Ауадағы, судағы, топырақтағы, өсімдіктердегі зиянды заттектерді нормалау

Атмосфералық ауа:

ШРКжз –жұ мыс зонасының ауасындағ ы зиянды заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/м³. Ол сегіз сағ аттық жұ мыс кү ндік немесе ұ зақ тығ ы басқ а мерзім ішінде (демалыс кү ндерісіз), яғ ни аптасына 40 сағ аттан аспайтынувқ ыт аралығ ында, қ ызмет істеген барлық жылдар бойы қ азіргі жә не кейінгі буындардың денсаулығ ын бұ збайтын концентрация мө лшері. Жұ мыс зонасы деп қ ызметшінің тұ рақ ты немесе уақ ытша еденнен немесе жерден биіктігі 2 м- ге дейінгі кең істікте болатын орнын айтады. Ластағ ыш заттектердің класын осы кө рсеткішке сү йеніп анық тайды. Қ ауіптілік класы ШРКжз мағ ынасына қ арай 4 топқ а бө лінеді:

1 класс (ШРКжз‹ 0, 1 мг/м) – айрық ша қ ауіпті,

2 класс (ШРКжз ═ 0-1 мг/м)- жоғ ары қ ауіпті,

3 класс (ШРК ═ 1- 10 мг/м) – орташа қ ауіпті;

4 класс (ШРКжз ═ › 10 мг/м3) –болымсыз қ ауіпті. -ШРКм.б –елді мекеннің ауасындағ ы заттектердің шекті рауалы максималды бір жолдық концентрациясы, мг/м3. Бұ л концентрация ауаны 20 минуттай жұ тқ анда адам организмінде рефлекторлық реакцияны туғ ызбауы қ ажет. - ШРКо.т - елді мекеннің ауасындағ ы улы заттектердің шекті рауалы орташа тә уліктік концентрациясы, мг/м3. Зиянды агенттің адам организміне ө ткенде (демалу, тамақ пен бірге жә не т.б) оларғ а ә лі қ ұ ртатындай ық пал жасамайтынең кө п мө лшері.

Топырақ:

Топырақ тағ ы ластағ ыш заттектер ү ш бағ ытта нормаланады:

1) ауыл шаруашылығ ында пайдаланатын жердің егістік қ абатындағ ы улы химикаттардың мө лшері;

2) кә сіпорынның территориясындағ ы улы заттектердің жинақ талуы;

3) елді мекендердің, кө бінесе тұ рмыстық қ алдық тар сақ тайтын жер топырағ ының ластануы. Егістік қ абаттағ ы улы химикаттарды нормалауғ а екі кө рсеткіш қ олданылады. шекті рауалы концентрация (ШРК1) жә не уақ ытша рауалы концентрация (УРК1). - ШРК – топырақ тың егістік қ абатындағ ы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/кг. Бұ л концентрация адамның денсаулығ ына жә не 3 топырақ тың ө здігінен тазалану қ абілетіне тікелей немесе жанама тү рде қ олайсыз ә сер тигізбеуі қ ажет. - ШРК, (РҚ М) – азық – тү лік ө німдеріндегі заттектердің шекті рауалы концентрациясы (рауалы қ алғ ан мө лшері), мг/кг. ШРК белгілеу ү шін қ арастырылып отырғ ан заттектің фондық концентрациясы, оның физикалық – химиялық қ асиеті, тұ рақ тылығ ы, улылығ ы туралы мә ліметтер қ олданылады.

Сонымен тә жірибе арқ ылы келесі мә ліметтер анық талады:

- топырақ тағ ы заттектің шектік рауалы концентрациясы, бұ л мө лшер дең гейінде оның тағ амдық жә не жемдік ө сімдіктерге ө тетін кө лемі кейбір рауалы қ алдық тық мө лшерден аспауы қ ажет, басқ аша айтқ анда, тамақ ө німдеріндегі ШРК-дан,

- заттек топырақ тан ауағ а ұ шқ анда олардың мө лшері ауа ү шін белгіленген ШРК-дан аспайтын рауалы концентрация (ұ шатын заттектер ү шін);

- микроорганизмдерге жә не топырақ тың ө здігімен тазалану процесіне ә сер етпейтін рауалы концентрация. Қ арастырылғ ан кө рсеткіштердің ішіндегі ең қ атаң шартты тү рде қ абылданатын ШРК1, топырақ тарды зияндық сапаларына қ арай салыстырғ анда негізгі болып қ олданылатын да тек осы кө рсеткіштің ө зі ғ ана.

