Моральдық құндылықтар

Ә рине, адамның ішкі рухани ө мірінде жақ сылық, абырой, ар-намыс, парыз сияқ ты моральдық қ ұ ндылық тардың бар екенін ешкім де теріске шығ армас. Осы жә не т.с.с. рухани қ ұ ндылық тарды жан-дү ниесінде сақ тап қ алу ү шін ол кө п нә рселерден айырылуғ а дайын. Біздің ойымызша, моральдың арқ ауын “тұ лғ а мен қ оғ ам” арасындағ ы қ арым-қ атынастардан іздеу керек. Ө йткені, адам басқ а кісілермен сан-алуан байланыс, ө зара іс-ә рекетке тү сіп қ ана ө мір сү ре алады, ол оның ә леуметтік табиғ атын кө рсетеді. Бұ л арада моральдық сананың ережелік, нормативтік ерекшелігін алғ а тартуғ а болады, ө йткені, кү нбе-кү нгі адамдардың миллиондағ ан іс-ә рекетін ретке келтіру ү шін олар ереже, қ ағ ида, идеал ретінде қ орытылады. Моральдық сана шындық ты алдын-ала болжай алады, оның талаптары кү нделікті ө мірлік қ атынастардың ә р жағ ына ө тіп, бізді тиістік ә леміне ә келіп тірейді.

Бұ л арада біз моральдың аксиологиялық (қ ұ ндылық) жағ ына келіп тірелеміз. Расында да, моральдық норма арқ ылы ғ ана ө зің нің, я болмаса, басқ аның жү ріс-тұ рысын бағ алауғ а мү мкіндік аласыз. Олай болса, ол тек қ ана бізге қ оғ ам ө мірінде ө зің ді қ алай ұ стау керек екенін кө рсетіп қ ана қ оймай, адамның ішкі руханиятының ажырамас бө лігіне айналады. Моральдық қ ағ идалар адамдардың мә ндік қ асиеттерін қ ұ райды. Сондық тан, адамның моральдық қ ағ идаларды таң дап оны ө з қ ұ ндылық тарына айналдыруы оның ө мір бағ ыты мен ө мір салтын анық тайды. Сол себепті, саясаттан бастап нақ тылы кү нбе-кү нгі адамдардың қ арым-қ атынасына дейін барлық ә леуметтік қ ұ былыстар моральдық тұ рғ ыдан бағ аланады.

Моральдық қ ағ идалар біздің алдымызғ а абстрактылық жалпығ а бірдей талаптар қ ояды. Ө мірдегі нақ тылы қ арым-қ атынастар оның мазмұ нын біршама ө згертуге мә жбү р етеді. Мысалы, ерлік пен батылдық - абстрактылық тұ рғ ыдан алғ анда – жақ сы қ ұ ндылық тар. Қ иын-қ ыстау жағ дайларда ә р азамат ө з елін қ орғ ау жолында бұ л қ асиеттерді кө рсете білу керек. Сонымен қ атар, батылдық жемқ ор шен иелерінің, я болмаса, қ ылмыскерлердің де қ асиеті болуы мү мкін. Уақ ытында Гитлер неміс халқ ына “мен сіздерді ар-ұ ждан сияқ ты қ ұ быжық тан босатамын”, - деген болатын. Осы уақ ытқ а дейін фашизмнің жасағ ан сансыз зұ лымдығ ы адамзаттың есінде қ алуда. Ө з халқ ымен кү ресіп, оны тарихтағ ы болмағ ан қ уғ ын-сү ргінге, репрессияғ а ұ шыратқ ан сталиндік тоталитаризмге де сондай бағ а беруге болады. Дү ниежү зілік тә жірибе кө рсеткендей, қ андай да болмасын тоталитарлық қ оғ ам мен бү кіл адамзаттық моральдық қ ағ идалар ешқ ашанда бір-бірімен ымырағ а келмейді.

Бұ л арада біз моральдың бү кіл адамзаттық қ арапайым қ ағ идаларына келіп тірелдік. Олар бір қ арағ анда тұ рпайы сияқ ты болғ анымен қ азіргі адамзат тағ дырына ө те маң ызды болып отыр. Ө йткені, тек қ ана бірлесіп, сабырлық пен тө зімділік, қ айырымдылық кө рсетіп, зұ лымдық қ а жол бермей, мемлекеттер арасындағ ы қ айшылық тарды шешіп, ядролық соғ ыс пен экологиялық апатты болдырмауғ а болады. Сол сияқ ты нақ тылы адами қ арым-қ атынастарда да тө зімділік пек адалдық тың, біреудің қ айғ ысына ортақ болу, аяушылық, ү лкенді сыйлау, ә ке-шешеге риясыз қ ұ рмет кө рсету т.с.с. қ ұ ндылық тардың маң ыздылығ ын асыра бағ алау қ иын.

