Лекция 8,9

Химия ө неркә сібінің даму кезең інің тарихы

Жоспар:

1. 1000 жылдық тарихы бар ө ндіріс орындары

2. Химия ғ ылымының дамуы

3. Қ азақ стан химия ө неркә сібі

Қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімі:

Негізгі жә не қ осымша ә дебиет

1. Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органикалық химия. М. ВШ., 1981ж.

2. Грандберг И.И. Органическая химия. М., 1974г.

3. Бірімжанов Б. Жалпы химия. Алматы: Қ азҰ У, 2001ж.

4. Бірімжанов Б., Нұ рахметов Н. Жалпы химия. Алматы: Ана тілі-1992ж.

5. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.ВШ., 1988г.

6. Усанович М.И. Из истории химии. Алматы: «Қ азақ университеті»-2004ж

7. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық жә не аналитикалық химия. Алматы: «Білім», 2003ж.

Лекция мә тіні:

Россияда осыдан 1000 жыл бұ рын химиялық ө ндірістің кейбір тү рлері болғ ан, ол тұ з қ айнату, минерал бояуларын жасау. ХІV ғ асырда Россияда мылтық дә рісі шығ арылғ ан. Кейінде ашылғ ан жаң алық тардың маң ыздыларын атап кетейік:

І Петрдің уақ ытында химия, металлургия ө ндірістері біраз ө ркендейді, бояулар, азот қ ышқ ылы, кү кірт, ашудастар ө ндіріледі. Петрдің ө зі кендердің химиялық анализін жасайды.

1742ж. Россия ғ ылым академиясы ашылды.

1748ж. М.В. Ломоносов химияның негізгі заң ы-материя сақ талу заң ын ашты.

1748ж. М.В. Ломоносов бірінші химиялық лоборатория ұ йымдастырып, зерттеу, ә рі оқ ыту жұ мыстарын бастады.

1755ж Москвада бірінші университет ашылды.

1764ж. Россия академигі Лаксман сода алуды жолғ а қ ойды.

1801ж. В.В. Петров электр доғ асын ашты.

1805ж. Камералы ә діспен кү кірт қ ышқ ылын алу заводы істей бастады.

1807ж. Двигубскийдің тұ ң ғ ыш химия оқ улығ ы шық ты.

1811ж. Хром тұ здарының бірінші заводы ашылды.

1840ж. Россия академигі Г.И. Гесс жылу эффектілері тұ рақ тылығ ы заң ын ашты

1842ж. Н.Н. Зинин нитробензолды тотық сыздандыру арқ ылы аналин алудың жолын тапты. ХVІІІ ғ асырдың аяғ ы мен ХІХ ғ асырдың бірінші жартысында Россияда химиялық ө ндіріс ұ йымдастырылды деп саналады.

1852ж. А.М. Бутлеров Органикалық қ осылыстар қ ұ рылысының теориясын ұ сынды.

1865ж. Москвада жарық газы заводы іске қ осылды

1869ж. Д.И. Менделеев периодтық заң ды ашты

1881ж. М.Г. Кучеров сірке альдегидін синтездеді.

1884ж. Петербургта Тентелев заводында кү кірт қ ышқ ылын контакт ә дісімен ала бастады.

1885ж. А.А.Летний жә не В.Г.Шухов ә дістері бойынша мұ най крекингленді.

1888ж. Д.И. Менделеев кө мірді жер астында газғ а айналдыруды ұ сынды.

1889ж. Д.И. Менделеев пен В.В. Марковников мұ найды химиялық жолмен басмқ а заттарғ а айналдыру жолдарын зерттеу ү шін Бакуге барды.

1891ж. Д.И. Менделеев тү тінсіз мылтық дә рісі-пироколлодийді ашты

1906ж. Е.И. Орлов кө мірсутектерді контакт жолымен тотық тыруды ұ сынды.

1915ж. Н.Д. Зелинский газтұ тқ ыш жасады.

1916ж. И.Н. Андреев Ұ сынысы бойынша аммиакты тотық тыру арқ ылы азот қ ышқ ылы алады.

