Жаһандану үрдісі шеңберіндегі өзекті мәселелер

Ең бірінші орында ядролық соғ ыс қ ару-жарақ тың жетілуі мен халық аралық бақ ылаудың шең берінен шығ ып кетуі жатыр. Бұ рыннан келе жатқ ан ядролық қ аруы бар бес мемлекетке бү гінгі таң да Ү нді, Пә кістан, Оң тү стік Африка, Израиль сияқ ты елдер қ осылды. Біршама елдер ядролық технологияны игеру ү стінде (Иран, Солтү стік Корея). Ә ң гіменің қ иындығ ы- бұ л қ осылғ ан жаң а елдер халық аралық шиеленістер аймағ ында орналасқ ан. 2001ж. Ү нді мен Пә кістан арасындағ ы қ ақ тығ ыстар сол елдердің мемлекет қ айраткерлерінің " ядролық қ аруды қ олдануымыз мү мкін" деген жантү ршігерлік қ орқ ытуымен аяқ талғ анын білеміз. Бұ л проблеманы шешудің негізгі жолы – барлық ядролық елдерді (соның ішінде ешкімге де артық шылық жасамай) халық аралық бақ ылау негізінде жаппай қ арусыздандыру болмақ. Атомның кү ш-қ уаты тек АЭС-терді салу арқ ылы бейбіт жолғ а қ ойылуы керек. Ө кінішке орай, ядролық мемлекеттердің " ө зімшіл пиғ ылы" бұ л мә селені ү зілді-кесілді шешуге кедергі жасауда. Алайда, бұ л мә селе ертелі-кеш шешілмейінше, бү кіл адамзат ү стіндегі " ядролық дамокл қ ылышы" сол ү рейінде тұ ра бермек.

Екінші ү лкен мә селе – бү гінгі қ алыптасқ ан тә ндік-сезімдік ө мір бағ ыт негізінде тойымсыздық, табиғ и ресурстарды ө лшемсіз пайдалану, жағ алай ортаны ластау – адамзатты болашақ экологиялық апатқ а ә келу мү мкіндігі. Біз бұ л мә селені толығ ырақ арнаулы тарапта талдағ ан болатынбыз (қ араң ыз: осы кітап, 31-38 б.б.).

Ү шінші – демографиялық мә селелер, яғ ни, жер бетіндегі халық тың тым тез қ арқ ынмен ө суі. Егер соң ғ ы мың жылдық та жер бетіндегі халық тың саны 15 рет ө ссе, оның бірінші рет екі есеге ө суі 700 жылда болса, соң ғ ысы – 40 жылда (егер 1956 ж. жер бетінде 2, 8 млрд халық ө мір сү рсе, 2004 ж. –6, 3 млрд.). Ә рине, бұ л деректер ү лкен ойғ а қ алдырады. Бұ л ө сімнің 9/10 даму барысындағ ы елдерге жатады. Сонымен қ атар, дамығ ан елдердегі халық тың қ ұ рылымын алар болсақ, онда кә рілердің саны ө сіп (жақ сы жағ дайдағ ы ө мір ұ зақ тығ ына байланысты), сонымен қ атар туу дең гейі тым тө мендеп кеткен. Сондық тан, ол елдерде халық тың ө суі тү гіл, оны ескі дең гейде сақ тау ү лкен мә селеге айналуда.

Демографтардың болжауынша, алдағ ы уақ ытта Ү нді халқ ының саны қ ытайлық тардан да гө рі ө сіп, ал Африкада халық тың саны 1, 5 млрд. дейін жетуі мү мкін. Халқ ы тез ө сіп жатқ ан даму ү стіндегі елдердегі ө ндіргіш кү штердің тө мендігі, ауыл шаруашылығ ы ө німділігі, тұ рғ ындардың жалпы мә дени дең гейі, білім беру саласы – бә рі де сын кө термейтін жағ дайда. Мұ ндай ақ уал бұ рыннан келе жатқ ан ө мір салтын ұ стау, бала тууғ а шек қ оймау ә детімен байланысты екені айдан анық. Сондық тан, бұ л ү рдіс таяу арада бә сең дейді деу артығ ырақ болар. Дегенмен де, Қ ытай еліндегі соң ғ ы 15 жыл шамасында жү ргізілген демографиялық саясат ө з кү шін кө рсетті. Ертелі-кеш басқ а елдер де сондай саясатқ а кө шуі мү мкін.

