Бөлу жұмыстарының дәлдік нормалары

Бұ рыштардың тірек сызық тарын қ ұ руда ±20" -ден артық қ ателік, ал қ абырғ аларынан 1: 10000 –дей қ ателік алынады. Тірек сызық тарынан 180 м-ден артық бойлық алмауғ а тырысу керек. Егерде тірек сызық тардың бойлығ ын 180 м ұ зындық та ала алмайтын болсақ, онда пландық негіздегі нү ктелерің арасынан полигонометриялық жү ріс жасау керек.

Бө лу жұ мыстарының дә лдігі қ ұ рылыс ө лшемдерінің негізгі қ ателіктеріне тә уелді жә не жалпыдан жекеге қ арай жү рыс жасап ө седі.

Ғ имараттың негізгі ұ зын ө сі пландық негізде 3-5 см қ ателікте анық талады. Қ алғ ан осьтерде бө лу дә лірек алынып, қ ұ рылыстық норма СНиП-ті қ амтамасыз етеді.

Қ ұ рылыстық қ ателіктегі бө лшектік бө луде орташа қ ателік 25—30 % -ден аспау керек. Ол СНиП-те дә лдік классына жә не қ ұ рылымдық бө лшекке тә уелді.

Негізгі осьтің тік сызық тылығ ы—ең негізгі талаптардың бірі. 90° бастап бұ рыштардың ауыткуы ғ имараттың негізгі осьінде ±30" аспауы керек.

1 — ғ имараттың осьі; 2 — штырь; 3 — шартты белгі;

Сурет 7. Элементті тұ рғ ызу

Бірнеше ғ имаратты бө лу кезіндегі дә лдігікте бір-бірімен байланысты технологиялық осьтерге назар аудару қ ажет. Технологиялық осьтерге: ғ имараттың элементтерін жә не жеке ғ имараттарды бір кешенге жинақ тайтын ылдидың осьі, ылдидағ ы кө ліктің валының осьі, конвейердің осьі, эстакадтың осьі, қ оректендіруші осьі, каналдардың осьі жә не басқ а да осьтер кіреді.

Қ ұ рылыстағ ы бө лу дә лдігі қ ұ рылыстың тү ріне жә не мақ сатына, іргетасты кө теру материалына, ө ндірістің технологиялық ерекшелігіне байланысты болады жә не қ ұ рылыстық нормалары мен ережелермен, «Қ ұ рылыстағ ы геометриялық дә лдіктің қ амтамасыз ету жү йесі» мемлекеттік стандартымен жә не қ ұ рылыс жобасының техникалық шарттарымен белгіленеді. Жобада берілген симметриялы ө стен шекті жіберілетін ауытқ у рұ қ сат етілсе:

(9)

Инженерлік қ ұ рылысты кө теру дә лдігі геодезиялық ө лшемдер дә лдігіне, жобаның технологиялық есептерінің дә лдігіне жә не қ ұ рылыс-монтаждық жұ мыстарының қ ателіктеріне байланысты. Қ ателіктерді қ олданғ ан жағ дайда бө лу жұ мыстарындағ ы нормативтік қ ұ жаттарда кө рсетілгендей (9) формуладан геодезиялық ө лшемдер негізін жә не ә дістерді таң дау негізін алуғ а болады.

Егерде қ ателіктер ү шін тең тү рдегі ық пал етуді қ арастырсақ, онда геодезиялық ө лшеулер ү шін олардың ә рқ айсысын қ ұ растырудағ ы барлық қ ателік мынағ ан тең болады:

(10)

Қ ұ рылыстық -монтаждық ө ндірістегі дә лдік мү мкіншілігі шамалы болғ анда, геодезиялық ө лшеулердің барлық қ ателігі ө згереді.

(11)

мұ ндағ ы, К - толық қ ателіктегі геодезиялық ө лшеудегі ық пал ету жағ дайын анық тайтын коэффициент.

Кейде қ ателіктер кө здерінің жеке ә серінің жарамсыз принципі, яғ ни есептерге керек шамадан қ арағ анда жеке процестер анағ ұ рлым дә лірек орындалу ү шін ө лшемдерді жобалайды жә не жиынтық қ ателікті анық тау кезінде бұ л кө здер ә сері ескерілмейді.

Салыстырмалы тү рде қ аржы шығ ынын аз жұ мсап, геодезиялық ө лшеулердің жоғ арғ ы дә лдігін алу мү мкіндігін ескере отырып, ә детте бө лу жұ мысының қ ателік ә серін қ олданады, жіберілетін ауытқ уларының аз мө лшерін елемейді.

