Лекция 5

Химия дамуының алхимиядан-химия ө ту кезең і

Жоспар:

1. XVI-XVII ғ асырда Европада химияның дамуы

2. Флогистон дә уірі

Қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімі:

Негізгі жә не қ осымша ә дебиет

1. Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органикалық химия. М. ВШ., 1981ж.

2. Грандберг И.И. Органическая химия. М., 1974г.

3. Бірімжанов Б. Жалпы химия. Алматы: Қ азҰ У, 2001ж.

4. Бірімжанов Б., Нұ рахметов Н. Жалпы химия. Алматы: Ана тілі-1992ж.

5. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.ВШ., 1988г.

6. Усанович М.И. Из истории химии. Алматы: «Қ азақ университеті»-2004ж

7. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық жә не аналитикалық химия. Алматы: «Білім», 2003ж.

Лекция мә тіні:

Алхимия дә уірінде, ә ртү рлі уақ ытта, елде практикағ а химиямен айналасушылар болғ ан. Европада ғ ылым мен ө нердің қ айта ө рлеу дә уірінің ә серінен, химияда XVI-XVIIғ. практикағ а бет бұ рушылық кү шейді. Химияның міндеті- дә рі даярлап, адам емдеу деп Парацельс (Швейцария), Либавий (Германия), Ван-Гельмонт (Голландия) ятрохимия (грекше-ятрос-емдеуші) деген бағ ыт туғ ызды. Агрикола (Германия) химиялық білімді металлургияғ а, Бирингуччио (Италья)-пиротехникағ а, Палисси (Франция)-керамикағ а, Глаубер (Германия)-химиялық ө неркә сіпте қ олдануғ а талаптанды.

Бірақ химиялық практика біраз ілгері басқ ынменен, алхимиядан басқ а теория болмады. Осы кезде, 1661ж. Роберт Бойль (1627-1691, Англия) ескіріп, кедергіге айналғ ан алхимия қ ағ идаларына қ арсы шығ ып, оларды мық тап сынайды. Бойль жаң а теория ұ сынбағ анымен, химияны ғ ылыми жолғ а қ о юғ а тырысады. «Химиялық элемент деген не?» деп сұ рақ қ ойып, оғ ан берген жауабы химиялық элементтің осы уақ ыттағ ы анық тамасына жуық келеді.

Флогистон дә уірі. XVI ғ асырда Батыс Европада феодализм жойылып, оның орнына сауда, ә сіресе ө неркә сіптік буржуазия келген кезде, ө неркә сіп, оның ішінде металлургия кү шейеді. Металл ө ндіру технологиясы, жану, тотығ у, тотық сыздану сияқ ты химиялық процестер ашылды. Осыларды іс жү зінде орындау қ олдан келгенмен., оны жақ сарту, тездету ү шін теориялық негізін білу керек болды. Химияда ескірген, ә рі жалғ андығ ына жұ рттың кө зі жеткен алхимия ілімінен басқ а еш теория ә лі жоқ еді.

Неміс химигі Шталь тә жірибелік мә ліметтерді қ орытып флогистон теориясын ұ сынды (1700ж). Бұ л теория бойынша барлық жана, тотығ а алатын заттардың қ ұ рамында флогистон (грекше phlogistos-жанушы) болады. Зат жанғ анда, не тотық қ анда, ондағ ы флогистон бө лініп шығ ады, мысалы, темірді қ ыздырғ анда, флогистон бө лініп шығ ып қ ақ тү зеді:

Темір → темір қ ағ ы+флогистон

Демек, флогистон теориясы жану не тотығ у процесін айырылу реакциясы деп қ арайды. Металл-кү рделі зат, ал қ ақ -жай зат. Қ ақ ты қ айтадан металғ а айналдыру ү шін оғ ан флогистон қ осу керек. Кө мір таза флогистоннан тұ рады деп есептейтін, сонда:

Темір қ ағ ы + флогистон (кө мір) → темір

Флогистон теориясының қ ате екені кө рініп ақ тұ р, бірақ химияның тарихи даму дә уірінде бұ л теорияның бірқ атар маң ызы болды: біріншіден, тә жірибеден жиналғ ан фактілерді бір жү йеге келтірді, екіншіден химияның алхимия тү сініктерінен қ ұ тылуына себеп болды. Энгельстің айтуынша «...химия флогистон теориясы арқ ылы алхимиядан арылды...»

Кейін флогистон теориясына қ айшы келетін фактілер кө бейді, мысалы, темір қ ақ қ а айналғ анда, оның салмағ ы флогистон бө лініп шық қ андық тан кемудің орнына, ө сіп шығ ады екен. Флогистон теориясы 100 жылдай ө мір сү рді, қ айшы фактілер кө бейгендіктен химияның ендігі дамуына тұ сау бола бастады.

Флогистон теориясына ғ ылыми соқ қ ы берген М. В. Ломоносов болды. Бұ л теорияның терістігін кейін Лавуазье толық дә лелдеді.

Химияның ғ ылыми негізін қ алағ ан орыстың ұ лы ғ алымы М.В. Ломоносов болды. Химия ғ ылымында жү здеген заң, теория, қ ағ идалар бар, бірақ бұ лардың барлығ ы кейін ашылғ ан, ал Ломоносовтың ө зі химияның алғ ашқ ы заң ы, қ ай жағ ынан қ арағ анда да маң ызды заң ы- материяның сақ талу заң ын ашқ ан.

Сө йтіп, XVIII ғ асырдың ортасында, данышпан ғ алым М.В. Ломоносовтың ең бектерінің арқ асында химия дә л ғ ылымдар қ атарына қ осыла бастады.