Ө сімдіктерді зиянкештерден, аурудан, арам шө птерден қ орғ ау ү шін қ олданылатын кейбір улы химикаттарғ а белгіленген ШРК бар, олар мына кестеде кө рсетілген:

Пестицидтердің топырақ тағ ы шекті рауалы концентрациялары, мг/кг

Егерде ә ртү рлі орталар ү шін ШРК шамасы белгіленбеген болса, онда уақ ытша гигиеналық норматив – заттектердің уақ ытша рауалы концентрациясы УРК тағ айындалады. Уақ ытша норматив белгілі мерзімге (2-3 жылғ а) белгіленеді. Оны есептеу арқ ылы анық тайды.

Сулы орта:

- ШРК – шаруашылық ауыз су мен мә дени – тұ рмыстық жағ дайғ а қ олданатын су қ оймаларындағ ы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/л. Бұ л концентрация адамның бү кіл ғ ұ мыры ішінде оның мү шелеріне тікелей немесе жанама ә серін тигізбеуі, сонымен қ атар келесі ұ рпақ тардың денсаулығ ына да жә не қ олданатын судың гигиеналық жағ дайын да тө мендетпеуі қ ажет;

- ШРК балық суларында – балық шаруашылығ ында қ олданылатын суаттардың суындағ ы заттектердің шекті рауалы концентрациясы да белгіленеді.

-Судың интегралдық кө рсеткіштері:

ОБҚ – оттекке биологиялық қ ажеттілік – сынау инкубациясының белгілі уақ ыт ішінде (2, 5, 20, 120 тә улік) органикалық заттектердің (нитрификация процесін кіргізбегенде) биохимиялық тотығ у (ыдырау) процестеріне пайдаланылғ ан оттектің мө лшері, мг О₂/л суғ а (ОБК5 -5 тә улік, ОБҚ 20 тә улік ішінде);

ОХҚ – оттекке химиялық қ ажеттілік – судағ ы барлық тотық сыздандырғ ыштарды тотық тыруғ а қ ажетті, яғ ни тотық тырғ ыштың жұ мсалатын мө лшеріне эквивалентті, оттектің мө лшері (бихроматты ә діспен анық талады), мг О₂/л суғ а.

ОБҚ /ОХҚ қ атынастарына қ арап отырып, заттектердің биохимиялық тотығ уының тиімділігін айтады.

Су объектілеріндегі судың қ ұ рамы мен қ асиеті ө зен жармасындағ ы немесе ақ пайтын су қ оймаларындағ ы су алатын нү ктеден радиусы 1 км – дей жердегі нормативтерге сә йкес болуы керек Заттектердің шектік рауалы концентрациясының шамасы ә ртү рлі болады, ол суды қ олдану категориясының тү ріне байланысты келеді.

Мысалы, шаруашылық - ауыз су жә не мә дени- тұ рмыстық жағ дайғ а қ олданылатын су объектілерінің суында хлорорганикалық қ осылыстың – гексахлоранның мө лшері 0, 1 мг/л шамасында болуғ а рұ қ сат беріледі, ал балық шаруашылығ ына пайдаланатын су қ оймаларының суларында бұ л заттек мү лде болмауы қ ажет. Бұ л заттектер организмнің ішіне тү скенде ғ ана қ олайсыз ә сер тигізсе, екіншілері сырттай ұ штастырылғ анның ө зінде зиянды ә серін тигізеді, осығ ан байланысты іс-жү зінде ә ртү рлі шектеулер қ олданылады. Мысалы, санитарлық шектеулерге сә йкес бір заттектердің суда болуы шомылу мен жуынуды шектейді, ал санитарлық -гигиеналық шектеу басқ а заттектердің болуына қ арай оны ішуге жә не тамақ пісіруге лимиттейді. Сондық тан, ШРК-мен қ атар су объектілеріне басқ а шектеу нормативі – зияндылық ты лимиттеу кө рсеткіші (ЗЛК) қ олданылады. Ол суды сандық жағ ынан емес, тек судың сапасына қ ойылатын талаптарды сипаттайды. ЗЛК ү ш тү рге бө лінеді:

- санитарлық - токсикологиялық (заттектердің адам организмін жә не су жануарларын уландыруын сипаттайды);

- жалпы санитарлық (заттектің су объектісінің жалпы санитарлық жағ дайына, сондай –ақ ө здігімен жү ретін процестердің жылдамдығ ына тигізетін ә серін сипаттайды);

- органолептикалық (заттектің судың органолептикалық қ асиетін – иісін, дә мін, тү сін, кө біктенуін ө згерту қ абілетін сипаттайды, яғ ни адамның сезім мү шелерімен бағ аланатын қ асиеттер).