(12)

мұ ндағ ы, -геодезиялық бө лу жұ мысының жиынтық шекті қ атесі.

Конструкцияның толық жиналуын қ амтамасыз ету ү шін ауысу коэффициенті шектіден орташа квадраттық кестесін 3-ке тең деп аламыз (р=0, 9973-ке болу ық тималдығ ында).

немесе (9) формулағ а сә йкес

(13)

Аса кү рделі тік қ ұ рылыстар ү шін жоба бойынша конструкция ауытқ уының тең дә л бө лу жұ мысының жиынтық орта квадраттық қ ателігін қ абылдайды жә не осы қ ателікке байланысты бө лу жұ мысының жеке тү рлерінің дә лдігін есептейді. [12] Қ ұ рылыстың жә не конструкцияның дә л бө лу дә лдігін есеп кезінде кейде ө лшемдер тізбегі теориясын қ олданады, онда тұ йық контур қ ұ ратын ө лшемдер жиынтығ ын қ арастырады.

Ө лшем тізбегінің тү йіндері кө бінесе қ ұ рылыс ө стері мен жазық тары арасында арақ ашық тық ты анық тайды. Қ осылулар мен конструкциялар арасындағ ы саң ылау ө лшем тізбегінің жеке тү йіні ретінде қ арастырылады.

Ө лшем тізбегінің барлық тү йіндері қ ұ растырушы жә не тұ йық таушы болып бө лінеді.

Жалпы тү рде ө лшем тізбегінің тең деуі мына тү рде жазылады:

(14)

мұ ндағ ы, -тұ йық таушы тү йіннің ө лшемі, -қ ұ растырушы тү йіннің ө лшемі.

Егер ө лшем тізбегінің элементтері қ ателіктері бар деп болжасақ, онда

(15)

Қ ателіктер теориясына сә йкес тұ йық таушы тү йін ү шін

(16)

Бұ л тең дік екі тапсырманы шешуге мү мкіндік береді: тураны –қ ұ растырушы тү йіндер тізбегінің шегі арқ ылы тұ йық таушы тү йіннің шегін табу, керіні –тұ йық таушы тү йіннің шегі арқ ылы қ ұ растырушы тү йіннің шегін табу.

Егер тү йіннің кездейсоқ қ ателіктері тә уелсіз болғ ан жағ дайда тұ йық таушы тү йіннің орташа квадраттық қ атесін мына формула бойынша анық тайды:

(17)

мұ ндағ ы, -қ ұ растырушы тү йіндердің орташа квадраттық қ ателіктері.

Егер қ ұ растырушы тү йіндердің қ ателіктері ө зара тә уелді болса, онда жә не орташа квадраттық қ ателіктерінің арасындағ ы корреляциялық тә уелділік дә режесін ескеру қ ажет.

(18)

Корреляция коэффициенттері жә не тә уелді тү йіндері ү шін табылады.

СНиП III-2-75 «Қ ұ рылыстағ ы геодезиялық жұ мыстарғ а» сә йкес ғ имараттар мен қ ұ рылыстар тү рлеріне байланысты бө лу жұ мыстарының дә лдігіне қ ойылатын жалпы талаптар тө менде кө рсетілген. (Кесте 10)

Кесте 10 Бө лу жұ мыстары кезінде жіберілетін орташа квадраттық қ ателіктер

3.3 Бө лу жұ мыстарының элементтері

Инженерлік-геодезиялық бө лу жұ мыстарының негізгі элементтері болып жобалық бұ рышты қ ұ ру, жобалық арақ ашық тық ты бө лу, жобалық белгілер мен ең істерді жер бетіне шығ ару табылады.

Жобалантын бұ рышты қ ұ ру ү шін АВ сызығ ынан (сурет 8) жұ мыс жағ дайындағ ы жергілікті жерде А нү ктесінде теодолиттік жү ріс жасалады. Мұ нда лимбаны бекітеміз, В нү ктесінде кө здегіш трубаны табамыз. Одан кейін осы есеп бойынша егерде бұ рыш сағ ат тілінен ауытқ ыса (жобаланатын бұ рышта сағ ат тіліне қ арама-қ арсы жү ріс жасалса) жобаланатын бұ рышты қ осамыз, Табылғ ан санақ ты кө лбеу айналымғ а жә не жергілікті жердегі С_кл нү ктесін орнатамыз.КП айналымын қ айталай отырып С_кп нү ктесін табамыз. Нү ктелердің арасындағ ы алынғ ан қ има ортасынан бө лініп, С нү ктесін аламыз. Бұ рыштарды жобалауды қ орытындылау ү шін қ абылдау ә дісі ө лшенеді.

