектігін тү сінген миллиондағ ан отандастардың тілегі мен ынтасына сү йене отырып, нарық тық экономикағ а негізделген демократиялық қ ұ қ тық ә леуметтік мемлекет қ ұ руғ а бағ ытталғ ан тиімді саясат жү ргізуде. Бұ л жолда біз қ аншалық ты жетістіктерге жеттік?, - деген сұ рақ қ ойсақ, оғ ан қ омақ ты жауап беруге болатын сияқ ты.

Біріншіден, адамдар тоталитарлық қ оғ амғ а тә н неше-тү рлі утопиялық, мессиандық кө зқ арастардан (болашақ та жер бетінде коммунизм орнатамыз, Коммунистік партия – дә уірдің ақ ыл-ойы, ар-намысы, адамзатты қ ұ тқ арушы т.с.с. мифологемалар) арылды. Қ арапайым адамдарды айтпай-ақ, алғ ашқ ыда бұ рынғ ы қ оғ амның ішінен шық қ ан саяси элитаның ө зі-ақ тез арада “Оң тү стік-Шығ ыс Азияның акулалары” сияқ ты гү лденген елге айналамыз, “Біз Азияның барсы боламыз”, - деген романтикалық кө зқ араста болды. Бірақ, біржақ ты шикізат ө ндіруге бағ ытталғ ан экономиканы қ айта қ ұ ру қ иындық тары, Дұ ниежү зілік мұ хитқ а шығ у арнасының жоқ тығ ы т.с.с. “тө мендегілер” мен “жоғ арыдағ ылардың ” тез арада мессиандық кө зқ арастардан арылуына кө мектесті.

Егер бұ рынғ ы тоталитарлық қ оғ амда бү кіл билік партияның қ олында болып, оның қ оғ ам ө мірінде бақ ыламайтын нә рсесі қ алмаса, бү гінгі мемлекет билігі, адамдардың ынталы белсенді іс-ә рекетін қ олдап, аса кө п тө мендегі болып жатқ ан ү рдістерге қ ол сұ қ пайды.

Қ айсыбір тоталитарлық мемлекеттің субъективті бағ ытталғ ан мү дделері болады: фашистік Германияда болғ ан “арий нә сілінің мү дделері”, “Кең ес Одағ ындағ ы “жұ мысшы табының мү ддесі” т.с.с. Бү гінгі мемлекет барлық ә леуметтік топтар, ұ лттар мен ұ лыстар ө кілдерінің мү дделерін тең тү рде қ орғ ауғ а тырысады.

Егер тоталитаризм тұ лғ аны тобырдың ішіне “сің іріп”, ә леуметтік айырмашылық ты жойып, дә стү рлі ә леуметтік байланыстарды ү зуге тырысса, зиялы авторитаризм, керісінше, халық ты қ айта топтап (рестратификация), ұ лттық қ ауымдастық тардың тө л мә дениетін сақ тап дамытуғ а, қ азақ халқ ының мә дениетін қ айта тү летіп гү лдетуге ат салысуда.

Егер тоталитарлық мемлекет экономика саласын қ атты бақ ылауғ а алып, тіпті Кең ес Одағ ындай ө з қ олына ө ткізіп жіберуге дейін барса, біздің жас мемлекет ұ лттық байлық тың пілдей бө лігін жекешелендіру арқ ылы халық қ а таратты. Ал оның ө зі билік пен ық палдың біршама бө лігін ү кіметтен алып қ оғ амғ а тарату деген сө з.

Қ айсыбір тоталитарлық тә ртіп халық ты оқ тын-оқ тын репрессияғ а ұ шыратып, жү регіне қ орқ ыныш сезім ұ ялатады. Жас мемлекет ө зінің кү ш қ ұ рылымдарын нығ айтқ анмен, саяси репрессиялардан ү зілді-кесілді бас тартып, уақ ытында қ ұ рғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан боздақ тарды ақ тап шығ арды.