Моральдық саланың ең биік кө рінісі – сү йіспеншілік. Тек сол арқ ылы ғ ана адами болмысқ а жетуге болады. Керісінші жағ дайда адам толық қ анды ө мір сү ре алмайды. Оны шығ армашылық қ а жетелейтін, ө мірді терең тү сінуге жол ашатын, басқ алардың терең ішкі сырын аша алатын – тек қ ана сү йіспеншілік.

Кө не грек ойшылы Эмпедокл алғ ашқ ы рет сү йіспеншілік ұ ғ ымына ғ арыштық мә н беріп, оны жек кө рушілікке қ арсы қ ойды. Оның ойынша, алғ ашында Ғ арыш сү йіспеншіліктің негізінде сапа жағ ынан ә лі бө лінбеген біртұ тастық ты қ ұ райды. Содан кейін жаугершілік сү йіспеншілікті ысырып біртектілікті бір-біріне қ осып, ә ртектілікті бір-бірінен ажыратады. Келесі сатыда сү йіспеншілік қ айта оралып ә ртектіні бір-бірімен қ осып біртектілерді бір-бірінен ажыратады. Соның арқ асында тіршілік дү ниеге келеді екен. Эмпедоклдың ойларының тү йіні мынада: Дү ние қ айшылық ты жаратылғ ан. Заттар мен қ ұ былыстардың қ арама-қ арсы жақ тары бір-бірінсіз ө мір сү ре алмайды, бір-бірін тартып (Эмпедоклдың сү йіспеншілігі), сонымен қ атар, ө з болмысын сақ тау жолында – итереді (жаугершілік).

Платон да ө з ең бектерінде сү йіспеншілік мә селесіне кө ң іл бө леді. Ол философиялық дең гейде грек мифологиясындағ ы Эротты (жыныстық сү йіспеншілік) талдайды. Оның ойынша, Эроттың екі тү рі бар: біреуі – жердегі, сезімдік қ ұ марту болса, екіншісі - аспандағ ы идеалды, ой арқ ылы ғ ана жетуге болатын тү рі. Эрот – байлық тың қ ұ дайы Порос пен кедейліктің қ ұ дайы – Пенидің баласы. Сондық тан, ол қ айшылық ты. Ол ү не бойы тө меннен жоғ ары қ арай жә не ә семдікке ұ мтылады. Адамдардың ең ү лкен арманы - ө лместіккен жету болса, Эрот шығ армашылық шабытын тудырып, сү йіспеншілік арқ ылы жаң а ұ рпақ тарды дү ниеге ә келеді, ал оның ө зі адамғ а берілген мә ң гілік пен ө лместіктің бө лігі емес пе? Ә семдікке ұ мтылудың екінші – ең биік жағ ы - Эрот жер мен аспандағ ы идеалды дү ние арасындағ ы дә некер. Ал нағ ыз ә семдік аспан ә лемінде жатыр. Олай болса, Платондық сү йіспеншілік – ол Ә семдік, Ізгілік жә не Ақ иқ атқ а деген қ ұ марту. Ө йткені, олар таза, мө лдір, материалдық қ оспасы жоқ, қ ұ діретті жә не біркелкі.

Орта ғ асырдағ ы философияда сү йіспеншілік мә селесіне кө п кө ң іл бө лген А.Августин мен Қ.А.Яссауиді келтіруге болар еді. Киелі Августиннің ойынша, “жер қ аласында” адамдар Қ ұ дайды ұ мытып ө здерін ғ ана сү йеді, ө йткені, олар кү нә ғ а белшесінен батқ ан. Ал “аспан қ аласында” рухани қ ауым ө здерін ұ мытып тек Қ ұ дайды ғ ана сү йеді. Ол кісі мынадай тамаша ой қ алдырды: “Сү й, содан кейін не қ алағ аның ды істей бер! ” Бұ л ойдың мә ні мынада: шын сү йген ешқ ашанда зұ лымдық жасамайды, ол тек қ ана ә семдік пен жақ сылық қ а қ арай ұ мтылады. Қ.А.Яссауи де бұ л жалғ ан дү ниедегі ешнә рсеге қ ұ мартпай, Алла-тағ алағ а толығ ынан беріліп, Оны барлық жан-тә німен сү йуге шақ ырады.