Жаһ андану ү рдісі " Солтү стік пен Оң тү стік" проблемасын тудырды. Бұ л тө ртінші мә селе. Жалпылай келе, экватордан жоғ ары орналасқ ан елдердің даму қ арқ ыны мен ө мір сү ру дең гейі тө мен жатқ ан елдерден гө рі анаұ ғ ұ рлым биік. Егер де дамығ ан елдерде тойымсыздық жолына тү скен " алтын млрд." тұ рып жатса, жер бетінде осы кү нге дейін тағ ы 1 млрд. жуық адам, басқ а қ ажеттіктерді ө теуді айтпағ анның ө зінде, кү нбе-кү н азық -тү лікке жарымай отыр, ал 75 млн. аштық тың зардабынан жыл сайын дү ниеден кетеді. Бұ л дамығ ан елдер мен дамып келе жатқ ан елдердің арасындағ ы қ айшылық тың ө суімен тығ ыз байланысты. Бү гінгі таң да дамып келе жатқ ан елдер дамығ ан елдерге 1 трлн. доллардан артық берешекті!!! Олар оны ө теу тү гіл, оның ө сімінің ө зін тө леуге қ иналады. Сондық тан да, Кубаның кө семі Ф.Кастро БҰ Ұ -ның мінбесінен осы борышты сызып тастауғ а шақ ырды. Алайда, дамығ ан елдер ондай шарағ а барар емес. Ал мұ ндай жағ дайдың ө ршуі кедей елдердің наразылығ ын тудырып, неше-тү рлі экстремистік қ озғ алыстарғ а дем береді.

Ә рине, дамығ ан елдер оларғ а кө мек жасағ андай болады. Жылына, шамасымен 50 млрд. доллларғ а жуық қ аржы бө лінеді (салыстырың ыз: 2003-2004 ж.ж. АҚ Ш бір ғ ана Ирактағ ы соғ ысқ а 200млрд. артық қ аражат жұ мсады). Ө ткен ғ асырдың екінші жартысында дамығ ан елдер " кө мек" ретінде ауыр да кір ө ндіріс салаларының біршамасын дамып келе жатқ ан мемлекеттерге аударды. Нә тижесінде, олар ү ш ұ тысқ а ие болды: ө з елдерінің экологиясын дұ рыстады, екіншіден, арзан жұ мыс кү шін пайдаланып, табыстарын ө сірді, ү шіншіден, ол елдердің шикізаттарын пайдаланды. Дегенмен де, ол кезде дамығ ан елдер мен дамып келе жатқ андардың арасындағ ы айырмашылық бірте-бірте қ ысқ арады деген ү міт болатын-ды. ХХғ. 70-80ж.ж. бұ л айырмашылық, керісінше, кү рт ө се бастады. Ө йткен себебі, біршама дамып келе жатқ ан елдер жаң а компьютерлік бағ дарламағ а негізделген технологияларды игеруге халық тың жалпы білімінің тө мендігінен қ ол жеткізе алмады. Ғ алымдардың есебі бойынша, кейбір елдер дамығ ан мемлекеттерден 150 есеге дейін қ алып қ ойыпты!!! Егер де, шикізатқ а бай елдер табиғ и байлық тарын сатып кү н кө рсе, жоқ елдер – дү ниежү зілік сауда ү рдісінің шетіне ысырылып, қ айыршылық тың ауыр зардабын кө руде. Сонымен, қ ұ рметті оқ ырман, халық аралық терроризм мен экстремизмнің негізгі қ айнар кө зі Ислам дінінде емес, дамып келе жатқ ан елдердің аянышты ә леуметтік-экономикалық жағ дайында екенін тү сінген боларсыздар.

Енді бесінші мә селеге келер болсақ, жоғ арыда кө рсетілгендей, халық тың білім дең гейін кө термей, бү гінгі технологияларды игеру мү мкін емес. Адам тіпті ә ріптерді танып, оқ и алғ анның ө зінде де " функционалдық надандық та" болуы мү мкін. Яғ ни, ол компьютерлік технологияларды игеріп, жұ мыс істей алмайды. Олай болса, білім беру мә селесі де жаһ андану ү рдісінің негізгі проблемаларының біріне айналып отыр. Екінші жағ ынан, надандық демографиялық мә селені шешуге де кедергі тудыратыны белгілі. Дү ниежү зілік практика " жан-ұ яны жоспарлау" тек сауатты, салауатты да білімі жоғ ары елдерде ғ ана іске асатынын кө рсетеді.

Алтыншыдан, соң ғ ы кезде ғ алымдар жаһ андану ү рдісінің негізгі проблемалары ретінде денсаулық ты сақ тау мә селесін атауда. Ө йткені, бү гінгі таң да адамзаттың жағ алай ортаны тү бегейлі ө згертуі мен адамдардың денсаулығ ы тө мендеуінің арасындағ ы байланысты анық тап отыр. Оның куә сі ретінде жү рек, бү йрек, бауыр, мұ рыннан қ ан кету, СПИД, рак т.с.с. " цивилизация ауруларын" келтіруге болады. Егер де, дамығ ан елдердегі аурулардың кө бі тамақ ты кө п ішу, аз қ озғ алыста болу, шылым шегу, тә ндік-сезімдік ө мір бағ ытын ұ стаудағ ы жолда байлық ты ө сіремін деп жү йкені тоздыру т.с.с. себептерден болса, дамып келе жатқ ан елдерде жағ алай ортаның ластануы, баспана қ иындығ ы, ішетін ас-су сапасының тө мендігі туберкулез, трахома, малярия т.с.с. " ә леуметтік ауруларды" тудырады. Жаһ андану ү рдісі миллиондағ ан адамдардың бір елден екіншіге, бір континенттен келесіге миграция жасауына ә келіп жатыр. Сондық тан, жұ қ палы аурулар бү кіл Дү ниеге кең інен тарап адамзаттың ү рейін туғ ызуда…

Жаһ андану мә селелерін шешу жолдарын зерттеуде негізінен екі бағ ыт қ алыптасты. Олар: технооптимизм (болашақ жарқ ын) жә не технопессимизм (болашақ қ асіретті).