Тоталитарлық қ оғ ам мемлекет билігін атқ ару мекемелеріне толығ ынан беріп, заң шығ ару билігін қ уыршақ ретінде ұ стайды. Қ азақ стан мемлекеті алғ ашқ ыдан билікті бө лу принципін мойындап, оны іске асыру саласында біршама нә тижелерге жетті: кә сіби екі палатадан тұ ратын парламент заң шығ ару ісімен айналысуда, атқ ару билігі кү нбе-кү нгі елдегі пайда болатын мә селерді шешіп басқ аруда, сот тә уелсіз билік ретінде ө згерістерге тү сіп жаң а тү рде қ алыптасуда.

Тоталитарлық жү йе негізінен ө кіметті қ олдайтын бірпартиялық жү йеге негізделсе, бү гінгі таң да біздің ел кө ппартиялық қ оғ амғ а айналды, жеке меншікке негізделіп жұ мыс жасап жатқ ан жү здеген ақ парат қ ұ ралдары бар.

Дегенмен де, тарихи қ орланғ ан кө п ә леуметтік мә селердің баяу шешілуі, тә уелсіз елден кү ткен, бірақ осы уақ ытқ а дейін ү міті ақ талмай келген тұ лғ алалар мен топтар тарихи тө зімсіздікке бой беріп, халық ты демократизациялау ұ ранымен саяси белсенділікке, биліктегілерге қ ысым жасауғ а шақ ырады. Сондағ ы мақ сат – кейбір билікті аң сайтындардың шиеленіскен ә леуметтік ақ уалды пайдаланып, соның арқ асында билікке келу болмақ. Бірақ, біз мына жағ дайды ескеруіміз қ ажет. Қ ай елдің болмасын тұ рғ ындарының белсенділік кө рсетіп шынайы саяси ө мірге қ атынасатындары – 1%-тен - 10%-ке дейін ғ ана жетеді, орташа алғ анда 3-5%. Шынына келгенде, саяси ө згерістер ө кілдік институттар – партиялар, басқ а да қ оғ амдық ұ йымдар, бірлестіктер, парламент т.с.с. арқ ылы, парасатты дең гейде келісімге келу арқ ылы жү руі қ ажет. Халық тың ө те биік саяси белсенділігі оның қ ирату инстинктерін оятып, саясатты тұ рпайландырып бейсаналық жолғ а қ ойуы мү мкін. Тарихи тә жірибе талай рет кө рсеткендей, ақ ырында мұ ндай ү рдістерге жол ашылса, ол кезекті диктатурағ а, қ антө гіске ә келеді.

Саяси саланы талдағ анда, біз мына нә рселерді естен шығ армауымыз керек. Біріншіден, саяси билік ә рқ ашанда шектелген ресурстарды (байлық ты) пайдаланады. Егер бә рі де ағ ыл-тегіл тө гіліп жатса, онда саясаттың ө зі де керек болмай қ алар еді. Екіншіден, саясат ә рқ ашанда шынайы ө мірден шығ атын мү мкіндіктің ө нері. Саясат дегеніміз – сол шектелген байлық ты ә р-тү рлі топтардың мү дделерін ескере отырып ә рі қ арай дамуғ а жол ашатындай қ ылып бө лумен байланысты. Ал мұ ның ө зі, ү шіншіден, – биліктегілер мен жалпы саясаткерлердің терең білімділігін талап етеді. Мұ ны біз эксперттік (сараптау) билік деп айтсақ та болғ аны.

Қ орыта келе, біз Қ азақ стан қ оғ амының ә леуметтік-демократиялық қ оғ ам орнату жолында біршама жетістіктерге жеткенін байқ адық. Негізгі мақ сат – осы жолдан таймай, жер жү зіндегі озық ү лгілерді бойымызғ а сің іріп, ө з руханиятымызбен ұ штастырып, гү лденген елге айналу болмақ.

Енді міне, қ оғ амның рухани ө мір саласын талдауғ а да уақ ыт келді. Бірақ, ол аса кү рделі де ө міршең ді мә селе болғ аннан кейін, оны арнаулы тарауда талдаймыз. Қ азір тағ ы да бір ө зекті мә селелердің бірі - қ оғ ам мен табиғ ат арасындағ ы байланыстарғ а кө шеміз. Ол, бір жағ ынан, бү кіл адамзат мә селесіне айналса, екінші жағ ынан, Табиғ аты азып, ауыр жарадағ ы Қ азақ стан еліне ерекше ө зекті сұ рақ болып отыр.