Тарих қ ойнауына Ренессанс (Қ айта Ө рлеу) дә уірі кірген кезде жердегі сү йіспеншілік қ айта ө з кү шіне енеді. Адам ө з руханиятымен ғ ана емес, сонымен қ атар денесімен де ә сем. Ол неше-тү рлі кү штерге толы, сондық тан, ө з сү йіспеншілігінің арқ асында ғ арыштың барлық жақ тарымен ү ндесті байланыстар жасап оларды ө згерте алады. Дж.Бруно сү йіспеншілікті лаулағ ан ыстық дү ниетануғ а деген қ ұ мартумен тең ейді. Адам неше-тү рлі қ айғ ы-қ асірет пен болашақ ө лімнен тайсалмай, Дү ниенің сиқ ырлы кү штерін ашып, шаттық сезіммен шексіз де сарқ ылмайтын қ ұ діретті Табиғ атпен бірігеді. Ақ иқ аттың жолында ө з ө мірін қ ұ рбан етіп, ойшыл осы ойын ө з ө мірімен дә лелдеген жоқ па?!

Жаң а дә уірде Р.Декарт “Жанның қ ұ мартуы” деген ең бегінде сү йіспеншілік дегеніміз рухтың ық палындағ ы жанның қ обалжуы, сү йетін затпен жан ерікті тү рде қ осылады да, басқ алардан ажырайды, - дейді. Ол сү йіспеншіліктің тү рлерін кө рсетуге тырысады. Біріншісі – сү йген жанғ а жақ сылық тілеу жә не осы жолда ө зін қ ұ рбан етуге дайын болу. Оның айқ ын мысалы ретінде ә ке-шешенің баласына деген сү йіспеншілігін келтіруге болады. Екінші – “нә псі итерген сү йіспеншілік”. Оғ ан мысал ретінде ердің сү йген ә йелге деген қ ұ мартуын келтіруге болады. Ү шінші – бір нә рсеге қ ұ мар болу, соғ ан берілу. Мысалы, ішкіштің арақ қ а, ойыншының кә ртқ а т.с.с. қ ұ мартуы, онда ешқ андай сү йіспеншілік жоқ, тек қ ана соны иелену, тұ тыну ғ ана бар.

Неміс ойшылы В.Лейбниц “достық -сү йіспеншілікті” бірінші орынғ а қ ояды. Ол мө лдір риясыз сү йіспеншілікті кү ң гірт ө зімшіл лә ззә т алуғ а деген қ ұ штарлық тан айыру керектігін айтады. Шынайы сү йіспеншілік жетілуге қ арай ұ мтылдырады.

Ал В.Шеллингке келер болсақ, ол сү йіспеншілікті ғ арыштық тұ рғ ыдан қ арап, оны дү ниежү зілік Абсолюттің іс-ә рекетінің негізгі қ ағ идасына айналдырады. Сондық тан, қ оғ ам ө мірінде ә р адам ө з сү йіктісін тауып, ең жоғ арғ ы тепе-тең дікте бір-бірімен қ осылады. Сү ю дегеніміз сү йіктіні тілеу ғ ана емес, сонымен бірге ө зін соғ ан қ ұ рбан етуге дайын болу, - деп қ орытады ү лы ойшыл.

Бұ л мә селеге ө з ү лесін қ осқ ан ұ лы Г.Гегель де болды. Оның ойынша, шынайы сү йіспеншіліктің мә ні - ө зіндік санаң нан бас тартып, ө зің ді басқ аның менінде ұ мытып, сонымен қ атар, осы жоғ алту мен ұ мытуда ө з-ө зің ді алғ аш қ айтадан тауып, ө зің мен болу. Біздің ойымызша, мұ ндай сү йіспеншілік махаббатың ең биік шың ы болса керек.

Л.Фейербах “адамғ а деген сү йіспеншілік адамның ең жоғ арғ ы да бірінші заң ы болуғ а тиіс”, - деген тамаша ой айтады. Сү йіспеншіліктің негізін ер мен ә йелдің бір-біріне деген жыныс тартуынан кө реді. Сонымен қ атар, ол неше-тү рлі рухани, моральдық, эстетикалық сезімдермен безендіріледі. Сондық тан адамның бір-біріне деген сү йіспеншілігін ол діндік дә режеге кө теру керектігін айтады.