а)

б)

Сурет 8. Теодолиттің (а) жә не рулетканың (б) кө мегімен жобалық бұ рышты қ ұ ру сызбасы

Кө бінесе қ ұ рылыс алаң дарында тура бұ рышты қ ұ ру рулетканың кө мегімен (сурт 8, б.) орындалады жә не «египеттік» ө зіндік негізде ү шбұ ріштың қ абырғ алары 3: 4: 5 қ атынаста қ ұ рылады.

Жергілікті жердегі і жобалық бұ рыштың қ ұ ру дә лдігі ө з ө лшеулер (кө здеп жә не лимбтен есеп алу) қ ұ рылғ ылар, сыртқ ы жағ дай ә сері қ ателіктеріне байланысты. Центрлеу мен редукция қ ателері жә не бастапқ ы мә ліметтер қ ателері, яғ ни А жә не В пункттер орнындағ ы қ ателер жобалық бұ рыштың қ ұ ру дә лдігіне ә серін тигізбейді.

Бірақ бұ л қ ателер ВС бағ ытымен С бө лінетін нү ктесінің орын ауысуын тудырады.

Жобалық тү зуді тұ рғ ызу. Жергілікті жерде жобалық тү зуді тұ рғ ызу ү шін берілген бағ ыттағ ы бастапқ ы нү ктеден жобалық мә нге тең горизонталь жү ріс пен арақ ашық тық ты салады.Сызық қ а тү зетулерді оны тұ рғ ызу процесі кезінде енгізу қ ажет, ө йткені бұ л жоғ ары дә лдікті ө лшеулер кезінде жұ мысты қ иындатады жә не шиеленістіреді. Сондық тан, кө бінесе оны бұ рышты қ ұ ру кезіндегідей жү ргізеді.

Жергілікті жерде жобалық арақ ашық тық тың жуық мә нін салып, бекітеді. Бұ л арақ ашық тық ты компарирленген ө лшеу қ ұ рылғ ыларымен жә не барлық ө лшемдері тү зетілген дә л қ ашық тық ө лшеуіштер арқ ылы қ ажет дә лдікпен ө лшейді. Камеральді ө ң деуден кейін бекітілген кесіндінің ұ зындығ ын алады жә не оны жобалық мә нмен салыстырып, соң ғ ы нү ктенің В′ кесіндісінен сә йкесінше белгімен ∆ l сызық тық тү зетуді табады. Тексеру ү шін тұ рғ ызылғ ан АВ тү зуін ө лшейді:

∆ l=l_ж− l_{ө лш}

жә не

l_ж=l_{ө лш}+∆ l (19)

l_ж дә лдігінің талабына сә йкес ө лшеу қ ұ ралдарын таң дайды.

∆ l сызық тық тү зету дә лдігін анық тау, яғ ни жобалық арақ ашық тық ты тұ рғ ызу дә лдігі, бұ л тә сілде АВ´ арақ ашық тығ ын ө лшеу дә лдігіне толығ ымен байланысты:

m_{∆ l} = m_{l ө лш} (20)

Жерде жобалық арақ ашық тық тың ө лшем тү зетулері бө лу белгілері бар, оны сызық тық ө лшеу кезінде енгізетінін ескеру керек.

Мысал ретінде бастапқ ы енгізілетін тү зетулерді қ арастырайық: ө лшеу қ ұ ралын компорирлеу ү шін, температура жә не жердің ең істігі ү шін.

Мысалы, температура кезіндегі ө лшеу ұ зындығ ы оның номиналды ұ зындығ ынан артық ө лшеу қ ұ ралы бар делік. Ө лшеу қ ұ ралымен ө лшенген екі бекітілген нү ктелер арасындағ ы сызық қ а тү зетуді оң таң бамен енгізу керек. Сол себепті ө лшеу қ ұ ралымен кө п ұ зындық ө лшесек те нә тижесін ойлағ анымыздай аламыз. Керісінше, қ ұ рал ө лшеу кезіндегі температура тең дігіне сә йкес ө зінің номиналды ұ зындығ ынан қ ысқ а болса, онда тү зетуді теріс таң бамен енгізу керек. Бұ л жағ дайда қ ысқ артылғ ан ө лшеу қ ұ ралымен ө лшеу нә тижесі ойлағ анымыздан кө бірек болады. Ө лшеу қ ұ ралымен жобалық арақ ашық тық салу кезінде тек қ ана анық талғ ан бір нү кте болады, ал екіншісін арақ ашық тық ты тұ рғ ызу арқ ылы табады.

