Химия тарихы

Лекция 1

Жоспар:

1. Химияның пайда болуы

2. Философиялық тас

Қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімі:

Негізгі жә не қ осымша ә дебиет

1. Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органикалық химия. М. ВШ., 1981ж.

2. Грандберг И.И. Органическая химия. М., 1974г.

3. Бірімжанов Б. Жалпы химия. Алматы: Қ азҰ У, 2001ж.

4. Бірімжанов Б., Нұ рахметов Н. Жалпы химия. Алматы: Ана тілі-1992ж.

5. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.ВШ., 1988г.

6. Усанович М.И. Из истории химии. Алматы: «Қ азақ университеті»-2004ж

7. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық жә не аналитикалық химия. Алматы: «Білім», 2003ж.

Лекция мә тіні:

Химия ө те ертеде пайда болғ ан ғ ылым. Ол ө те кү рделі даму жолынан ө туде. Химия негізінен кү нделікті ө мірге қ ажеттіліктен туғ ан. Біздің эрамызғ а дейінгі 3-4мың жыл бұ рын да химиялық ө ндіріс болғ ан. Ертедегі Египетте тү рлі кендерден таза металдар (темір. қ орғ асын, мыс, қ алайы) алуды білген, алтын, кү міс қ ұ ймалар, шыны ыдыс-аяқ, тү рлі бояулар, иіс су ө ндіре алғ ан. Сондай-ақ, химиялық ө ндіріс ертедегі Мессопотамия, Индия жә не Қ ытайда дамығ ан.

Химия Египет пен гректерден VII-ғ асырдың ортасында арабтарғ а тарады. Олар химияғ а «ал» деген жалғ ау жалғ ап «алхимия» деп атады. Алхимия Испания арқ ылы Европағ а таралды. Химияның осы кездегі дамуын «алхимиялық кезең» деп атайды. Бұ л кезең нің химия ғ ылымы ү шін орасан зор пайдасы болды. Алхимияның мақ саты- кез келген затты аса бағ алы затқ а- алтын мен кү міске- «философиялық тас» деп аталатын затты қ осу арқ ылы айналдыру еді. Кө птеген ғ алымдар, сондық тан, «философиялық тасты» іздеумен шұ ғ ылданды. Ә ркім ө зінің істерін қ ұ пияда ұ стады. Олардың ойынша «философиялық тас» адам ө мірін ұ зартуғ а мү мкіндік береді деп сенді. Осы кезде алхимия ү ш тү рлі бағ ытта дамыды:

1. араб алхимиясы (Гебер, тә жік ғ алымы Авиценна-Ә бу Насыр ибн Сина)

2. діни бағ ыт

3. алхимияны іс жү зінде пайдалану бағ ыты (Парацелье, Агрикола)-дә рі-дә рмек, тау ісі, металургия ү шін пайдалану.

Алхимиктердің жұ мысы нә тижесінде заттар алудың, тазартудың жаң а ә дістері табылды, кө птеген химиялық жабдық тар жасалынды. Дегенмен кө птеген алхимиктер ө з істерін қ ұ пияда ұ стағ андық тан, олардың тапқ ан жаң алық тарын ешкім пайдалан алмады, ал кейбірі ө тірік, алдау-арбау, діни уағ ыздармен айналысып кетті.

Орыс жерінде алхимия дамуын таппады. Ө йткені ол кезде мұ нда ешқ андай химиялық ө ндіріс болмағ ан. Шыны, металл бұ йымдар шетелдерден ә келінетін. Орыс жерінде бірінші аптека 1581 жылы Москвада Иван Грозный уақ ытында ашылды.

XVII-ғ асырда іс жү зіндегі химиядан теория қ алып қ ойды. Енді ғ алымдар химияның теориялық жағ ын жасауғ а тырысты, яғ ни сол кездегі белгілі химиялық ө згерістерді тү сіндіру керек болды. Алғ аш мұ ндай қ адымды жасағ ан ағ ылшын Роберт Бойль еді. Оның ойынша химиялық ө згерістер «элементтердің» ө згеруіне байланысты мә селе еді.

1700 жылдары неміс дә рігері жә не химигі Шталь флогистон теориясын ұ сынды. Ол бұ л теорияны жану процесін тү сіндіру ү шін пайдаланды. Бұ л теория бойынша ә рбір жана алатын заттың қ ұ рамында «флогистон» деп аталатын салмағ ы теріс бө лшек болады. Зат жанғ анда флогистон бө лініп массасы артады. Мә селен металл+оксид+ флогистон. Алғ ашында бұ л теория химияның теориясын дамытып, кейіннен кейбір химиялық процестерді тү сіндірк алмағ андық тан, теория дамуын тежей бастады. Сонымен бұ л теория 18-ғ асырдың соң ында ғ ылыми қ ұ нын жойды.

Жаң а химия орыс ғ алымы М.В. Ломоносовтың ең бектерінен басталады. Ол химияның негізгі заң ы болып табылатын «зЗат массасының сақ талу заң ын» ашты, атом-молекулалық ілімінің негізін қ алады.

Қ азіргі кездегі химия Д.И. Менделеевтің жұ мыстарынан нә р алады. Ол 1869 жылы периодтық заң ды ашып, элементтердің периодтық жү йесін жасады. Сө йтіп, «Химия негізі» атты кітабында алғ аш химияны периодтық заң тұ рғ ысынан тү сіндірді. Д.И. Менделеев сонымен қ атар, ерітіндінің химиялық теориясының негізін қ алады, осығ ан кө птеген ғ ылыми ең бектер жұ мсады.

Химияны дамытуда аса зор роль атқ арғ ан тағ ы бір теория-ол А.М. Бутлеров ашқ ан органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы. Органикалық заттардың орасан кө птігін, ә ртү рлілігін осы теория тұ рғ ысынан жақ сы тү сіндіруге болады. Химия ө неркә сібінің дамуында Қ азақ станның да алатын орны ерекше.