А.Шопенгауердің ойынша, Дү ниежү зілік Ырық сү йіспеншілік арқ ылы адамдардың ұ рпақ жалғ асын қ амтамасыз етеді. Ал неше-тү рлі ғ ашық тық сезімдерге келер болсақ, олар табиғ аттың жасағ ан адамдар ұ сталып қ алатын торы ғ ана, - дейді ойшыл. Сү йіспеншілік Дү ниежү зілік Ырық тың ө з болмысын қ амдайды. Ол, жалпы алғ анда, ө мір мен билікке деген сү йіспеншілікті қ ұ рап, оның кө рінісі адам махаббатында қ ол астындағ ы болмысты аттап ө туге, сү йген адамды жең іп, кө ндіруге деген ің кә рді тудырады. Сонымен, сү йіспеншілік ө мірлік шығ армашылық қ а ә келіп, бұ рынғ ы ө мірді терістейді, олай болса, ол ө лімнің табалдырығ ына ә келеді, - деп қ орытады ойшыл ө з ойларын.

Ф.Ницше ер мен ә йел махаббатын бір-біріне қ арсы қ ояды. Егер ер “Мен сү йемін! ”, - деп ө зін бақ ытты сезінсе, ә йел “Мені сү йеді”, - деп шаттанады. Сондық тан, ер билеп-тө стеуге ұ мтылады да, ә йел кө нуді тілейді. Екі жақ тың бір-біріне деген махаббаты ә р-тү рлі болғ аннан кейін олардың ішкі ө мірінде шаттық пен қ атар абыржу, достық пен жек кө ру, таң ғ алу мен менсінбеу т.с.с. қ айшылық тар пайда болып, ақ ырында сү йіспеншілік алғ ашқ ы биологиялық негіздеріне қ айтып оралады.

Енді бұ л салада болғ ан ХХ ғ. ақ уалды талдауғ а уақ ыт келген сияқ ты. Ол, негізінен алғ анда, екі тө ң керістің болуымен байланысты. Оның біріншісі – патриархалдық қ атынастардың ә лсіреп, ә йелдердің белсенді тү рде қ оғ ам ө міріне ат салысып ө з бостандығ ын алуында болса керек. Мұ ны жыныстық саладағ ы демократиялық революция десек те болғ аны. Ә дебиетте биархаттық (би – екі, архе- билік) деп те атайды. Ө йткені, тә ні, жанымен де ә р-тү рлі ер мен ә йелдің ә леуметтік тең дігі бірте-бірте орнап жатыр. Ә рине, бұ л ү рдіс нә зіктік пен ізгілікті ө мірде кө бейтетіні сө зсіз. Оны жақ сылық деп бағ алауымыз керек.

Екінші тө ң керіс - ғ ылыми-техникалық революцияның негізінде ө ндіргіш кү штердің орасан-зор дамуының арқ асындағ ы батыс елдеріндегі “тұ тыну қ оғ амының ” орнауы. Адамдардың ө мір қ ұ ндылығ ына жә йлі ө мір, пайда табу, лә ззә т алу т.с.с. айналуы. Егер кө не гректер лә ззә т дегеніміз – зардабтың жоқ тығ ы, - деп есептесе, бү гінгі дамығ ан елдерде – лә ззә т алуды мейлінше кө бейту - ө мір мақ сатына айналды. Осындай тә ндік-сезімдік ө мір бағ ыты махаббатты да ерекше тұ тынуғ а болатын тауарғ а айналдырды.

Бұ л ү рдіске ө з ү лесін қ осқ ан З.Фрейд болды. Ол адам психикасының ө зегінде ақ ыл-ой, парасат емес, бейсаналық, ал соң ғ ының ө зегінде жыныстық кү ш-қ уат – Lіbіdo – жатыр, - деген пікірге келіп, бү кіл мә дениет саласы дегеніміз – сол жыныстық импульстерді ауыздық тауғ а бағ ытталғ ан қ ұ былыс деген пікір айтты.