Россияда бір жағ ынан бү кіл дү ние жү зіне ә йгілі, жалпы химияның дамуына ірі ү лес болып қ осылатын химияның ғ ылыми табыстары болса, екінші жағ ынан мешеу ө неркә сіп болғ ан. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс алдында, 1913жылы Россияда ірісі бар, орташасы бар небары 70 химиялық ө ндіріс болғ ан, сонымен қ атар жоғ ары білімі бар мың дай ғ ана химиктер болғ ан. Кейінен химия ө неркә сібінің тапшылығ ына кө здері жеткен басшылар, алдымен химия ө неркә сібіне керекті шикізат қ оры ұ йымдастырылды. Сонан кейін техникалық жағ ынан кү рделі заводтар салынды. Азот байланыстыру, алюминий, магний, фосфор, кальций карбиді, калий, мышьяк, темір тұ здары, синтетикалық каучук, пластмасса, жасанды торқ алар, органикалық синтез, фармацевтика препараттары, химиялық таза реактивтер, мұ найды басқ а заттарғ а айналдыру, орман химиясы, гидролиз, тү рлі тың айтқ ыштар ө ндірістері, осының барлығ ы жаң адан ұ йымдастырылды.

Сол кезде химия ғ ылымында да бір қ атар жаң алық тар ашылды.

1926ж. Н.Д. Зелинский мұ най қ ұ рамындағ ы кө мірсутектерін ароматтандырып одан изомерлеу жолдарын тапты.

1929ж. В.Г. Шухов пен М.А. Керелюшникова мұ найды крекинглеудің жаң а ә дісін ұ сынды.

1923ж. С.В. Лебедев каучукты синтездеудің ә дісін тапты.

1932ж. М.Д. Иваненко атомдық ядроның протон-нейтрон теориясын ұ сынды.

1939ж. болғ ан ХVІІІ съезд химияғ а ө те ерекше кө ң іл бө ліп, «Химия ө неркә сібі жалпы ө неркә сіптің жетекші саласының біреуіне айналдырылсын... Ү шінші бесжылдық -химия бесжылдығ ы» деген болатын.

Қ азақ станның химия ө неркә сібі Октябрь револбциясына дейін айтарлық тай болғ ан жоқ. Шымкентте кішкене сантонин заводы ғ ана болғ ан. Химия ғ ылымы, химия ө неркә сібі болмағ анмен, халық кейбір химиялық процестерді тауып, біліп керегіне жаратқ ан.

Бү гінде Қ азақ станда қ алыптасқ ан химия ө неркә сібі бү кіл советтер Одағ ы бойынша жетекші орындардың біріне ие болып отыр. Мысалы біздің республикамызда бү кіл елімізде ө ндірілетін сары фосфордың 90%-тен астамы, кальций карбидінің 70%, хром қ осылыстарының 45%, фосфор тың айтқ ыштарының 14%-тейі шығ арылады.Мұ нымен қ атар кір алғ ыш заттар, жемдік фосфаттар, кү рделі азот тың айтқ ыштары, кү кірт қ ышқ ылы, ацетилен, каучуктер, химиялық талшық тар, пластмассалар, хлор, сода, бор тұ здары, ас тұ зы, натрий сульфаты мен сульфиді, жанармайлар мен жағ армайлар, сульфокө мір, этил спирті, ө сімдік қ орғ айтын химиялық бұ йымдар, дә рі-дә рмектер жә не басқ а да 100-ден астам атаумен химиялық ө німдер шығ арылады.

Қ азақ станның химия ө неркә сібіне сай ғ ылымы мен білімі де дамып келеді. Қ азақ ССР Ғ ылым Академиясының 5 ғ ылыми зерттеу институттары: Алматыдағ ы Химия ғ ылымдары институты, Органикалық катализ жә не электрохимия институты, Органикалық жә не кө мір химия институты, Гурьевтегі Мұ най химия жә не табиғ и тұ здар институты осы заманғ ы теориялық жә не практикалық мә селелермен айналысып отырса, Қ азақ ССР Халық қ а білім беру минстрлігінің 3 жоғ ары оқ у орны: Қ азақ мемлекеттік университеті мен Қ арағ анды мемлекеттік университеті, Қ азақ -Химия технология институты маман-кадрлар дайындаумен шұ ғ ылданады.