Сондық тан, егер ұ зартылғ ан ө лшеу қ ұ ралымен жобалық арақ ашық тық ты бө лсек, онда жердегі ұ зындық ты жобадағ ыдан ұ зынырақ аламыз, сә йкесінше тү зетуді теріс таң бамен енгізу керек. Егер ө лшеу қ ұ ралы қ ысқ артылғ ан (мысалы: қ ыста) болса, тұ рғ ызылғ ан сызық жобадағ ыдан қ ысқ а болады жә не тү зетуді оң таң бамен енгізу керек.

Кө лбеу жазық тық та ө лшенген тү зуге оны кө кжиекке келтіру ү шін жердің кө лбеуіне тү зетулері енгізіледі.

Бұ л тузету горизонталь салудан ең іс арақ ашық тығ ы ә рқ ашан ұ зын болатындық тан теріс таң бамен енгізіледі. Қ ұ рылысты бө лу кезінде кері қ ұ былыс бақ ыланады: жобалық арақ ашық тық горизонталь салу бойынша тұ рғ ызылуы керек, оны ең іс жерде бө ле отырып, жобалық ұ зындық ты қ ысқ артады.

Сә йкесінше, бұ л жағ дайда тү зету оң таң бамен енгізілуі керек. Ә детте қ ұ рылысты бө лу кезінде кө лбеуге тү зетулер енгізбес ү шін жә не ө лшеу дә лдігін арттыру ү шін жобалық арақ ашық тық ты кө лденең орнатылғ ан тақ тайшалар бойынша салады.

Жерде жобалық сызық ты салу ү шін талап етілген дә лдігіне байланысты болат жә не инварлы ө лшеу қ ұ ралдары, оптикалық қ ашық тық ө лшеуіштер, шағ ын жарық қ ашық тық ө лшеуіштер қ олданылады.

Жобалық биіктікті жер бетіне шығ ару. Қ ұ рылғ ының кө кжиегін қ олдана отырып, жобалық биіктіктер мен белгілерді жақ ын орналасқ ан реперлер арқ ылы жер бетіне шығ арады. Алаң бедері тү сірілген тү сіріс жә не реперлер биіктігі берілген таза еден дең гейі биіктігі жү йесінде есептеледі.

Нивелирді бірінші репер мен P салынатын нү ктесі арасына қ ойып, қ ұ рылғ ының кө кжиегін анық тайды.

H j=H _{реп 1}+a (21)

мұ ндағ ы, H_реп – репер биіктігі жә не a- ондағ ы рейка бойынша есеп, H_j-ді екінші репер бойынша есептейді.

P нү ктесін H _жоб жобалық биіктікке орнату ү шін b мә нінің есебін білу керек. Сурет бойынша

H_реп1+a=H_жоб+b,

бұ дан

b=H_реп1+a− H_жоб

немесе b=H_j− H_жоб.

Жобалық биіктікті сә йкесінше орнатылғ ан рейканың ө кшесіне қ азық қ ағ ып, болтты бұ рап жә не колоннада шекара жү ргізіп оны жер бетіне белгілейді.

Тексеру ү шін жер бетіне шығ арылғ ан нү ктелерді нивелирлейді жә не олардың шын белгілерін анық тайды да жобадағ ымен салыстырады. Жіберілген қ ателер табылғ ан жағ дайда жұ мысты қ айталайды. Бір вертикаль жазық тық та орналасқ ан жобалық биіктік нү ктелерін ауыстыру ү шін міндетті тү рде жазық тық тағ ы қ ұ рылғ ының кө кжиегін белгілеу керек. Бұ л сызық тан сә йкесінше артқ анын жоғ ары жә не тө мен ө лшеп, осы немесе басқ а жобалық биіктікті анық тайды.

Егер тұ йық таушы тү йінінің шегі қ ұ растырушы тү йіннің шегінен артық, яғ ни ө лшем тізбегінде «компенсатор» болғ ан жағ дайда, ө лшемдер тізбегі теориясын қ олдану арқ ылы бө лу жұ мыстарын есептеу дә лдігі анағ ұ рлым орынды болады.

Кө лбеу жазық тық та ө лшенген тү зуге оны кө кжиекке келтіру ү шін жердің кө лбеуіне тү зетулері енгізіледі.