Г.Маркузе осы идеяларды ә рі қ арай дамытып, адамды езетін, оларды бір-бірінен алыстатып жаттандыратын жаң ғ ыз ғ ана мә дениет формалары емес, сонымен қ атар, экономикалық ү стемдік, адамды адамның қ анауы, - дейді. Адамның зардап шегуі, ауруы, оның шығ армашылық мү мкіндіктерінің сарқ ылуы, кө ң іл-кү йінің жү деуі, ө мірге тұ рпайы-тұ тыну тұ рғ ысынан ғ ана қ арауы т.с.с. себептері – жыныстық жә не экономикалық репрессиялармен байланысты. Сондық тан, бү гінгі таң дағ ы адамзатқ а қ анаудың барлық тү рлерінен “Ұ лы бас тарту” қ ажет. Ол ү шін ең алдымен “жыныстық (сексуалдық) революция”, “жаң а сезімталдық ”, “жаң а эстетикалық ө мір кө рінісін” тә рбиелеу қ ажет, - деген анархистік ұ ранды алғ а тартады. Оның ойынша, сонда ғ ана “шығ армашылық Эрос пен лә ззә ттық ”, шынайы “еріктік пен қ иял”, “махаббат пен ә семдік” жер бетінде орнайды. Мұ ндай идеялар Батыс қ оғ амында, ә сіресе, студенттер қ ауымында, ХХ ғ. 60 ж.ж. нағ ыз тұ рпайы шын ө мірдегі “жыныстық революцияғ а” ә келді. Тә ндік-сезімдік лә ззә т алуғ а бағ ытталғ ан, рухани ө мірі жү деген қ оғ амда басқ а нә тиже болу мү мкін емес-ті. Газет пен журналдардың беттерінде, теледидар экрандарында жыныстық лә ззә т алуғ а арналғ ан мақ алалар, фильмдер қ ойылып, бұ л “революцияны” кү шейте тү сті. Соның салдарынан жастар арасында “топтық секс”(3-4 адам бірігіп жасалатын), “біржыныстық секс”(ердің ермен, ә йелдің ә йелмен), “садистік секс”(ұ рып-соғ умен жү ретін), “бейби секс”(балалармен), “анимал секс” (жануарлармен), “сериалық секс” (кү нде жаң а адаммен) кең інен тарады. Жыныстық сезімнің физиологиялық жағ ы нағ ыз адами - рухани-эстетикалық - жағ ынан ажыратылып, адамның жануарлық -табиғ и жақ тары тұ рпайы тұ тынудың қ ұ ралына айналды. Орта ғ асырдағ ы ойшылдардың “адам рухани пенде ретінде Қ ұ дайғ а пара-пар, ал дене ретінде – жануардан да тө мен дә режеге тү суі мү мкін”, - деген болжамдары расталғ ан сияқ ты болды.

Ө кінішке орай, қ оғ амды қ айта жаң арту барысында, біздің елге де жыныстық революцияның “жетістіктері” орасан-зор мө лшерде батыс тұ рпайы мә дениет туындылары арқ ылы ағ ылып келіп жатыр. Телекомпаниялар пайда табудың “тиімді” қ ұ ралына кенелді, ал “батысшылардың ” ойынша, батыс цивилизациясы бү кіладамзат алдында келе жатқ аннан кейін (олар оғ ан кү мә ндә нбайды), оның кө рсеткен жолын қ айталамасқ а болмайды. Бү гінгі таң дағ ы жезө кшелік, зорлық -зомбылық, қ ылмыс т.с.с. теріс қ ұ былыстардың тез қ арқ ынмен елімізде ө суінің бірде-бір себебі - батыс тұ рпайы мә дениетінің ық палы болса керек. Ол ө з руханиятымызды жү нге тү скен кү йе сияқ ты қ ұ ртуда.

Жоғ арыда айтылғ анды қ орыта келе, сү йіспеншілік деп адам мен адамды бір-біріне тартатын, қ осатын, оларды ә семдік пен ізгілікке, шындық қ а ұ мтылдыратын, бү кіл адамзатты біріктіретін рухтың ең биік кө ріністерін айтсақ та болғ аны. Ал оның қ айнар кө зі - Ғ арыштың ө з ішіндегі тарту кү штерінде болса керек, сондық тан, кө не заман ойшылдарының “Ғ арыштық сү йіспеншілік” туралы интуициялары философия тарихында оқ тын-оқ тын қ айталануда.