Технооптитмистік кө зқ арастар ө з мә ресіне ХХғ. 60 жж. жетті. Ол кезде ғ ылыми-техникалық революция (Ғ ТР) жетістіктерін кең інен ө ндірісте пайдалану қ арқ ын алғ ан болатын. Дж.Гелбрайт, Р.Арон т.б. ғ алымдар ғ ылым мен техниканың дамуы " бұ қ аралық нарық ты" тудырып болашақ та Жер бетіндегі барлық халық тарғ а тамаша ө мір ә келеді деген ой тастады. 80ж.ж. Д.Бэлл, Ж.Фурастье, А.Тофлер сияқ ты ғ алымдар " ғ ылымның негізгі ө ндіргіш кү шке" айналуына байланысты барлық жер бетінде қ орланғ ан мә селелерді компьютерлік технологияларды ө мірге ең гізу арқ ылы шешуге болатынын айтты. Алайда, жақ ын арада-ақ, Ғ ТР-дің теріс салдарлары да айқ ындала басталды. Кө п елдер экологиялық дағ дарысқ а ұ шырады. Шикізат қ орлары шексіз еместігі анық тала басталды. Дамығ ан елдер мен артта қ алғ ан елдердің арасында қ айшылық ө се бастады т.с.с. Ә рине, бұ л теріс ө згерістер технопессимистік кө зқ арастарды тудырды.

Технопессимизм (Г.Маркузе, К.Лоренц, Д.Гудмен т.б.) қ азіргі қ оғ ам адамдарды ғ ылым мен техниканың қ ұ лына айналдырады, - деген пікір айтты. К.Лоренц Ғ ТР адамдарды мың дағ ан жылдар бойы бейімделген табиғ и жағ алай ортадан жұ лып алып " тастан жасалғ ан джунглиге" қ амады. Кейбір адамдар жылдар бойы табиғ атқ а шығ а алмайды. Автоматтар адамдарды ауыр қ ара жұ мыстан босатқ анмен, оның жү йкесін анағ ұ рлым тез тоздырады. Қ иындығ ы жоқ жең іл ө мір адамның кү шті сезімдерін, ө мірге деген жігерін ә лсіретіп, зерігуе ә келеді. Іші пысқ ан адам не істерін білмей, ө з ө міріне қ анағ аттанбай, нашамен ә уестене бастайды…

Технопессимистер тә ндә к-сезімдік ө мір бағ дарламасынан бас тарту, тойымсыздық пиғ ылды жою, қ анағ атқ а келу мә селелерін кө терді.

Батыста, Рим қ аласында 1968ж. кө рнекті ғ алымдар " Рим клубын" қ ұ рып, адамзат алдында тұ рғ ан орасан-зор қ иын мә селелерді зерттеуге кірісті. Нә тижесінде, " жарылғ ан бомбадай" дү ниежү зілік қ ауымғ а ә серін тигізген " Ө судің шегі" (The Lіmіt of Growth) деген баяндама 1972ж. дү ниеге келді. Бұ л баяндамада Табиғ ат байлық тарының шектелгені жө нінде, ә рі қ арай жаң а ө ндіріс кешендерін салу экологиялық тең дікті жойып, адамзатты апатқ а ә келу мү мкіндігі баса айтылды. Осы клубтың бірінші президенті А.Печчеи адамзатқ а ең керекті нә рсе – руханияттылық, ә сірсесе – адамгершілік. Тек сонда ғ ана қ орланғ ан мә селелерді шешуге болады деген пікірге келеді. Орыстың ұ лы ғ алымы Н.Моисеев " ХХғ. адамзатқ а ескерту жасады. Егер ХХ1 ғ. ол оғ ан мойын сұ қ паса, қ ұ рып кетуі мү мкін", - деген ой тастайды.

Ә рине, бү гінгі таң дағ ы ұ лы ғ алымдар алаң дауының терең себептері бар. Уақ ытында ағ ылшын ойшылы лорд Честертон айтқ андай, байлық адамды аздыртады. Ө кінішке орай, материалдық байлық тың ө суі, кө п жағ дайда, соншалық ты рухани ө рлеуге ә келмейді. Керісінше, рухани қ ұ лдырау байқ алады. Оны бү гінгі таң дағ ы ө з ө мірімізден-ақ кө ріп жатырмыз. Бұ л қ айшылық ты жою адамзаттың қ олынан келер ме екен? -Болашақ ө мір оны кө рсетер деген ойдамыз.