Сурет 9. Ортадан нивелирлеу

Жобалық биіктікті жер бетіне шығ арудың негізгі қ ателері болып табылады:

1) бастапқ ы мә ндер қ атесі, яғ ни жобалық белгілерді орнататын іске арналғ ан реперлердің биіктігінің қ атесі;

2) рейка бойынша m_a реперінің a есебінің қ атесі;

3) b_ж санағ ында орнатылғ ан рейканың қ атесі;

4) жобалық нү ктені жер бетіне шығ ару қ атесі.

Нү ктелерді қ азық пен бекіту ү шін m_ф=3-5 мм деп, ал болаттар мен бұ рандаларды қ олдану кезінде m_ф= 1 мм жә не кем деп алуғ а болады.

Жалпы жағ дайда

m² _ж =m² _реп1 +m² _a +m ² _b +m² _ф (22)

немесе

m ² _ж=m ² _реп1 + 2m ² _a+m² _ф.

Нү ктенің жобалық белгісі жер бетінде жә не артe мә нінде орнатылуы мү мкін.

h _арт=H_ж− H _реп1 (23)

P нү ктесі мен жобалық белгілерді орнату жә не репер арасындағ ы h артуын нивелирлеумен анық тайды. h _арт=h белгісінің ә ртү рлігіне байланысты нү ктесінің биіктігін ө лшеп, h=h _арт алу керек. Бұ л тә сіл кө п ең бекті қ ажет етеді.

Жер бетіне жобалық кө лбеудің жазық тығ ы мен тү зуін шығ ару. Жобалық ең істікті жер бетіне шығ ару ү шін нивелирлер мен теодолиттер қ олданылады. Ә сіресе, осы мақ сатта лазерлік қ ұ ралдарды қ олдану нә тижелі болады.

Нивелирдің екі кө теру бұ рандалары АВ сызығ ына параллель етіп бекітеді. Берілген бойлық ең істің есептелінген А жә не В нү ктелерінің жобалық белгілерін жақ ын орналасқ ан реперлерге орнатады.

Аспапты екі кө теру бұ рандаларымен (элевациондық бұ ранда) ең кейте отырып, А жә не В нү ктелерінде қ ойылғ ан белгілер, яғ ни нивелирдің кө здеу сызығ ын жобалық сызық тың ең ісіне параллель етіп қ алыпқ а келтіреміз.

Жақ ындау тә сілі бойынша рейкадағ ы есептің тең дігіне жетеді. Егер енді АВ тұ стамасына рейканы орнатсақ, кө теру жә не тү сіру арқ ылы одан есепті алып, А жә не В соң ғ ы нү ктелеріндегі есептеріне тең болса, онда рейканың ө кшесі берілген ең іс сызығ ынің қ азіргі нү ктесін жер бетіне белгілейді.

Рейканы белгілі арақ ашық тық (мысалы, 5 м) сайын ауыстыра отырып, А жә не В нү ктелерінен берілген ең іс сызығ ын жер бетіне бекітеді. Жобалық белгілерде орнатылғ ан А жә не В нү ктелерін, бұ л тапсырма тө мен дә лдікпен бірдей ұ зындық тағ ы ү ш визирдің кө мегімен визуальды жолмен шешілуі мү мкін. А жә не В нү ктелеріндегі тірек визирлерінен АВ параллель, А ₁ В ₁ сызығ ын есептейді. Бұ л сызық қ а аралық визирдің С нү ктесін кө з мө лшерімен енгізіп, АВ сызығ ындағ ы С нү ктесінің орналасуының негізін анық тап отырады. Жобалық жазық тық ты жер бетіне ұ қ састырып шығ арыды. А, В, С, D нү ктелерін жобалық белгілерге орнатып, нивелирдің ү ш бұ рандаларының кө мегімен жақ ындау тә сілі арқ ылы рейкадағ ы барлық тө рт нү ктелердің есептері тең болады, яғ ни берілген жобалық жазық тық кө здеу сызығ ына параллель болу керек. Енді сол рейка есебін АВСD фигурасындағ ы кез келген нү ктеге қ оямыз. Оның ө кшесі жер бетінде бекітілген жобалық жазық тық та жатады. Жобалық белгінің дең гейін келтіре отырып, теодолиттің кө мегімен оны бастапқ ы нү ктеге орнатып, сол арқ ылы қ ұ рал биіктігін ө лшейді.Егер қ ұ ралдың биіктігін рейкада жә не қ адада белгілеп, берілген бағ ыттағ ы дү рбінің кө здеу ө сімен 5-10 м сайын белгіні есептесек, онда жобалық ең іс сызығ ында жатқ ан қ адамен рейканың ө кшесі негізінде жердегі нү ктені кө рсетеді. Бұ л нү ктелерді биіктігіне сә йкес қ азық тармен бекітеді. [13]