Сү йіспеншіліктің ғ ажап тү рі – жер бетіндегі барлық халық тардың мың дағ ан жылдардағ ы жинағ ан ә н-кү йі мен дастандарының арқ ауына айналғ ан махаббат сезімі. Қ озы-Кө рпеш пен Баян-Сұ лу, Тө леген мен Қ ыз-Жібектің бір-біріне деген жалынды махаббаты Ромео мен Джульетта, Лейла мен Мә жнү ннің тағ дыры сияқ ты аянышты трагедиямен аяқ талды. Бү гінгі таң да да қ аншама Қ ыз-Жібек мен Тө легендердің бір-біріне деген мө лдір махаббаты жар тасқ а соғ ылғ ан толқ ындай кү л-талқ ан болып жатыр!!! Тіпті бақ ытты жандардың махаббат сезімінің ө зі-ақ оқ тын-оқ тын аянышты ақ уалдар мен сезімдерге ұ шырайтыны баршамызғ а мә лім. Оның себептерінің ішінде ғ ашық тардың бір-біріне деген жыныстық қ ұ марту сезімінің жү ре келе сарқ ылуында болса керек. Ө кінішке орай, ол мә ң гілік емес, кү ндердің бір кү нінде таусылады. Екіншіден, қ оғ ам ө міріндегі ә леуметтік мә селелердің қ оятын тосқ ауылы. “Сү йген жармен кү рке де жұ мақ тай” деген кө пірме сө з ащы шындық қ а келіп тірелгенде нағ ыз тозақ қ а айналатыны сө зсіз.

Ә рине, махаббат сезімінің негізінде ғ ашық тардың бір-біріне деген жыныстық тартуы жатыр. Ғ ашық тардың сол жыныстық кү ш-қ уаттары бір-біріне қ осылуының негізінде Дү ниеге жаң а ө мір келеді емес пе? Сонымен қ атар, махаббатты толығ ынан жыныстық тартуғ а тең есек, онда адамның басқ а жануарлардан айырмашылығ ы неде?, - деген сұ рақ тумай қ оймайды. Австрия ғ алымы В.Франкл қ азіргі батыс қ оғ амында кең інен тарағ ан кө зқ арас - махаббатты тә ндік-сезімдік лә ззә т алуғ а тең еу - қ аншалық ты жастарды жалғ ан жолғ а тү сіріп бақ ытсыздық қ а ә келгені жө нінде айтады. Егер де адамның жү регінде терең махаббат сезімі болмай, тек жыныстық лә ззә тқ а ғ ана ұ мтылып, соны ғ ана ойласа, ол біріншіден, “Дон-Жуанизмдікке” ә келіп, екіншіден, сол тұ рпайы мақ саттың ө зіне жетілдіре алмайды. Шындығ ында, адамның махаббат сезімі оның бү кіл жан-дү ниесіндегі рухани кү ш-қ уатпен безендіріліп толысады, неше-тү рлі қ иялдарды тудырып, шығ армашылық шабыт ә келеді. Шын сү йген адам бү кіл дү ниені ізгілік жолымен ө згерткісі келеді, дү ниедегі сан-алуан қ ұ былыстардың ғ ажаптығ ын, ә семдігін жете тү сінеді, ө зінің жә не сү йіктінің бойындағ ы бұ рын ашылмағ ан жаң а қ асиеттерді тауып, раушан гү лі сияқ ты ашылады, қ уанышқ а толы ө мір тудырады. Нағ ыз ө мірде болу дегеніміз – шын жү регің мен сү ю, махаббатың отында лаулап жану, - дер едік. Сонда ғ ана толық қ анды “мен бұ л ө мірде болдым! ”, - деп айтуғ а болатын сияқ ты.

Ө зінің аса терең дігі жә не риясыздығ ымен кө рінетін сү йіспеншіліктің тү рі - ә ке-шеше мен балалардың бір-біріне деген сезімі. Ә сіресе, ана махаббатын асыра бағ алау мү мкін емес. Ана ө з балаларын, - олар қ андай да болмасын, - барлық жан-тә німен сү йеді, ө йткені, олар оның ішінен шық ты. Ана ә р-қ ашанда ө з балаларын қ орғ айды, оларды кешіре біледі. Ә кенің балағ а деген махаббатына келер болсақ, ол ана сезіміне қ арағ анда - ө згеше. Ә ке балаларын ө зіне тең еп, ө зіне ұ қ сас болғ анын қ алайды, олардың алдына ү лкен талаптар қ ойып, олардың ө мірде іске асуын армандап, тілейді. Ә ке баларын ә рқ ашанда ө з ырқ ына кө ндіргісі келеді. Ана баланың алдына қ ойылғ ан талаптар орындалмаса да, оны шү бә зіз сү йеді, оның жаң ғ ыз ғ ана талабы – баласы бұ л ө мірде аман-есен болса екен дейді.