Ауыз суғ а жә не шипалылығ ын пайдалануғ а бағ ытталғ ан сулар негізгі 11 кө рсеткіштермен нормаланады. Қ азіргі кезде 1200- дей улы заттектерге ШРК белгіленген. Адамның денсаулығ ының тө мендеп, ауруғ а шалдығ уын ағ заның ортағ а толық бейімделе алмауымен, қ олайсыз ә серлерге берген теріс жауабы ретінде қ арастыру қ ажет. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының анық тамасы 40 бойынша, денсаулық дегеніміз – бұ л тек аурудың болмауы емес, ол толық физикалық, психологиялық жә не ә леуметтік қ олайлылық. Ғ алымдардың есептеулері бойынша адамдардың денсаулық жағ дайы 50-52%-ы - ө мір сү ру салтына, 20-25%-ы – тұ қ ым қ уалау факторларына, 18-20%-ы – қ оршағ ан ортағ а, ал 7-12% ғ ана денсаулық сақ тау саласының дең гейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұ рын болмағ ан, жаң а техногенді ауруларды туғ ызады. Адамның денсаулығ ына зиянды ә сер ететін факторлардың ішінде ә р тү рлі ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс-ә рекеті нә тижесінде биосферағ а, оғ ан тә н емес 4 млн.-нан астам заттар шығ арылғ ан. Сонымен қ атар, жыл сайын қ оршағ ан ортағ а мың дағ ан жаң а заттар шығ арылады. Олардың кө пшілігі ксенобиотиктер, яғ ни адам мен басқ а тірі ағ залар ү шін бө тен заттар. Аурулардың кө беюі сонымен қ атар табиғ и ортаның ә р тү рлі трансформациялармен, оның толық бұ зылуы, ө неркә сіптік кешендерге, бір типті тұ рғ ын жерлерге жә не т.б. яғ ни «ү шінші табиғ атқ а» айналуына байланысты. Денсаулық қ а ә леуметтік жә не экономикалық жағ дайлардың ә сері артып отыр. Табиғ и жә не физико – химиялық тұ рғ ыдан алғ анда таза орта болса да, қ олайсыз ә леуметтік – экономикалық жағ дай ауру мен ө лімнің артуына ә келетінін ө мір кө рсетіп отыр. Ә леуметтік – экономикалық жағ дайдың нашарлауы адамның психологиялық кү йі мен стресстік қ ұ былыстар арқ ылы ә сер етеді.

Ә р тү рлі аурулардың ә серінен халық тың ө лімінің себептері

Ауру мен ө лімнің қ оршағ ан орта жағ дайларына тә уелділігі жекелеген мемлекеттер мен аймақ тар мысалынан кө рінеді. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының мә ліметтері бойынша жыл сайын дү ние жү зінде шамамен 500 мың адам цестидцидтермен уланады жә не оның 5 мың ы ө ліммен аяқ талады. Мұ ндай қ ұ былыстар ә детте «ү шінші ә лем» 41 елдерінде жиі кездеседі.

АҚ Ш-пен салыстырғ анда бұ л елдерде улану 13 есе артық. Американ ғ алымдарының мә ліметтері бойынша барлық қ атерлі ісік ауруларының 90%-ы қ оршағ ан ортаның қ олайсыз ә серіне байланысты. ФРГ-де соң ғ ы 10 жылда қ атерлі ісікпен ауыратындардың ү лесі ер кісілерде 15-тен 23%- ғ а дейін, ал ә йелдерде 17-ден 25%-ғ а дейін артқ ан. Аурулар индустриалды жә не ластанғ ан аудандарда жиі кездеседі.

Балалардың жалпы ауруларына ә сер ететін кү шті фактор кө міртегі тотығ ы мен шу болып табылады. Ғ алымдардың мә ліметтері бойынша СО-ның молшері 6, 5-тен 12 ПДК-ғ а кө терілуі балалардың ауруларының 2 есе, ал акустикалық қ олайсыздық тың 8-ден 20%-ғ а артуы – 14 есеге артуына ә келеді. Арал аймағ ы экологиялық апат аймағ ы болып табылады. Бұ л аймақ аурулар мен ө лімдердің жоғ ары болуымен сипатталады. Мысалы Ө збекстанда балалар ө лімінің жиілігі туылғ ан мың балағ а 87-ден келеді, ал Скандинавия елдерінде 7-8, Жапонияда – 5.