Адам қ оғ ами пенде болғ аннан кейін, ә рине, жаң ғ ыз ғ ана ә ке-шешесі емес, сонымен қ атар, басқ а да туыс, жолдас-жора, кө рші-кө лемнің ық палына тү сіп, жақ ынды сү ю сезіміне шомылады. Жақ ынды сү ю дегеніміз – бізді қ оршағ ан адамдарды ө зімізбен тең қ ұ қ ты ретінде қ арау, оларғ а қ амқ орлық кө рсету, ө з жауапкершілігің ді сезіну, сыйлап, тү сіністік дә режесіне кө терілу, олардың ө мірдегі жетістіктері мен қ айғ ы-қ асіретіне бірдей ортақ болу т.с.с.

Жақ ынды сү ю адамды оның білімі мен мә дениеті ө скен сайын ө з халқ ын, оның аянышты да батырлық тарихын, мың дағ ан жылдар бойы қ алыптасқ ан ә дет-ғ ұ рыптарын, тілін, кө ркем сө зі мен ө рнектерін, ғ ажап ә уендерін т.с.с. сү юге итермелейді. Ө з халқ ын сү йген адам, ә рине, сол халық ты тудырғ ан жағ алай ортаны - табиғ атты да сү йеді. Қ азақ жері – жылы тең іздер аймалап жатқ ан Италия, я болмаса Греция емес. Біздің табиғ атымыз қ атал, ұ лы ө зендер елімізді қ ақ жарып ағ ып жатқ ан жоқ, тең із бен мұ хиттан да, ө кінішке орай, алшақ пыз. Десек те, басқ а бір жұ мақ жерге қ азақ деген халық ө з мекенін ауыстырмайды. Ө йткені, осы топырақ та ол жаратылды, бұ л жерге оның кіндік қ аны тамды, сансыз бұ л ө мірден озғ ан бабалар осы жерді соң ғ ы қ аны тамғ анша қ орғ ай білді.

Енді міне, жоғ арыда кө рсетілген осы екі сү йіспеншілік “Отан” деген терең ұ ғ ымды тудырады. Отанды сү ю дегеніміз – туғ ан жер мен сол елді мекендеген халық қ а деген сү йіспеншілік болып табылады. Осы екі сезім бір-біріне қ осылып оны кү шейте тү седі. Отаншылдық (патриотизм) - ө те кү рделі сезім, соның арқ асында адам ө зін ү лкен біртұ тас елдің ажырамас бір бө лшегі ретінде сезінеді. Олай болса, ол оның жетістіктері мен қ ателіктеріне – бә ріне де ортақ. Отанды сү ю дегеніміз – елге жақ сылық тілеп қ ана қ оймай, ө з ү лесің ді белсенді тү рде мейлінше соның гү лденуіне қ осу. Отанды сү ю дегеніміз – тек қ ана ө з ұ лтың ды ғ ана емес, сонымен қ атар осы елде тұ рып жатқ ан басқ а ұ лттар ө кілдерін сү ю, оларды жаттатпау болып табылады. Ө йткені, олар да біздің мемлекетіміздің гү лденуіне ат салысып, бізбен бірге ө з тағ дырын бө лісуде. Қ азақ халқ ы - осы мемлекеттің негізін қ ұ рағ аннан кейін - бұ л мә селеге аса жауапты тү рде қ арауы керек.

Сонымен қ атар, Отанды сү юге “жақ сымызды асырып, жаманымызды жасырайық ”, - деген ұ ран жараспайды. Отанын шын сү йетін адам елдің кемшіліктеріне қ амығ ып, оларды ә шкерлей біледі. Ө кінішке орай, бү інгі таң дағ ы ұ лттық ө зіндік сын ұ лы Абайдың заманындағ ы сыннан да тө мен дә режеде тұ рғ аны кө пшілікке мә лім. Орынсыз қ опыйып, ө з-ө зімізді мақ тай бергенімізден еш нә рсе шық пайды. Ө ркө кіректік, тайыздық, асыра сілтеушілік, шыдамсыз Отан сү йгіштік те жақ сылық қ а ә келмейді. Мұ ндай қ асиеттегі адамдарғ а қ иын-қ ыстау заманда толығ ынан сену де қ иын шаруа. Нағ ыз Отанын сү йетін адамдар кө п жағ дайда оны ү нсіз сү йеді.

Отанын сү йетін адам ө з елінің аянышты тарихын да жақ сы біліп ө з жү регінен ө ткізіп, тарихтағ ы болғ ан оқ иғ аларды ө з ө мірінде болғ ан сияқ ты дә режеде сезінеді. Сонда ғ ана ол халық тың болашағ ына ұ қ ыпты қ арап, оның қ ойнауында болып жатқ ан, бір қ арағ анда байқ алмайтын, ү рдістерді аша алады.

Осы сә тте біз кейбір ауқ атты ә леуметтік топтар, біршама жастар арасында кең тарағ ан ө мірлік бағ дарлауғ а тоқ талсақ дейміз. Ол “тек болашақ ты ойлап ө мір сү рсең, соң ында кө рдің алдына келесің. Сондық тан, қ азір жә не тап осы жерде ө мірден лә ззә т ала біл”, - деген соң ғ ы жылдары пайда болғ ан қ ағ ида. Мұ ндай қ ағ иданың пайда болуының негізінде біршама себептер жатыр.

Біріншіден, бұ рынғ ы Кең ес қ оғ амының шең беріндегі “болашақ коммунизм” жө ніндегі идеология жалғ андығ ының ә шкерленуі.

Екіншіден, Батыс “бұ қ ара мә дениетінің ” тұ рпайы туындыларының тигізген жә не қ азіргі уақ ытқ а дейін тигізіп жатқ ан ә сері.

Ү шіншіден, тарихи кезең нің ерекшелігіне байланысты кейбір адамдардың тез арада байуы, жең іл жолмен келген ақ ша буының ә сері дер едік.

Ә рине, ө мірдің ә р сә тін бағ алап тиімді пайдалану керек. Сонымен қ атар, болашағ ын ойламағ ан адам жаз айында бір гү лден екіншісіне қ онып, кү здің келетінін байқ амайтын кө белекке ұ қ сар еді. Екінші жағ ынан, мұ ндай ө мірге деген кө зқ арас адамның саналы пенде ретіндегі абыройы мен ар-намысын аяқ қ а басады дер едік. Ө йткені, қ ай ел болашақ ұ рпақ тарын ойламайды? Осы тұ рғ ыдан алғ анда, бү гінгі таң дағ ы ең ө зекті мә селе – тоталитарлық қ оғ ам кезінде ласталғ ан жер, су, ауаны тазарту болмақ. Болашақ ұ рпақ тар радиация, тұ зды ішімдік су, тү тін ауаның не екенін тарихи фильмдерден ғ ана кө рсе екен деп тілейік. Екіншіден, кең тү рде алынғ ан ұ лттық дә стү рді болашақ ұ рпақ тарғ а жеткізу мә селесі. “Болашақ та ұ лттық мә дениет тү рлері қ оғ ам ө мірінің сыртқ ы шең беріне ысырылып, мұ ражай экспонаттарына айналады да, батыс “масс-медиа” жасағ ан бұ қ арағ а арналғ ан туындылар ү стем болады”, - деген “батысшылардың ” қ ара пейіл болжамдары іске аспауы керек. Ол ү шін жас ұ рпақ білімді, ө мірге белсенді қ атысатын, ө з мә дениетін қ орғ ай алатын нағ ыз Отаншыл азамат болуы тиіс.

Отанын сү йген азамат білімі мен мә дени дә режесі ө скен сайын бү кіладамзаттың жетістіктеріне қ уанып, сә тсіздігіне ренжиді, ө з халқ ының ө мірін адамзат тағ дырымен тығ ыз байланысты екенін байқ айды (жаһ андану ү рдістері). Сонымен, ол бү кіладамзатты сү ю дә режесіне кө теріледі. Ө з жерін шын сү йген азамат бү кіл тіршілікті дү ниеге ә келген Планетамызды, оғ ан ө зінің бітпес кү ш-қ уатын тө гіп тұ рғ ан жұ лдыз – Кү нді, бү кіл Галактиканы ө зін сияқ ты сезініп, “Ұ лы мә ртебелі Табиғ атқ а” осы ғ ажап болмысқ а - Ө мірге - ә келгені ү шін шексіз алғ ысын айтудан қ ажымауы керек. Ал, егер адам Қ ұ дайғ а сенсе, ө зінің Соғ ан деген махаббатының арқ асында Оны ө з жү регінен табуы ә бден мү мкін

Ә дебиет:

1. Кiшiбеков Д., Сыдық ов.Философия, А-1994.

2. Есiм Ғ. Философия Алматы, 2001 ж.

3. Мырзалы С. Философия ә лемiне саяхат (Оқ у қ ұ ралы). Қ останай, 1999ж.

4. Ә бiшев Қ. Философия (Жоғ арғ ы оқ у орындарына арналғ ан). Оқ улық.

5. Ғ абитов Т. Философия 2002 ж. Алматы, 2002ж.

6. Тұ рғ ынбеков Философия 2001 ж. Алматы, 2000ж